20:51 / 17-10-2025
Sumqayıtda şəhid Nadir Rzayevin anım günü keçirilib-VİDEO+fotolar
20:05 / 17-10-2025
Mehriban Əliyeva Roma Papası ilə görüşdü - Fotolar
19:58 / 17-10-2025
Ramiz Mehdiyevin ailə üzvlərinin ölkədən çıxışına “stop” qoyuldu
19:54 / 17-10-2025
WE: Putinin Trampla telefon danışığından sonra Kiyev “Tomaqavk” raketlərini almaq şansını itirdi
19:37 / 17-10-2025
Belarusun Vatikandakı səfiri Lukaşenkonun mesajını Papa XIV Leoya çatdırıb
19:35 / 17-10-2025
Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi Rusiyanın Suriyadakı hərbi bazaları ilə bağlı məsələyə münasibət bildirib
19:32 / 17-10-2025
Ekspert Ofitserov-Belski: "Aİ Putin-Tramp danışıqlarını pozmağa çalışacaq"
19:30 / 17-10-2025
Fidan: "Türkiyə Ukraynaya infrastrukturun bərpasına kömək etməyə hazırdır"
19:03 / 17-10-2025
Ərəb mediasında azərbaycanlı tədqiqatçı-alimin geniş müsahibəsi dərc olunub
18:52 / 17-10-2025
Hər il keçirilən şəhər günü Füzulinin yeni, inkişaf edən simasının təqdimatıdır-Könül Nurullayeva
18:37 / 17-10-2025
Füzulidə bərpa və quruculuq salnaməsi
18:34 / 17-10-2025
Keçmiş deputat və jurnalist Rusiyanın terrorçular siyahısına salınıb
18:31 / 17-10-2025
Karasin: "Aİ liderləri Trampı Rusiyaya təzyiqi artırmağa inandırmağa çalışacaqlar"
18:28 / 17-10-2025
Bezuhla: "ABŞ-da Ukrayna nümayəndə heyətinin tərkibi rəhbərlik daxilində problemlərdən xəbər verir"
18:25 / 17-10-2025
Livan hakimiyyəti Qəddafinin oğlunu 11 milyon dollar qarşılığında həbsdən azad etməyə razılaşıb
18:23 / 17-10-2025
ABŞ hökumətinin bağlanması səbəbindən nüvə işçiləri məzuniyyətə buraxılacaq
18:20 / 17-10-2025
Məhkəmə qadağan olunmuş Rusiya Könüllülər Korpusuna (RVC) haqq qazandırdığı üçün Ural hermonkını həbs edib
18:16 / 17-10-2025
Bir nəfər iki nəfəri çəkiclə döyərək öldürüb
10:01 / 17-10-2025
6 milyon rubl dəyərində samur dərisi göndərməyə cəhd ediblər
09:58 / 17-10-2025
Telefonun alışması nəticəsində məktəblilər evakuasiya edilib
09:54 / 17-10-2025
Monqolustanın baş naziri Zandanşatar istefa verib
09:50 / 17-10-2025
Yaponiyanın keçmiş baş naziri Murayama 101 yaşında vəfat edib
09:43 / 17-10-2025
Vilayət rəhbərinin keçmiş müavininin əmlakına həbs qoyulub
09:38 / 17-10-2025
FT: Səudiyyə Ərəbistanı ABŞ ilə müdafiə sazişi üzrə danışıqlar aparır
23:10 / 16-10-2025
Mehriban Əliyeva qızları və gəlini ilə Vatikanda açılışda - Fotolar
23:05 / 16-10-2025
Tramp: "ABŞ Qəzzada insanları öldürməyə davam edərsə, HƏMAS-ı “məhv etməli” olacaq"
19:29 / 16-10-2025
Sahibi ilə birlikdə evi yandırmağa cəhd edən qadına 8 il həbs cəzası verilib
18:37 / 16-10-2025
"Pais": Makron və Merkelə qarşı Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə (ICC) miqrant ölümləri ilə bağlı şikayət edilib
18:34 / 16-10-2025
"Bloomberg": Ukrayna PURL proqramı çərçivəsində ilk silah partiyalarını alıb
18:08 / 16-10-2025
Qızdan inciyib və onun başına stulla vurub
18:02 / 16-10-2025
Netanyahu Qəzza zolağında hələ ki, bütün məqsədlərinə çatmadığını bildirib
17:53 / 16-10-2025
Cənubi Koreya həbsxanasında 42 il cəza çəkən Şimali Koreyalı veteran vətənə qayıtmaq istəyir
17:46 / 16-10-2025
Krasnodarlı Spertsyan Ndonqla münaqişədən sonra diskvalifikasiyadan yayınır
17:35 / 16-10-2025
Metro yaxınlığında mahnı oxuyan qadına 13 sutka həbs cəzası verilib
17:31 / 16-10-2025
The Guardian: "Pentaqon ABŞ-ın demək olar ki, bütün əsas media orqanlarının icazələrini müsadirə edib"
17:29 / 16-10-2025
Lixaçev: "Atom elektrik stansiyalarının tikintisi ilə bağlı bir neçə ölkə ilə danışıqlar yekun mərhələdədir"
16:01 / 16-10-2025
Sumqayıtda Rüfət Mustafayevin anım günü keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
ƏLİQULU QƏMKÜSARIN AZƏRBAYCAN MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİNİN İN¬KݬŞAF ETMƏSİNDƏ XİDMƏTLƏRİ ÇOXDUR- Anadan olmasının 140 illiyi münasibətilə
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat

«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.

Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».
Bir çox mollanəsrəddinçi tədqiqatçılar oxucu kütləsinə «Molla Nəsrəddin» jurnalını sanki islam dininə qarşı radikal mübarizə aparan bir jurnal kimi təqdim edirlər. Düzdür, bunun bir başlıca səbəbi var idi ki, o da keçmiş sovetlər birliyinin ateizm və ya deizm ruhunda apardığı mürtecə siyasətdən irəli gəlirdi. Bu gün müasir düşüncəli oxucular çox yaxşı başa düşürlər ki, mollanəsrəddinçilər müxtəlif bədii yollarla sağlam zəkaya uymayan, ağlasığmayan etiqada, qısacası mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparmış, yalnız və yalnız fırıldaqçı din nümayəndələrini tənqid etmişlər. Belə ki, fanat mollalar qızların təhsil almasını, musiqini, xarici dilləri, dünyəvi elmləri və s. öyrənməyin «Quran»da haram buyrulduğunu misal gətirirdilər. Bildiyimiz kimi, cahil və fanat mollalar, axundlar, zahidlər, seyidlər baxışlarında qızların oxumasını, təhsil almasını islam dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirirdilər. Görkəmli pedaqoq-müəllim Məhəmməd Tağı Sidqi də «Quran»dan sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. Sonralar bu qarma-qarışıq mənzərəni Sidqinin müasiri Məşədi Zeynalabdın belə xatırlayır: «Mirzə Təqi müəllimlə mollaların, müşteyidlərin bərk davası düşdü…. Onlar istəmirdilər ki, Sidqi müəllim qızları oxutsun. Əslinə baxsan, heç bizim də könlümüz yox idi. Elə ki, Mirzə Təqi müəllim qızların oxumasını «Quran»nın da tələb etdiyini camaata oxuyub göstərdi, daha şəkk olmadı». Göründüyü kimi, belə uzun sürən mübahisə və təbliğatdan sonra 1896-cı ildə Sidqi «Qız məktəbi» təsis etmiş və cəmi səkkiz qızın təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Sidqi qızlara dünyəvi təhsil verməklə kifayətlənməmiş, həmçinin bu gün də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməyən (təxminən bir əsrə yaxın olmasına baxmayaraq) gözəl bir dərslik «Töhfei-benat, yainki qızlara hədiyyə» əsərini ərmağan etmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşları da ağlasığmayan bu fikirləri tamam alt-üst edir, din xadimlərini dinə, şəriətə sədaqətlə qulluq etməyə çağırır, onları tərbiyələndirməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının cəfakeş əməkdaşı olan Qəmküsar tərəfindən yazılmış şeirlərin birində oxuyuruq:
Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».
Belə maraq dolu xatirələrdən biri də Azərbaycan SSR Xalq artisti Seyid Şuşinskiyə aiddir. O yazır ki, «Ə.Qəmküsar C.Məmmədquluzadənin məsləhətinə görə hər işi vaxtında görməyə çalışırdı. Odur ki, çox gərgin işləyirdi. Rəssamlara şəkil mövzusu vermək, növbəti nömrənin materiallarını tərtib etmək, şeir və felyetonlar yazmaq, mətbəənin işlərinə baş çəkmək, hazır nüsxələri yola salmaq, bütün bu ağır işlərin öhdəsindən gəlmək o qədər də asan deyildi. Lakin tükənməz həyat eşqinə malik olan şair yorğunluqdan heç vaxt şikayətlənməz, daim şən əhvali-ruhiyyədə olar, özünün duzlu söz-söhbətləri ilə müsahiblərinin diqqətini cəlb edərdi. Axşamlar bəzən gərgin iş saatlarından sonra o, qarmon çalar, muğamatın ən çətin və həzin rənglərini məlahətlə ifa edərdi. Təsniflərdən mənə öyrədərdi».
Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

Baxış sayı: 2 680
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat

«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.

Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».


Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».

Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
- Əliqulu Qəmküsar«Molla Nəsrəddin» jurnalında və digər mətbu orqanlarda sadə adamların, yaşanan mühitin ictimai yaralarını açmağa, cəmiyyətdəki eybəcərlikləri bütün çılpaqlığı ilə təsvir etməyə çalışmışdır.
- Əliqulu Qəmküsar güney və quzey Azərbaycanda, həm İranda, həm də türk dünyasında baş verən zərərli ictimai-siyasi hadisələrə qarşı sərt reaksiya vermişdir. Çar Rusiyasının, İran, Türkiyə dönəmində Nokalayları, Stolıpinləri, Məmmədəli şahları, Zilli-Sultanları, Sultan Əbdülhəmidləri və b. azadlıq və insan hüquqlarının tapdalamasını, onlar tərəfindən özbaşınalığın, istismarın hökm sürdüyünü, xalqın istək və arzularını öz şeir və felyetonlarında məharətlə təsvir etmişdir. Hadisələrin səbəbkarlarının tənqid atəşinə tutulmaları əxlaqi, tərbiyəvi mühiti pozanlara qarşı sərt yazılar yazması pedaqoji fikir tarixi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
- Xalqın acınacaqlı vəziyyətini vətəndaşlıq kədəri ilə qələmə alan Əliqulu Qəmküsar ictimai quruluşun öz-özünə məhvini gözləməyin səhv olduğunu, bunun üçün xalqın, vətənin mənafeyi və tərəqqisi uğrunda mübarizə aparmağı başlıca amil saymışdır.
- Maarifçi Əliqulu Qəmküsar hər şeyə rəğmən ictimai-siyasi həyatın, pedaqoji-psixoloji, ədəbi-mədəni həyatın inkişafı üçün geniş imkanlar, insanların məişətində və şüurunda mühüm dönüş yaratmış, böyük ideallar uğrunda mübarizə aparmışdır.
- Əliqulu Qəmküsarın yaradıcılığı, fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyətini yüksəklərə qaldırmaqdan və həmçinin, xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur.
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü

Baxış sayı: 2 680
Bölməyə aid digər xəbərlər
1-10-2025, 15:32
Məhkəmə yazıçını qiyabi olaraq 7 il müddətinə azadlıqdan məhrum edib
16-09-2025, 15:30
Azərbaycan və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin prezidentləri Şuşada Azərbaycanın tanınmış şəxsiyyətlərinin güllələnmiş heykəllərinə baxıblar
12-09-2025, 19:34
Ədliyyə Nazirliyi yazıçı Topol və daha üç nəfəri xarici agentlərin reyestrinə daxil edib
25-08-2025, 18:34
HÜSEYN ARİFLƏ İSMAYIL İMANZADƏNİN CƏBRAYIL SƏRGÜZƏŞTLƏRİ
12-08-2025, 23:11
Haqqdan yanan çıraq- Vüqar Vüqarlı-70
31-07-2025, 16:40
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu növbəti layihəsinə yekun vurub
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb