03:20 / 26-04-2024
Sumqayıtın 75 illiyi ilə bağlı 44 günlük Vətən müharibəsinin şəhidlərinə həsr olunmuş xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
23:33 / 25-04-2024
NYT: ABŞ Kiyevin Krımı ATACMS ilə vura biləcəyini etiraf etdi
23:28 / 25-04-2024
ABŞ Rusiya Federasiyasına hərbi tədarükün asanlaşdırılmasına görə Çin banklarına qarşı sanksiyalar tətbiq etməyə hazırdır
22:41 / 25-04-2024
Peskov: "Rusiya Federasiyasının hökuməti və biznesi arasında dialoq davam edəcək, may-iyun üçün iş planları var"
22:35 / 25-04-2024
Kreml: Putin aprelin 26-da Sankt-Peterburqda Qanunvericilər Şurasında çıxış edəcək
22:27 / 25-04-2024
Stoltenberq: "ABŞ və Aİ Ukraynaya lazımi dəstəyi vermədi"
22:24 / 25-04-2024
Şoyqu Astanaya ŞƏT-ə üzv ölkələrin Müdafiə Nazirliyi rəhbərlərinin görüşü üçün gəlib
22:05 / 25-04-2024
"Soçi" futbolçuları "Axmat"la oyundan əvvəl zəhərlənib
21:56 / 25-04-2024
Kirbi: "Ukrayna üçün bəzi silahlar bir neçə günə Polşadan gətiriləcək"
21:45 / 25-04-2024
Polşa prokurorluğu: ekspertizalar Kaçinskinin təyyarəsində partlayış faktını təsdiqləməyib
21:37 / 25-04-2024
Yamayka Britaniya hökmranlığından ayrılmağı planlaşdırır
21:30 / 25-04-2024
WADA çinli üzgüçülərin işində iştirak etmək üçün müstəqil prokurora müraciət edib
21:09 / 25-04-2024
VDNKh-da “Rusiya” sərgi-forumunu 11 milyondan çox insan ziyarət edib
21:03 / 25-04-2024
"BI": Britaniya "Paveway" idarə olunan bombalarını Ukraynaya təhvil verəcək
20:39 / 25-04-2024
Rusiya diplomatlarının "Mauthauzen" həbs düşərgəsində anım mərasimində iştirakdan imtina edilib
20:33 / 25-04-2024
Putin may ayında Çinə səfər etməyi planlaşdırdığını bildirib
20:11 / 25-04-2024
Nalçikdə iki İD üzvü həbs edilib
20:07 / 25-04-2024
Patruşev: "Qeyri-qanuni miqrasiya terror təhlükələri ilə sıx bağlıdır"
20:01 / 25-04-2024
“Şençjou-18”kosmik gəmisi orbital stansiyaya yaxınlaşır
19:55 / 25-04-2024
Rusiya səfiri: "İsveçrədə Ukrayna sammiti səs-küylü və boş piar kampaniyasına çevriləcək
19:50 / 25-04-2024
“Rostov” Ronaldonun qolu sayəsində “Ural”ı məğlub edib
19:47 / 25-04-2024
Ukrayna mərmisi çoxmərtəbəli yaşayış binasına düşüb
01:51 / 25-04-2024
Şəhid Elvin Həsənovun mövludu olub-VİDEO+FOTOLAR
23:52 / 24-04-2024
Fransada Olimpiadada terror aktı planlaşdıran yeniyetmə saxlanılıb
22:59 / 24-04-2024
Moskva vilayəti hökumətinin keçmiş sədr müavini rüşvət almaqda şübhəli bilinərək saxlanılıb
22:31 / 24-04-2024
İlon Mask əmindir ki, gec-tez Qərbdə vətəndaş müharibəsi başlayacaq
22:24 / 24-04-2024
Bayden: "ABŞ bir neçə saat ərzində Ukraynaya silah tədarükünü bərpa edəcək"
22:20 / 24-04-2024
Dudayev: "Kadırov həddindən artıq güc, sağlamlıq və enerji ilə xəstədir"
22:15 / 24-04-2024
Üç rusiyalı boksçu Avro-2024-də medallara zəmanət verib
22:11 / 24-04-2024
Komi məhkəməsi Kasparov və Qudkovu qiyabi həbs edib
22:07 / 24-04-2024
FSB Tambovda terror aktı hazırlayan diversantı saxlayıb
21:55 / 24-04-2024
Azərbaycan-Rusiya iqtisadi əlaqələrinin uğurları-Aybəniz Rüstəmova
21:45 / 24-04-2024
Lukaşenko bildirib ki, o, heç vaxt oğru olmayıb və övladlarına buna imkan verməyəcək
21:41 / 24-04-2024
Podnosova: "2023-cü ildə 39 milyon məhkəmə işinə baxılıb"
21:35 / 24-04-2024
Rusiyanın məhkəmə sistemində ciddi dəyişikliklər olmayacaq
21:32 / 24-04-2024
Pentaqon ATACMS raketlərinin Ukraynaya verildiyini təsdiqləyib
16:00 / 24-04-2024
Ukrayna Avropa Komissiyasından 1,5 milyard avro alıb
15:52 / 24-04-2024
"Spartak"ın sabiq baş məşqçisi Tedesko "Milan"ın qısa siyahısına daxil olub
ƏLİQULU QƏMKÜSARIN AZƏRBAYCAN MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİNİN İN¬KݬŞAF ETMƏSİNDƏ XİDMƏTLƏRİ ÇOXDUR- Anadan olmasının 140 illiyi münasibətilə
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat
«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.
Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».
Bir çox mollanəsrəddinçi tədqiqatçılar oxucu kütləsinə «Molla Nəsrəddin» jurnalını sanki islam dininə qarşı radikal mübarizə aparan bir jurnal kimi təqdim edirlər. Düzdür, bunun bir başlıca səbəbi var idi ki, o da keçmiş sovetlər birliyinin ateizm və ya deizm ruhunda apardığı mürtecə siyasətdən irəli gəlirdi. Bu gün müasir düşüncəli oxucular çox yaxşı başa düşürlər ki, mollanəsrəddinçilər müxtəlif bədii yollarla sağlam zəkaya uymayan, ağlasığmayan etiqada, qısacası mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparmış, yalnız və yalnız fırıldaqçı din nümayəndələrini tənqid etmişlər. Belə ki, fanat mollalar qızların təhsil almasını, musiqini, xarici dilləri, dünyəvi elmləri və s. öyrənməyin «Quran»da haram buyrulduğunu misal gətirirdilər. Bildiyimiz kimi, cahil və fanat mollalar, axundlar, zahidlər, seyidlər baxışlarında qızların oxumasını, təhsil almasını islam dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirirdilər. Görkəmli pedaqoq-müəllim Məhəmməd Tağı Sidqi də «Quran»dan sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. Sonralar bu qarma-qarışıq mənzərəni Sidqinin müasiri Məşədi Zeynalabdın belə xatırlayır: «Mirzə Təqi müəllimlə mollaların, müşteyidlərin bərk davası düşdü…. Onlar istəmirdilər ki, Sidqi müəllim qızları oxutsun. Əslinə baxsan, heç bizim də könlümüz yox idi. Elə ki, Mirzə Təqi müəllim qızların oxumasını «Quran»nın da tələb etdiyini camaata oxuyub göstərdi, daha şəkk olmadı». Göründüyü kimi, belə uzun sürən mübahisə və təbliğatdan sonra 1896-cı ildə Sidqi «Qız məktəbi» təsis etmiş və cəmi səkkiz qızın təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Sidqi qızlara dünyəvi təhsil verməklə kifayətlənməmiş, həmçinin bu gün də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməyən (təxminən bir əsrə yaxın olmasına baxmayaraq) gözəl bir dərslik «Töhfei-benat, yainki qızlara hədiyyə» əsərini ərmağan etmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşları da ağlasığmayan bu fikirləri tamam alt-üst edir, din xadimlərini dinə, şəriətə sədaqətlə qulluq etməyə çağırır, onları tərbiyələndirməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının cəfakeş əməkdaşı olan Qəmküsar tərəfindən yazılmış şeirlərin birində oxuyuruq:
Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».
Belə maraq dolu xatirələrdən biri də Azərbaycan SSR Xalq artisti Seyid Şuşinskiyə aiddir. O yazır ki, «Ə.Qəmküsar C.Məmmədquluzadənin məsləhətinə görə hər işi vaxtında görməyə çalışırdı. Odur ki, çox gərgin işləyirdi. Rəssamlara şəkil mövzusu vermək, növbəti nömrənin materiallarını tərtib etmək, şeir və felyetonlar yazmaq, mətbəənin işlərinə baş çəkmək, hazır nüsxələri yola salmaq, bütün bu ağır işlərin öhdəsindən gəlmək o qədər də asan deyildi. Lakin tükənməz həyat eşqinə malik olan şair yorğunluqdan heç vaxt şikayətlənməz, daim şən əhvali-ruhiyyədə olar, özünün duzlu söz-söhbətləri ilə müsahiblərinin diqqətini cəlb edərdi. Axşamlar bəzən gərgin iş saatlarından sonra o, qarmon çalar, muğamatın ən çətin və həzin rənglərini məlahətlə ifa edərdi. Təsniflərdən mənə öyrədərdi».
Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
Baxış sayı: 2 116
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat
«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.
Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».
Bir çox mollanəsrəddinçi tədqiqatçılar oxucu kütləsinə «Molla Nəsrəddin» jurnalını sanki islam dininə qarşı radikal mübarizə aparan bir jurnal kimi təqdim edirlər. Düzdür, bunun bir başlıca səbəbi var idi ki, o da keçmiş sovetlər birliyinin ateizm və ya deizm ruhunda apardığı mürtecə siyasətdən irəli gəlirdi. Bu gün müasir düşüncəli oxucular çox yaxşı başa düşürlər ki, mollanəsrəddinçilər müxtəlif bədii yollarla sağlam zəkaya uymayan, ağlasığmayan etiqada, qısacası mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparmış, yalnız və yalnız fırıldaqçı din nümayəndələrini tənqid etmişlər. Belə ki, fanat mollalar qızların təhsil almasını, musiqini, xarici dilləri, dünyəvi elmləri və s. öyrənməyin «Quran»da haram buyrulduğunu misal gətirirdilər. Bildiyimiz kimi, cahil və fanat mollalar, axundlar, zahidlər, seyidlər baxışlarında qızların oxumasını, təhsil almasını islam dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirirdilər. Görkəmli pedaqoq-müəllim Məhəmməd Tağı Sidqi də «Quran»dan sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. Sonralar bu qarma-qarışıq mənzərəni Sidqinin müasiri Məşədi Zeynalabdın belə xatırlayır: «Mirzə Təqi müəllimlə mollaların, müşteyidlərin bərk davası düşdü…. Onlar istəmirdilər ki, Sidqi müəllim qızları oxutsun. Əslinə baxsan, heç bizim də könlümüz yox idi. Elə ki, Mirzə Təqi müəllim qızların oxumasını «Quran»nın da tələb etdiyini camaata oxuyub göstərdi, daha şəkk olmadı». Göründüyü kimi, belə uzun sürən mübahisə və təbliğatdan sonra 1896-cı ildə Sidqi «Qız məktəbi» təsis etmiş və cəmi səkkiz qızın təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Sidqi qızlara dünyəvi təhsil verməklə kifayətlənməmiş, həmçinin bu gün də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməyən (təxminən bir əsrə yaxın olmasına baxmayaraq) gözəl bir dərslik «Töhfei-benat, yainki qızlara hədiyyə» əsərini ərmağan etmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşları da ağlasığmayan bu fikirləri tamam alt-üst edir, din xadimlərini dinə, şəriətə sədaqətlə qulluq etməyə çağırır, onları tərbiyələndirməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının cəfakeş əməkdaşı olan Qəmküsar tərəfindən yazılmış şeirlərin birində oxuyuruq: Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».
Belə maraq dolu xatirələrdən biri də Azərbaycan SSR Xalq artisti Seyid Şuşinskiyə aiddir. O yazır ki, «Ə.Qəmküsar C.Məmmədquluzadənin məsləhətinə görə hər işi vaxtında görməyə çalışırdı. Odur ki, çox gərgin işləyirdi. Rəssamlara şəkil mövzusu vermək, növbəti nömrənin materiallarını tərtib etmək, şeir və felyetonlar yazmaq, mətbəənin işlərinə baş çəkmək, hazır nüsxələri yola salmaq, bütün bu ağır işlərin öhdəsindən gəlmək o qədər də asan deyildi. Lakin tükənməz həyat eşqinə malik olan şair yorğunluqdan heç vaxt şikayətlənməz, daim şən əhvali-ruhiyyədə olar, özünün duzlu söz-söhbətləri ilə müsahiblərinin diqqətini cəlb edərdi. Axşamlar bəzən gərgin iş saatlarından sonra o, qarmon çalar, muğamatın ən çətin və həzin rənglərini məlahətlə ifa edərdi. Təsniflərdən mənə öyrədərdi».Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
- Əliqulu Qəmküsar«Molla Nəsrəddin» jurnalında və digər mətbu orqanlarda sadə adamların, yaşanan mühitin ictimai yaralarını açmağa, cəmiyyətdəki eybəcərlikləri bütün çılpaqlığı ilə təsvir etməyə çalışmışdır.
- Əliqulu Qəmküsar güney və quzey Azərbaycanda, həm İranda, həm də türk dünyasında baş verən zərərli ictimai-siyasi hadisələrə qarşı sərt reaksiya vermişdir. Çar Rusiyasının, İran, Türkiyə dönəmində Nokalayları, Stolıpinləri, Məmmədəli şahları, Zilli-Sultanları, Sultan Əbdülhəmidləri və b. azadlıq və insan hüquqlarının tapdalamasını, onlar tərəfindən özbaşınalığın, istismarın hökm sürdüyünü, xalqın istək və arzularını öz şeir və felyetonlarında məharətlə təsvir etmişdir. Hadisələrin səbəbkarlarının tənqid atəşinə tutulmaları əxlaqi, tərbiyəvi mühiti pozanlara qarşı sərt yazılar yazması pedaqoji fikir tarixi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
- Xalqın acınacaqlı vəziyyətini vətəndaşlıq kədəri ilə qələmə alan Əliqulu Qəmküsar ictimai quruluşun öz-özünə məhvini gözləməyin səhv olduğunu, bunun üçün xalqın, vətənin mənafeyi və tərəqqisi uğrunda mübarizə aparmağı başlıca amil saymışdır.
- Maarifçi Əliqulu Qəmküsar hər şeyə rəğmən ictimai-siyasi həyatın, pedaqoji-psixoloji, ədəbi-mədəni həyatın inkişafı üçün geniş imkanlar, insanların məişətində və şüurunda mühüm dönüş yaratmış, böyük ideallar uğrunda mübarizə aparmışdır.
- Əliqulu Qəmküsarın yaradıcılığı, fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyətini yüksəklərə qaldırmaqdan və həmçinin, xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur.
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
Baxış sayı: 2 116
Bölməyə aid digər xəbərlər
19-04-2024, 12:41
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski
7-08-2023, 22:22
Uşaq kitablarının illüstratoru Nikolay Ustinov vəfat edib
13-07-2023, 14:50
“Naxçıvan paremioloji vahidləri: deyimlər, atalar sözləri və məsəllər” kitabının təqdimatı keçirilib
10-07-2023, 19:57
O, HEYDƏR DÜHASIDIR-Ramiz QASIMOV
7-07-2023, 22:48
QHT Azərbaycanın klassik və müasir ədəbiyyatını təbliğ edəcək
30-06-2023, 23:49
Həmişə sizinlə olan cəhənnəm-Əkbər Qoşalı
28-06-2023, 20:10
İSMAYIL İMANZADƏNİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏN İBARƏT “HƏR ÇƏMƏNDƏN BİR ÇİÇƏK” KİTABINA ÖN SÖZ-ADİLƏ NƏZƏROVA
23-06-2023, 20:44
Baş Prokurorluq tərəfindən "Özəl sektorda anti-korrupsiya standartları" mövzusuna həsr olunmuş kitab hazırlanıb
22-06-2023, 22:44
TANINMIŞ ALİMİN “HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK” MONOQRAFİYASI NƏŞR EDİLİB-Ramiz Qasımov
22-06-2023, 22:37
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
10-06-2023, 20:04
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
27-05-2023, 22:21
Detektiv yazar Elbrus Kəlbiyevlə görüş keçirilib
24-05-2023, 00:22
Qərbi Azərbaycanın mədəni-ədəbi mühitinə həsr edilmiş elmi konfrans olub
19-05-2023, 19:17
Nizami Gəncəvi Dühası-Anar Rzayev
18-05-2023, 20:14
“Axtarışlar” jurnalının yeni nömrəsi nəşrdən çıxıb
17-05-2023, 19:52
“Naxçıvanın əlyazmalar xəzinəsi” kitabı nəşr olunub
16-05-2023, 21:02
Yeni nəşr olunmuş iki monoqrafiyanın təqdimatı olub
5-05-2023, 21:54
Əhliman Ərəfsəli doğma kəndində yad edilib
5-05-2023, 21:38
“Elmi əsərlər”in yeni nömrəsi çapdan çıxıb
5-05-2023, 20:34
Əhməd Cavadın Vətən idealı-Ramiz QASIMOV
1-05-2023, 21:21
KAMAL CAMALOV TƏDQİQATÇILIQ VƏ NATİQLİK MƏHARƏTİİLƏ SEÇİLƏN TƏDQİQATÇI ALİMDİR-Əbülfət Pələngov