18:44 / 02-09-2025
Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroru cənab Kamran Əliyev Türkiyə Respublikasında səfərdə olub
18:19 / 02-09-2025
"Yonhap": Kim Çen In qızı ilə Çinə gəlib
14:56 / 02-09-2025
Üç turisti dağ çayı aparıb
14:48 / 02-09-2025
Rusiyada ən bahalı mənzil 7 milyard rubla satılır
14:45 / 02-09-2025
Uşakov: "Putin və Fiko təkbətək görüşlərini davam etdirdilər"
12:39 / 02-09-2025
Çin Rusiya vətəndaşları üçün 30 günə qədər vizasız rejim tətbiq edir
12:30 / 02-09-2025
Estoniyanın müdafiə naziri Pevkur etiraf edib ki, Avropa Ukraynadakı münaqişədən yorulub
12:28 / 02-09-2025
"Reuters": Əfqanıstanda zəlzələ nəticəsində ölənlərin sayı 1124 nəfərə çatıb
10:36 / 02-09-2025
Lixaçev: "MAQATE rəhbəri Qrossi Atom Sammiti üçün Rusiyaya gəlməyə razılıq verib"
10:31 / 02-09-2025
Mehriban Əliyeva liderlərin xanımları ilə gəmi gəzintisində - Fotolar
10:26 / 02-09-2025
"Globe&Mail": Si Cinpin Qərb dünya nizamını məhv etmək üçün ŞƏT-dən istifadə edir
10:20 / 02-09-2025
16 il iş almışdı, həbsdə də cinayət törətdi... - Foto
10:11 / 02-09-2025
Polis "Moldovanın ürəyi" partiyasının fəallarında axtarış aparır
10:08 / 02-09-2025
Hər beşinci kişi yüksək gəlirli qadınla görüşməyə hazır deyil
10:05 / 02-09-2025
Preobrajenski alayı Vyetnamda keçirilən hərbi paradda iştirak edib
09:55 / 02-09-2025
Si Cinpin: "Çin-Rusiya tərəfdaşlığı mehriban qonşuluq nümunəsini nümayiş etdirir"
09:51 / 02-09-2025
Stepaşin: "Prilepin, Vodolazkinin əsərləri futbolçular üçün kitablar siyahısına daxil edilə bilər"
09:44 / 02-09-2025
Aktyor mikrokredit borcuna görə avtomobilini itirib
09:41 / 02-09-2025
İki pensiyaçısı zirzəmidə dəm qazından boğulub
09:33 / 02-09-2025
Pilotsuz təyyarə mülki əhalinin təxliyəsinə kömək edib
09:29 / 02-09-2025
KXDR voleybolçuları ilk dəfə Sibir və Uzaq Şərq kubokunda iştirak edəcəklər
09:22 / 02-09-2025
Azərbaycan Prezidentinin “ŞƏT plyus”da iştirakı ölkəmizin nüfuzundan xəbər verir-Könül Nurullayeva
20:27 / 01-09-2025
Ukraynada dövlət qulluqçuları üçün illik bonuslar tətbiq edilir
20:25 / 01-09-2025
SBU Çeçenistan lideri Kadırova qarşı qiyabi ittiham irəli sürüb
20:22 / 01-09-2025
Putin Nepalın baş nazirini Rusiyaya səfərə dəvət edib
20:19 / 01-09-2025
Lavrov: "Qərb şantaj və sanksiyalarla öz hökmranlığını qorumağa çalışır"
20:16 / 01-09-2025
Moskalkova: "Rusiya və Ukrayna hərbi əsirlərə 2000 bağlama dəyişdirəcək"
20:12 / 01-09-2025
Mübahisə zamanı anasını və kiçik qardaşını bıçaqlayıb
18:55 / 01-09-2025
Hərbi Çin: Putinin Çinə səfəri Qərbə açıq siqnaldır
18:53 / 01-09-2025
Uşakov: "ABŞ nümayəndə heyətlərinin səviyyəsinin artırılması ilə bağlı konkret təklif irəli sürməyib"
18:51 / 01-09-2025
NATO-nun mənzil-qərargahı Finlandiyada Rusiya sərhədlərindən 140 kilometr aralıda açılır
18:46 / 01-09-2025
Vüqar Rəhimzadə: "Azərbaycan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı kimi nüfuzlu qurum üçün vacib tərəfdaşa çevrilib"
18:44 / 01-09-2025
Uşakov: "ŞƏT sammiti çərçivəsində Ukrayna böhranı müzakirə olunub"
18:41 / 01-09-2025
İran prezidenti Rusiya ilə razılaşmaların icrasını şəxsi nəzarətinə götürüb
18:40 / 01-09-2025
Bordür daşına çırpılaraq ölüb
18:37 / 01-09-2025
Uşakov: "Putin və Tramp Zelenski ilə üçtərəfli görüşlə bağlı razılığa gəlməyiblər"
ƏLİQULU QƏMKÜSARIN AZƏRBAYCAN MƏKTƏB VƏ PEDAQOJİ FİKİR TARİXİNİN İN¬KݬŞAF ETMƏSİNDƏ XİDMƏTLƏRİ ÇOXDUR- Anadan olmasının 140 illiyi münasibətilə
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat
«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.
Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».
Bir çox mollanəsrəddinçi tədqiqatçılar oxucu kütləsinə «Molla Nəsrəddin» jurnalını sanki islam dininə qarşı radikal mübarizə aparan bir jurnal kimi təqdim edirlər. Düzdür, bunun bir başlıca səbəbi var idi ki, o da keçmiş sovetlər birliyinin ateizm və ya deizm ruhunda apardığı mürtecə siyasətdən irəli gəlirdi. Bu gün müasir düşüncəli oxucular çox yaxşı başa düşürlər ki, mollanəsrəddinçilər müxtəlif bədii yollarla sağlam zəkaya uymayan, ağlasığmayan etiqada, qısacası mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparmış, yalnız və yalnız fırıldaqçı din nümayəndələrini tənqid etmişlər. Belə ki, fanat mollalar qızların təhsil almasını, musiqini, xarici dilləri, dünyəvi elmləri və s. öyrənməyin «Quran»da haram buyrulduğunu misal gətirirdilər. Bildiyimiz kimi, cahil və fanat mollalar, axundlar, zahidlər, seyidlər baxışlarında qızların oxumasını, təhsil almasını islam dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirirdilər. Görkəmli pedaqoq-müəllim Məhəmməd Tağı Sidqi də «Quran»dan sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. Sonralar bu qarma-qarışıq mənzərəni Sidqinin müasiri Məşədi Zeynalabdın belə xatırlayır: «Mirzə Təqi müəllimlə mollaların, müşteyidlərin bərk davası düşdü…. Onlar istəmirdilər ki, Sidqi müəllim qızları oxutsun. Əslinə baxsan, heç bizim də könlümüz yox idi. Elə ki, Mirzə Təqi müəllim qızların oxumasını «Quran»nın da tələb etdiyini camaata oxuyub göstərdi, daha şəkk olmadı». Göründüyü kimi, belə uzun sürən mübahisə və təbliğatdan sonra 1896-cı ildə Sidqi «Qız məktəbi» təsis etmiş və cəmi səkkiz qızın təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Sidqi qızlara dünyəvi təhsil verməklə kifayətlənməmiş, həmçinin bu gün də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməyən (təxminən bir əsrə yaxın olmasına baxmayaraq) gözəl bir dərslik «Töhfei-benat, yainki qızlara hədiyyə» əsərini ərmağan etmişdir.
Qeyd etdiyimiz kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşları da ağlasığmayan bu fikirləri tamam alt-üst edir, din xadimlərini dinə, şəriətə sədaqətlə qulluq etməyə çağırır, onları tərbiyələndirməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının cəfakeş əməkdaşı olan Qəmküsar tərəfindən yazılmış şeirlərin birində oxuyuruq:
Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».
Belə maraq dolu xatirələrdən biri də Azərbaycan SSR Xalq artisti Seyid Şuşinskiyə aiddir. O yazır ki, «Ə.Qəmküsar C.Məmmədquluzadənin məsləhətinə görə hər işi vaxtında görməyə çalışırdı. Odur ki, çox gərgin işləyirdi. Rəssamlara şəkil mövzusu vermək, növbəti nömrənin materiallarını tərtib etmək, şeir və felyetonlar yazmaq, mətbəənin işlərinə baş çəkmək, hazır nüsxələri yola salmaq, bütün bu ağır işlərin öhdəsindən gəlmək o qədər də asan deyildi. Lakin tükənməz həyat eşqinə malik olan şair yorğunluqdan heç vaxt şikayətlənməz, daim şən əhvali-ruhiyyədə olar, özünün duzlu söz-söhbətləri ilə müsahiblərinin diqqətini cəlb edərdi. Axşamlar bəzən gərgin iş saatlarından sonra o, qarmon çalar, muğamatın ən çətin və həzin rənglərini məlahətlə ifa edərdi. Təsniflərdən mənə öyrədərdi».
Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
Baxış sayı: 2 629
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 04-06-2020 21:42 | Bölmə: Ədəbiyyat
«Xadimi-millət», «O taylı», «Simurğ», «Qəmbərqulu», «Cüvəllağı bəy», «Dağyunuszadə» və başqa gizli imzalarla tanıdığımız və eləcə də böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadənin çox yaxın silahdaşı, məslək dostu, Mirzə Cəlilin təbiri ilə desək «Molla Nəsrəddin» jurnalının fəal qələm əməkdaşı Əliqulu Qəmküsar Nəcəfovdur (1880-1919). Azərbaycanda ilk milli ədəbi məktəb təsis edən və yeni nəsil ərsəyə çatdıran görkəmli müəllim-pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Məmməd Səid Ordubadi, Hüseyn Cavid, Əziz Şərif, Rza Təhmasib, Əli Səbri Qasımov, Bəhruz Kəngərli, Məmməd Əli Sidqi və b. kimi sevimli şagirdlərinin sırasında Əliqulu Qəmküsarın da adı var.
İlk öncə qeyd edək ki, Əliqulu Qəmküsarın bütün yaradıcılığı Azərbaycan xalqını milli azadlığa, müstəqilliyə çağırmaqdan ibarət olub. O, həmişə millətini, xalqını həddindən artıq sevən və millətinə həddindən artıq xidmət edən bir insan olmaqla yanaşı, həm də qorxmaz, döyüşkən bir mühərrir olmuşdur. Əliqulu Qəmküsarda böyük istedadı görən Mirzə Cəlil 16 yanvar 1913-cü ildə Tiflis qubernatoruna yazdığı ərizədə xahiş edir ki, bundan sonra «Molla Nəsrəddin» jurnalının redaktorluğuna Əliqulu Qəmküsarın da adını əlavə etməyə icazə versin. Mirzə Cəlilin xahişi qəbul olunur və jurnalın bundan sonrakı nömrələri «Müdir və baş mühərrirlər Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Nəcəfov» imzaları ilə çıxmağa başlayır. «Kaspi» qəzeti Əliqulu Qəmküsarın «Molla Nəsrəddin» jurnalına redaktor kimi imza atdığından bəhs edərək yazırdı: «Bu adam uzun müddət tatar (Azərbaycan - K.C.) qəzetlərində işləmiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalında da əməkdaşlıq etmişdir. Ümid etmək olar ki, Ə.Q.Nəcəfovun redaktorluğa gəlməsi həm jurnala, həm də xalqa daha çox xeyir vermiş olar».
«Molla Nəsrəddin» səhnələşdirilmiş əsərləri ilə Bakıda, Təbrizdə, Naxçıvanda və Gəncədə yayılıb şöhrətləndiyi qədər, həm də Tehranda və İstanbulda, Daşkənddə və Aşqabadda, Kazanda və Orenburqda, Həştərxanda və Ufada, Moskvada və Peterburqda, Səmərqənddə və Kəlkütdə də yayılmış, hər yerdə də mütərəqqi ictimai qüvvələr mühitində böyük nüfuz qazanmışdır.
Cəlil Məmmədquluzadənin «Ölülər» tamaşası 1916-cı ildən qastrol səfərinə çıxmışdır. Adları qeyd olunan bu ölkə və şəhərlərdə Əliqulu Qəmküsar Şeyx Nəsrullah rolunu ifa etmişdir. Gəzdiyi və gördüyü bu ölkələrdəki müsəlman xalqlarına ögey münasibət, onların səfalət içində yaşaması Qəmküsarın seyrçi baxışlarından yan keçməmiş, şairə böyük dərd olmuşdur. Bu münasibətlə Qəmküsar yazırdı:
Gəzdim Bakı, Daşkəndi, Orenburqu, Samarı,
Gördüm həmi Həştərxanı, həm başqa diyarı.
Hər yerdə müsəlman qoyub üz nikbətə sarı,
Bu dərdə çətindir ola dərman, başa gəlməz.
Gözəl bilirik ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının hər bir əməkdaşı təqiblərə, tənqidlərə, təhqirlərə, hücumlara, hədələrə və s. məruz qalmışdır. Ancaq bütün bunlara rəğmən mollanəsrəddinçilər yollarından dönməmiş, öz amal və ideyalarına sona qədər sadiq qalmışlar. Belə dönələrlə hücumlara məruz qalanlarlardan biri də Əliqulu Qəmküsar olmuşdur. Azərbaycan SSR Xalq artisti mərhum Mustafa Mərdanov «Əlli il Azərbaycan səhnəsində» adlı kitabında İrəvanda Əliqulu Qəmküsarın başına gələn bir faciəvi hadisəni belə xatırlayır: «Birinci «Dəmirçi Gavə» tamaşasını göstərdik. İkinci tamaşamız «Ölülər» oldu… Onu da deyim ki, tamaşaçılar bir yana qalsın, biz aktyorlar da Mirzə Əliqulunun roluna valeh olmuşduq. «Ölülər» tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçdi. Mirzə Əliqulunu üç dəfə səhnəyə çağırdılar. Bütün salondakılar onu səmimi alqışladılar.
…Lakin bu sevinc çox davam etmədi… Mehmanxana xidmətçisi tələsik içəri girib məni oyatdı:
«Durun, cənab Mərdanov, yoldaşınızı öldürdülər!»
Mən tələsik geyinib aşağı düşdüm. Mirzə Əliqulunu başı-gözü qan içində mehmanxana qabağında uzatmışdılar. Əhvalat belə olmuşdu: Mirzə Əliqulu adəti üzrə «Molla Nəsrəddin» jurnalı üçün material toplamaq məqsədi ilə hacıların, kərbəlayıların, seyidlərin, dərvişlərin bol yeri olan İrəvan bazarına gedibmiş. İrəvan mömünləri, «din mücahidləri» dünənki «biabırçı» tamaşadan xəbər tutub, onun əsas iştirakçısı olan Mirzə Əliqulunu gördükdə: «Bu kafir oğludur bizim dinimizə gülüb, şeyxlərimizi biabır edən, budur babı oğlu, babı!» - deyərək şairi döyüblər. Mirzə Əliqulunu Tiflisə göndərməli olduq».
Bir çox mollanəsrəddinçi tədqiqatçılar oxucu kütləsinə «Molla Nəsrəddin» jurnalını sanki islam dininə qarşı radikal mübarizə aparan bir jurnal kimi təqdim edirlər. Düzdür, bunun bir başlıca səbəbi var idi ki, o da keçmiş sovetlər birliyinin ateizm və ya deizm ruhunda apardığı mürtecə siyasətdən irəli gəlirdi. Bu gün müasir düşüncəli oxucular çox yaxşı başa düşürlər ki, mollanəsrəddinçilər müxtəlif bədii yollarla sağlam zəkaya uymayan, ağlasığmayan etiqada, qısacası mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparmış, yalnız və yalnız fırıldaqçı din nümayəndələrini tənqid etmişlər. Belə ki, fanat mollalar qızların təhsil almasını, musiqini, xarici dilləri, dünyəvi elmləri və s. öyrənməyin «Quran»da haram buyrulduğunu misal gətirirdilər. Bildiyimiz kimi, cahil və fanat mollalar, axundlar, zahidlər, seyidlər baxışlarında qızların oxumasını, təhsil almasını islam dinə qarşı çıxmaq kimi dəyərləndirirdilər. Görkəmli pedaqoq-müəllim Məhəmməd Tağı Sidqi də «Quran»dan sitat gətirərək qara camaatı inandırmağa çalışırdı ki, qızların təhsil almasında heç bir qadağa yoxdur. Sonralar bu qarma-qarışıq mənzərəni Sidqinin müasiri Məşədi Zeynalabdın belə xatırlayır: «Mirzə Təqi müəllimlə mollaların, müşteyidlərin bərk davası düşdü…. Onlar istəmirdilər ki, Sidqi müəllim qızları oxutsun. Əslinə baxsan, heç bizim də könlümüz yox idi. Elə ki, Mirzə Təqi müəllim qızların oxumasını «Quran»nın da tələb etdiyini camaata oxuyub göstərdi, daha şəkk olmadı». Göründüyü kimi, belə uzun sürən mübahisə və təbliğatdan sonra 1896-cı ildə Sidqi «Qız məktəbi» təsis etmiş və cəmi səkkiz qızın təhsil və tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Sidqi qızlara dünyəvi təhsil verməklə kifayətlənməmiş, həmçinin bu gün də tərbiyəvi əhəmiyyətini itirməyən (təxminən bir əsrə yaxın olmasına baxmayaraq) gözəl bir dərslik «Töhfei-benat, yainki qızlara hədiyyə» əsərini ərmağan etmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşları da ağlasığmayan bu fikirləri tamam alt-üst edir, din xadimlərini dinə, şəriətə sədaqətlə qulluq etməyə çağırır, onları tərbiyələndirməyə çalışırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının cəfakeş əməkdaşı olan Qəmküsar tərəfindən yazılmış şeirlərin birində oxuyuruq: Musiqi nəğməsinin çöldə eşitcək səsini,
Mollamız evdə oturduqca qulağın tıxayır,
Bilmirəm, bəs nə əcəb tab eləyir məsciddə
Çıxır mərsiyəxan ilə şahnaz oxuyur
və ya «Axund» sərlövhəli şeirində yazırdı:
İnsaf elə, bu qədər yalan macəra demə,
Peyğəmbərə, imama bu növ iftira demə,
Mənbərdə hər cəfəng sözü qıl həya, demə…
Ey mənbəri-peyğəmbəri murdar edən axund
Ey millətin işıq gözünü tar edən axund.
Mollanəsrəddinçilərin yazdığı məktublardan, teleqramlardan, göndərdiyi sifarişlərdən məlum olur ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının maliyyə vəziyyəti çox ağır olmuşdur. Bu imkansızlıqlar «Molla Nəsrəddin» jurnalının gələn say nömrəsinin vaxtında çıxmasını xeyli çətinləşdirirdi. Əliqulu Qəmküsarın qızı Qəmərxanım ata nənəsi Bilqeyis xanımın xatirələrinə əsaslanaraq yazır ki, «atam o zaman jurnalın işlərini sahmana salmaq üçün iki dəfə evimizin xalılarını satmalı olmuşdu».
Belə maraq dolu xatirələrdən biri də Azərbaycan SSR Xalq artisti Seyid Şuşinskiyə aiddir. O yazır ki, «Ə.Qəmküsar C.Məmmədquluzadənin məsləhətinə görə hər işi vaxtında görməyə çalışırdı. Odur ki, çox gərgin işləyirdi. Rəssamlara şəkil mövzusu vermək, növbəti nömrənin materiallarını tərtib etmək, şeir və felyetonlar yazmaq, mətbəənin işlərinə baş çəkmək, hazır nüsxələri yola salmaq, bütün bu ağır işlərin öhdəsindən gəlmək o qədər də asan deyildi. Lakin tükənməz həyat eşqinə malik olan şair yorğunluqdan heç vaxt şikayətlənməz, daim şən əhvali-ruhiyyədə olar, özünün duzlu söz-söhbətləri ilə müsahiblərinin diqqətini cəlb edərdi. Axşamlar bəzən gərgin iş saatlarından sonra o, qarmon çalar, muğamatın ən çətin və həzin rənglərini məlahətlə ifa edərdi. Təsniflərdən mənə öyrədərdi».Jurnalın naşiri, redaktoru, əməkdaşları və rəssamları hökumət tərəfindən tez-tez cərimə edilir, həbsə alınır və ya hədələnirdi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1913-cü il 20-ci nömrəsində bəhailər dininə toxunan bir şəkil verildiyi üçün Aşqabad və Mərv bəhailəri jurnaldan şikayətlənirlər və Qafqaz canişini idarəsinə məktublar yazırlar. Bunun üstündə həmin nömrə senzura komitəsi tərəfindən müsadirə edilir. Bundan başqa, 1913-cü ildə «Dəstançı» imzası ilə yazılmış «Gimnazist» şeiri üstündə jurnalın 21-ci nömrəsi yenidən müsadirə edilir. Ancaq jurnal iki gün içində oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılır ki, hətta kitab mağazalarında, şəxsi qəzet və jurnal satanların əlində belə qalmamışdır. Tiflis polismeysterinin məlumatına görə həmin nömrədən cəmi 19 nüsxə ələ keçmişdir. Karikaturada təsvir olunur ki, bir oğlan uşağını dizləri üstündə oturdaraq əylənən bəhai Əbdülbəhanın başı üzərindəki lövhədə «Allah» sözü yazılmışdır. Onun xidmətçisi içəri daxil olmaq istəyən məleykəni Əbdülbəhayə göstərərək deyir: «Cəmali mübarək! Mələkutdan lövh nazil olmuş, ruhulqüds şərəfyab olmaq istəyir». Əbdülbəha isə deyir: «De getsin sabah gəlsin, bu gün vaxtım yoxdur. İbadətlə məşğulam!». Göründüyü kimi, «mömin müsəlman din xadimləri»nin iç üzünü açan, onların murdar əxlaqi keyfiyyətlərini ciddi şəkildə ifşa edən Cəlil Məmmədquluzadə və Əliqulu Qəmküsar (Nəcəfov) jurnalın 20 və 21 nömrələri üstündə müqəssir edilir və məhkəmənin qərarı ilə hərəsi 200 manat cərimə olunurlar. Məhkəmə qərarında qeyd edilir ki, əgər onlar bu pulu ödəməsələr hər biri iki ay həbs cəzasına məhkum ediləcəklər.
Azərbaycan xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran Əliqulu Qəmküsarın yaratdığı əsərlər milli sərvətdir. Mir Cəlal Paşayevin və Firidun Hüseynovun universitet tələbələri üçün müştərək hazırladığı «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» adlı dərslik kitabında qeyd edilir ki, «yerli (Naxçıvan) ləhcənin təsiri Qəmküsarın əsərlərində duyulmaqdadır».
Cəmisi 39 il yaşayıb həyatdan nakam köçən Əliqulu Qəmküsar XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir. 1919-cu ildə axşam evə qayıdarkən «Qızıl ordu»nun agent əsgərinin gülləsinə tuş gələn Əliqulu Qəmküsarın ölümü «Molla Nəsrəddin» jurnalının əməkdaşlarının kədərinə səbəb oldu. Mollanəsrəddinçi Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev baş verən bu faciəvi hadisəyə öz münasibətini belə bildirirdi: «Əliqulu Nəcəfzadəyə dəyən güllə «Molla Nəsrəddin» məcmuəsinin ürəyinə dəydi… Heyf olsun bivəxt əlimizdən gedən rəfiqimizə ki, həmişə qədirşünas dostlarının ürəyində diridir. Bununla onun nəcib ruhunu təmin edirik».
Yekun nəticə olaraq belə qeyd edək:
- Əliqulu Qəmküsar«Molla Nəsrəddin» jurnalında və digər mətbu orqanlarda sadə adamların, yaşanan mühitin ictimai yaralarını açmağa, cəmiyyətdəki eybəcərlikləri bütün çılpaqlığı ilə təsvir etməyə çalışmışdır.
- Əliqulu Qəmküsar güney və quzey Azərbaycanda, həm İranda, həm də türk dünyasında baş verən zərərli ictimai-siyasi hadisələrə qarşı sərt reaksiya vermişdir. Çar Rusiyasının, İran, Türkiyə dönəmində Nokalayları, Stolıpinləri, Məmmədəli şahları, Zilli-Sultanları, Sultan Əbdülhəmidləri və b. azadlıq və insan hüquqlarının tapdalamasını, onlar tərəfindən özbaşınalığın, istismarın hökm sürdüyünü, xalqın istək və arzularını öz şeir və felyetonlarında məharətlə təsvir etmişdir. Hadisələrin səbəbkarlarının tənqid atəşinə tutulmaları əxlaqi, tərbiyəvi mühiti pozanlara qarşı sərt yazılar yazması pedaqoji fikir tarixi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
- Xalqın acınacaqlı vəziyyətini vətəndaşlıq kədəri ilə qələmə alan Əliqulu Qəmküsar ictimai quruluşun öz-özünə məhvini gözləməyin səhv olduğunu, bunun üçün xalqın, vətənin mənafeyi və tərəqqisi uğrunda mübarizə aparmağı başlıca amil saymışdır.
- Maarifçi Əliqulu Qəmküsar hər şeyə rəğmən ictimai-siyasi həyatın, pedaqoji-psixoloji, ədəbi-mədəni həyatın inkişafı üçün geniş imkanlar, insanların məişətində və şüurunda mühüm dönüş yaratmış, böyük ideallar uğrunda mübarizə aparmışdır.
- Əliqulu Qəmküsarın yaradıcılığı, fəaliyyəti Azərbaycan xalqının mədəniyyətini yüksəklərə qaldırmaqdan və həmçinin, xalqımızı azad, müstəqil xalq etməkdən ibarət olubdur.
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü
Baxış sayı: 2 629
Bölməyə aid digər xəbərlər
25-08-2025, 18:34
HÜSEYN ARİFLƏ İSMAYIL İMANZADƏNİN CƏBRAYIL SƏRGÜZƏŞTLƏRİ
12-08-2025, 23:11
Haqqdan yanan çıraq- Vüqar Vüqarlı-70
31-07-2025, 16:40
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu növbəti layihəsinə yekun vurub
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb
12-06-2024, 23:33
Professor Mahirə Hüseynova Turan Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib