12:39 / 11-02-2025
Yakutiyanın gənclər naziri Şamayev SVO-da yaralandıqdan sonra dördüncü dəfə əməliyyat olunub
12:32 / 11-02-2025
Polis 10 milyon rubl oğurlayan fırıldaqçıların kuryerini saxlayıb
12:25 / 11-02-2025
İsrailli girov 86 yaşında HƏMAS-ın nəzarətində ölüb
12:17 / 11-02-2025
Ərini zəhərləməyə cəhd etdiyi üçün həbs edilib
11:36 / 11-02-2025
Polyanski: "Rusiya ABŞ-la silahlara nəzarət danışıqlarına hazırdır"
11:29 / 11-02-2025
Bayden ləğv edildikdən sonra Tramp amerikalılara plastik samanları qaytarır
11:23 / 11-02-2025
Kriptovalyuta alverçilərini 1,2 milyon rublu qarət ediblər
11:17 / 11-02-2025
Yaşayış binasında baş verən yanğın nəticəsində iki nəfər ölüb
11:13 / 11-02-2025
Məhkəmə keçmiş polisinin qanunsuz gəlirlərini müsadirə edib
23:45 / 10-02-2025
Finlandiya Xarici İşlər Nazirliyi hava məkanını pozduğu iddiası ilə Rusiya səfirini çağırıb
23:38 / 10-02-2025
Bir kişi AUE simvolları ilə döymələrə görə 1,5 il həbs cəzası aldı
21:12 / 10-02-2025
Qeyri-qanuni dövriyyədən 450-dən çox brilyant götürülüb
21:08 / 10-02-2025
Xilasedicilər 300 kq ağırlığında olan kişini xəstəxanaya çatdırıblar
21:04 / 10-02-2025
HƏMAS: Girovların azad edilməsi İsrailin hərəkətləri ilə təxirə salınıb
21:01 / 10-02-2025
Aeroflot: Phuket-Moskva reysi eniş qurğusunda problemlər səbəbindən Banqkokda eniş edib
20:57 / 10-02-2025
Kişi iki yerli sakini döyərək öldürüb
20:49 / 10-02-2025
"Maş": Bir molla məsciddə Hitler haqqında kitaba görə cərimələnib
20:44 / 10-02-2025
Sərxoş qız taksidə ajiotaj yaradıb və rəfiqəsini döyüb
20:17 / 10-02-2025
Yanğınsöndürənlər restoranda yanğını lokallaşdırıblar
20:14 / 10-02-2025
Tramp Truth Social-da Putinin Avropa ilə bağlı bəyanatına keçid paylaşıb
14:07 / 10-02-2025
Məktəblərdə şagirdlərə narkotik təklif edilməsi iddiasına - Rəsmi cavab
14:02 / 10-02-2025
Qıza təcavüz edən kişilər həbs edilib
13:59 / 10-02-2025
Peskov: "Moskva hələ Trampın Qəzza planının təfərrüatlarını bilmir"
13:43 / 10-02-2025
Avropa Komissiyası ABŞ-ın Aİ mallarına mümkün rüsum tətbiqini qeyri-qanuni hesab edir
13:37 / 10-02-2025
Şərqşünas Maslov: "ABŞ və Çin danışıqlardan əvvəl münasibətləri korlamaq istəmir"
13:34 / 10-02-2025
Müdafiə Nazirliyinin keçmiş hərbi nümayəndəsi dələduzluq işi ilə bağlı həbs edilib
13:02 / 10-02-2025
Azərbaycan vətəndaşlığını qəbul edən çinli qardaşlarla bağlı - Maraqlı fakt
12:37 / 10-02-2025
Rusiya Qod Nisanovla Araz Ağalarova problem yarada bilər?
12:32 / 10-02-2025
“İbrahim Nisəyə deyib ki, gəl evlənək, Türkiyədə qal…” - Video
12:26 / 10-02-2025
Bu şəxslərin maaşına vergi güzəştləri edilir
12:17 / 10-02-2025
“Azərişıq” rəhbərliyi Fəxri və Şəhidlər xiyabanlarında - Fotolar
12:10 / 10-02-2025
“Bakı Metropoliteni”ndə yeni təyinat - Oksfordun tələbəsidir
11:50 / 10-02-2025
Litva Prezidenti Nauseda BRELL ilə əlaqəni kəsdikdən sonra Rusiya və Leninlə vidalaşır
11:40 / 10-02-2025
Zaxarova: "Rusiya Suriyanın yeni rəhbərliyi ilə əlaqə saxlayır"
11:36 / 10-02-2025
Universitetə hücum gününü orada insanların çox olduğu vaxt seçib
11:31 / 10-02-2025
Mariya Zaxarova: "Əsl diplomat əsl vətənpərvər olmalıdır"
22:10 / 09-02-2025
Trampın təhlükəsizlik komandası onu sui-qəsd cəhdlərindən qorumaq üçün hiyləgər təyyarələrdən istifadə edib
ƏLİQULU QƏMKÜSARIN AZƏRBAYCAN MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİNİN İN¬KݬŞAF ETMƏSİNDƏ XİDMƏTLƏRİ ÇOXDUR- Anadan olmasının 140 illiyi münasibətilə
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat

«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.

Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».
Bir çox mollanəsrəddinçi tədqiqatçılar oxucu kütləsinə «Molla Nəsrəddin» jurnalını sanki islam dininə qarşı radikal mübarizə aparan bir jurnal kimi təqdim edirlər. Düzdür, bunun bir başlıca səbəbi var idi ki, o da keçmiş sovetlər birliyinin ateizm və ya deizm ruhunda apardığı mürtecə siyasətdən irəli gəlirdi. Bu gün müasir düşüncəli oxucular çox yaxşı başa düşürlər ki, mollanəsrəddinçilər müxtəlif bədii yollarla sağlam zəkaya uymayan, ağlasığmayan etiqada, qısacası mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparmış, yalnız və yalnız fırıldaqçı din nümayəndələrini tənqid etmişlər. Belə ki, fanat mollalar qızların təhsil almasını, musiqini, xarici dilləri, dünyəvi elmləri və s. öyrənməyin «Quran»da haram buyrulduğunu misal gətirirdilər. Bildiyimiz kimi, cahil və fanat mollalar, axundlar, zahidlər, seyidlər baxışlarında qızların oxumasını, təhsil almasını islam dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirirdilər. Görkəmli pedaqoq-müəllim Məhəmməd Tağı Sidqi də «Quran»dan sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. Sonralar bu qarma-qarışıq mənzərəni Sidqinin müasiri Məşədi Zeynalabdın belə xatırlayır: «Mirzə Təqi müəllimlə mollaların, müşteyidlərin bərk davası düşdü…. Onlar istəmirdilər ki, Sidqi müəllim qızları oxutsun. Əslinə baxsan, heç bizim də könlümüz yox idi. Elə ki, Mirzə Təqi müəllim qızların oxumasını «Quran»nın da tələb etdiyini camaata oxuyub göstərdi, daha şəkk olmadı». Göründüyü kimi, belə uzun sürən mübahisə və təbliğatdan sonra 1896-cı ildə Sidqi «Qız məktəbi» təsis etmiş və cəmi səkkiz qızın təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Sidqi qızlara dünyəvi təhsil verməklə kifayətlənməmiş, həmçinin bu gün də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməyən (təxminən bir əsrə yaxın olmasına baxmayaraq) gözəl bir dərslik «Töhfei-benat, yainki qızlara hədiyyə» əsərini ərmağan etmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşları da ağlasığmayan bu fikirləri tamam alt-üst edir, din xadimlərini dinə, şəriətə sədaqətlə qulluq etməyə çağırır, onları tərbiyələndirməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının cəfakeş əməkdaşı olan Qəmküsar tərəfindən yazılmış şeirlərin birində oxuyuruq:
Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».
Belə maraq dolu xatirələrdən biri də Azərbaycan SSR Xalq artisti Seyid Şuşinskiyə aiddir. O yazır ki, «Ə.Qəmküsar C.Məmmədquluzadənin məsləhətinə görə hər işi vaxtında görməyə çalışırdı. Odur ki, çox gərgin işləyirdi. Rəssamlara şəkil mövzusu vermək, növbəti nömrənin materiallarını tərtib etmək, şeir və felyetonlar yazmaq, mətbəənin işlərinə baş çəkmək, hazır nüsxələri yola salmaq, bütün bu ağır işlərin öhdəsindən gəlmək o qədər də asan deyildi. Lakin tükənməz həyat eşqinə malik olan şair yorğunluqdan heç vaxt şikayətlənməz, daim şən əhvali-ruhiyyədə olar, özünün duzlu söz-söhbətləri ilə müsahiblərinin diqqətini cəlb edərdi. Axşamlar bəzən gərgin iş saatlarından sonra o, qarmon çalar, muğamatın ən çətin və həzin rənglərini məlahətlə ifa edərdi. Təsniflərdən mənə öyrədərdi».
Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

Baxış sayı: 2 418
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat

«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.

Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».


Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».

Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
- Əliqulu Qəmküsar«Molla Nəsrəddin» jurnalında və digər mətbu orqanlarda sadə adamların, yaşanan mühitin ictimai yaralarını açmağa, cəmiyyətdəki eybəcərlikləri bütün çılpaqlığı ilə təsvir etməyə çalışmışdır.
- Əliqulu Qəmküsar güney və quzey Azərbaycanda, həm İranda, həm də türk dünyasında baş verən zərərli ictimai-siyasi hadisələrə qarşı sərt reaksiya vermişdir. Çar Rusiyasının, İran, Türkiyə dönəmində Nokalayları, Stolıpinləri, Məmmədəli şahları, Zilli-Sultanları, Sultan Əbdülhəmidləri və b. azadlıq və insan hüquqlarının tapdalamasını, onlar tərəfindən özbaşınalığın, istismarın hökm sürdüyünü, xalqın istək və arzularını öz şeir və felyetonlarında məharətlə təsvir etmişdir. Hadisələrin səbəbkarlarının tənqid atəşinə tutulmaları əxlaqi, tərbiyəvi mühiti pozanlara qarşı sərt yazılar yazması pedaqoji fikir tarixi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
- Xalqın acınacaqlı vəziyyətini vətəndaşlıq kədəri ilə qələmə alan Əliqulu Qəmküsar ictimai quruluşun öz-özünə məhvini gözləməyin səhv olduğunu, bunun üçün xalqın, vətənin mənafeyi və tərəqqisi uğrunda mübarizə aparmağı başlıca amil saymışdır.
- Maarifçi Əliqulu Qəmküsar hər şeyə rəğmən ictimai-siyasi həyatın, pedaqoji-psixoloji, ədəbi-mədəni həyatın inkişafı üçün geniş imkanlar, insanların məişətində və şüurunda mühüm dönüş yaratmış, böyük ideallar uğrunda mübarizə aparmışdır.
- Əliqulu Qəmküsarın yaradıcılığı, fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyətini yüksəklərə qaldırmaqdan və həmçinin, xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur.
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

Baxış sayı: 2 418
Bölməyə aid digər xəbərlər
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb
12-06-2024, 23:33
Professor Mahirə Hüseynova Turan Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib
9-06-2024, 15:53
"Zəfəri yaşadanlar” kitabının təqdimat mərasimindən-VİDEO+FOTOLAR
6-06-2024, 14:52
Sumqayıtda Mikayıl Müşfiqin anım mərasimi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
1-05-2024, 21:08
Rusiya yazıçılarının kitablarının 170-dən çox nadir nəşri Avropa kitabxanalarından yoxa çıxıb
27-04-2024, 00:42
ƏZƏL-AXIR SÖZ QALACAQ DÜNYADA
26-04-2024, 11:47
AMEA NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA İNSTİTUTUN 90 İLLİYİ
19-04-2024, 12:41
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans