01:28 / 22-05-2022
Səudiyyə Ərəbistanı vəliəhdi və Avstraliyanın General-Qubernatoru İlham Əliyevi təbrik etdilər
00:25 / 22-05-2022
Daha bir Avropa ölkəsində “Meymun çiçəyi” virusuna rast gəlindi
23:59 / 21-05-2022
Beynəlxalq Biomüxtəlif Gününə həsr olunan konfrans keçirilib
23:53 / 21-05-2022
Dini fanatizm, radikalizm və ekstremizmin yaratdığı təhlükələrin qarşısının alınmasında gələcək nəslin rolu
22:33 / 21-05-2022
Stoltenberq Ərdoğanla Finlandiya və İsveçin NATO-ya üzvlük məsələsini müzakirə etdi
22:30 / 21-05-2022
Avstraliyanın yeni Baş naziri o oldu
22:27 / 21-05-2022
K.Nurullayeva: “ABŞ Azərbaycanı təhlükəsizlik məsələlərində sabitləşdirici faktor hesab edir”
22:15 / 21-05-2022
Gürcüstanın din xadimləri Füzuliyə səfər etdilər - Fotolar
22:04 / 21-05-2022
Könül Nurullayeva: “Baydenin təbrik məktubunda Ağ evin Azərbaycanın sülh təşəbbüslərini dəstəklədiyi bəyan edilib”
18:51 / 21-05-2022
“Jest dilində vətən və vətənpərvərlik mövzusu layihəsinin yekun tədbiri keçirilib - FOTO +VİDEO
15:10 / 21-05-2022
Ermənistan sülh razılaşmasından nə üçün yayınır?
01:53 / 21-05-2022
“Şəhidlər ölməz, Vətən bölünməz" kitabının təqdimatı keçirildi-FOTOLAR
01:17 / 21-05-2022
QHT-dövlət münasibətlərinə həsr olunmuş Respublika zona konfransı keçirilib
01:08 / 21-05-2022
“Azərbaycanla münasibətləri genişləndirmək arzusundayıq” - ABŞ Prezidenti
01:02 / 21-05-2022
“ABŞ Azərbaycan-Ermənistan təmaslarının qurulmasına kömək etməyə hazırdır”
00:38 / 21-05-2022
Xoşqədəm Hidayətqızı məhkəməyə verildi
00:33 / 21-05-2022
Bayden İlham Əliyevi təbrik etdi
23:11 / 20-05-2022
Sumqayıtda şəhid leytenantın doğum günü qeyd olundu
11:21 / 20-05-2022
Qadınlara qarşı zorakılıqla mübarizədə Avropa Şurasının standartları və milli parlamentlərin rolu
11:13 / 20-05-2022
ABŞ-ın Ukraynaya göndərəcəyi silahların - Siyahısı
11:07 / 20-05-2022
“Kiyev döyüşü dayandırsa, daha Ukrayna olmayacaq” - Blinken
11:03 / 20-05-2022
İtaliyada da “Meymun çiçəyi” virusu aşkarlandı
10:58 / 20-05-2022
Gənc Parlamentarilərin Forumunda Azərbaycanda həyata keçirilən gənclər siyasətinin əsas prioritetlərindən bəhs olunub
10:51 / 20-05-2022
XXI Əsr Məktəbi dünya standartlarına cavab verən Elm Laboratoriyaları Mərkəzini açdı - Fotolar
10:46 / 20-05-2022
Qadir İbrahimli vəfat etdi - Yenilənib
00:58 / 20-05-2022
Çavuşoğlu Ermənistana çağırış etdi
00:55 / 20-05-2022
Ermənipərəst müğənninin Bakı konserti ləğv olundu
22:04 / 19-05-2022
"Şəhidlər öləndə yox,Unudulanda ölürlər" adlı tədbir keçirilib
21:08 / 19-05-2022
“Ədliyyə orqanlarında və məhkəmələrdə kommunikasiya siyasəti” mövzusunda təlim keçirilib
19:48 / 19-05-2022
Yoluxanların sayı artdı
QƏLƏM GƏLDİ ƏLİMƏ, ARAZ GƏLİR DİLİMƏ…-RAMİZ QASIMOV-14 oktyabr MƏMMƏD ARAZIN DOĞUM GÜNÜDÜR
Tarix: 14-10-2021 21:47 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbiyatının büyük simalarından olan Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu çox əhəmiyyətli yer tutur. Arazı özünün şairlik imzasına çevirən Xalq şairinin bədii irsində Araz adi mənasından çok milli tale və istiqlaliyyət mənası daşımaqdadır.
Çox dəqiq və dürüst müşahidədir ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Araz mövzusu qırmızı xətlə keçir. Görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli bu xüsusda yazırdı: “Böyük rus yazıçısı Mixail Şoloxov üçün Sakit Don, Xalq şairi Səməd Vurğun yaradıcılığında Kür qırağı, Qarayazı..., Şərqi Avropa yazıçılarına görə Mavi Dunay, rus ədəbiyyatının böyük bir nəslinin təsəvvüründə Volqa çayı hansı əhəmiyyətə malikdirsə, Məmməd Arazdan ötrü də Naxçıvan – Xan Araz həmin mənaları daşıyır. Məmməd Arazın yaradıcılığında Çadırdaş ətəyindən, Nursu bulağından başlanan poetik təəssüratlar, kövrək notlar xan Arazın tərənnümünün timsalında yüksək vətəndaşlıq mahiyyəti ilə zənginləşərək tamamlanır”.
Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu milli istiqlal və bütövlük ideyalarına xidmət edir. Məmməd Arazın Vətən anlayışında Araz həsrəti, nisgili və yarası özünəməxsus yer tutur. Azərbaycanın bütövlüyünü pozan sərhədlər sənətkarın xəyal gücü ilə bir göz qırpımında aşılır, ayrılıqlar, sərhədlər ortadan götürülür, məhəbbət nifrətə, ədalət zülmə, azadlıq əsarətə, birlik ayrılığa qələbə çalır. Beləliklə, Araz nisgili sənətkarın yaradıcılığında aparıcı yer tutur. Xalq şairi Məmməd Araz yaradıcılığının mövzu-mündəricəsini təşkil edən Araz mövzusu onun ədəbi möhürünə, təxəllüsünə çevrilir. Şairin “Arazın nəğməsi”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz üstə çinar gördüm”, “Yənə Arazı gördüm”, “Arazın işıqları”, “Mən Araz şairiyəm” və başqa şeirləri, “Araz axır” poeması məhz Araz mövzusuna həsr olunub. Bu əsərlərdə şair Məmməd Arazın Azərbaycanın dərin nisgili, qəlbindən axan üzüntüsü özünə yer alıb. Buna görə də Xalq şairi özü haqda şeirlərindən birində “Sən məqamı gələndə Araza bənd olansan” - deyə yazacaq və özünün Araz şairi olmasını təsdiq edəcəkdi. Habelə Xalq şairi “Qələm gəldi əlimə, Araz gəlir dilimə” dəyərkən də Araz mövzusunun yaradıcılığının sənət kredosuna çevrildiyini etiraf və ifadə edəcəkdi.
“Araz” şairi kimi tanınan görkəmli sənətkar Məmməd Araz öz yaradıcılığında daha konkret, daha qətiyyətli şəkildə Azərbaycanın ikiyə bölünməsi səbəbini göstərmiş və bu səbəbləri kəskin qınaq və tənqidə də məruz qoymuşdu. Bu baxımdan professor Y.Qarayev tərəfindən haqlı olaraq deyilən fikirdir ki, “Poeziyanın dumduru, şəffaf bulağı başına o, Arazın bulanıq və paralı sahilindən ayrılıb gəldi, özü ilə poeziyaya Arazın dərdini, ağrısını da gətirdi”. Şair öz yaradıcılığında Araz mövzusunun mahiyyətinə, işlənmə məqsədi, bədii məramına da izah gətirərək yazmışdı:
…Araz deyəndə mən,
Yalnız çay düşünmürəm.
O, tarixdir, baxıram…
Və yaxud:
Araz çay deyil yalnız
Araz neçə milyonluq
İnsanlardır, eldir o.
“Mən Arazın səsiyəm” deyən şair Araz mövzusu ilə Azərbaycanın parçalanma tarixinə nəzər saldığı kimi, onun birləşəcəyi ümidlərini də bir ideya, ideal olaraq yaşatmağa nail olmuşdur. Görkəmli şair Məmməd Araz həm də ona görə “Böyük Azərbaycan”çı şairdir ki, Araza həsr olunan əsərlərində Azərbaycan sözünü işlətmədən belə azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirməyə nail olmuşdur.
Xalq şairi Məmmməd Arazın Araza həsr olunan bütün əsərləri azərbaycançılıq məfkurəsini özündə yaşadan və əks etdirən qiymətli sənət nümunələridir. Çünki şair özü də dediyi kimi, Araza təkcə bir çay kimi baxmır, o daha çox Araza bir vətəni iki bölən sərhəd kimi, şovinist, istilaçı siyasətin şahidi, bir tarix kimi baxır və onu bütöv Azərbaycanın açarı, bütöv vətən idealının simvolu kimi görür. Buna görə də şairin yaradıcılığında Araz çox zaman obrazlaşır: Araz özünün dərdli, həsrətli, bəlalara, ayrılıqlara salınmış taleyi, əzəmətli xarakterilə yer alır və dil açıb danışır, hətta bir lider kimi də əks olunur. Bu baxımdan Araz Məmməd Arazın yaradıcılığında həm Azərbaycandır, həm bir ölkənin, vətənin tarixi, taleyi, bir xalqın,
millətin ayrılıq dərdi, həsrətidir, həm də bir vətəndaş-şairin nisgili, qəlb yarası, sənət mövzusudur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zülfiyyə İsmayıl haqlı olaraq yazır ki: “Azərbaycan nəzm və nəsr ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri Araz çayına xitab edərək şeirini onun vəsfinə yönəltmişlər. Bəzən bu çayı bir xalqı ikiyə bölən qəddar bir sədd kimi qiymətləndirənlər, bəzənsə vahid Azərbaycan probleminin baisi, səbəbkarı, qınaq yeri kimi də müraciət edənlər az olmayıb. Amma Məmməd Araz yaradıcılığında Araz nə zavallı, nə də günahkardır, Araz hər zaman məğrurluq rəmzidir”. Prof.V.Yusifli də çox doğru ifadə edib ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Təbriz bütün bir vətəni təmsil edərkən Araz da böyük amalın və idealın adı olaraq ələ alınmışdır. Bu mənada Araz həm də Məmməd Araz yaradıcılığında özünü Azərbaycanın istiqlaliyyətinə həsr etmiş mübariz sərkərdələr olan Xətaidir, Səttarxandır, Pişəvəridir, Xiyabanidir, Heydər Əliyevdir. “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm” şeirində Araz məhz bir lider kimi çıxış edir:
Bu gecə yuxumda Arazı gördüm…
Arazı bəxtindən çox razı gördüm.
Üstündən yol atdı: “Cəsarətlə keç!”
Dedi:…Cəsarət üstümdə şahə qalxmasa,
Təbriz itirəcək Təbrizliyini.
Məmməd Araz azərbaycançılığın tərkib hissəsi olan bu mübarizə idealını “Araz axır” əsərində çox uğurla davam etdirmişdir. Bu əsərində artıq şairin xəyali bir mübarizə savaşı, Təbriz uğrunda fədakar mübarizə idealı öz əksini tapmışdır. “Araz çay deyil yalnız, Araz neçə milyonluq insanlardır, eldir o” - deyən şair: “O axır, dağlar yarıb məcrasını tapacaq”, – deyə bu elin öz birliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizə açacağı ümidlərini ifadə etmişdir. Həm də maraqlıdır ki, bu əsər daha çox rəmzi obrazlar və gerçəkçi ideyalar üzərində qurulub. Əsərdə şairin sevgilisi Ayrıgül obrazı adından tutmuş bədii mahiyyətinə qədər şairin vətən sevgisinin mərkəzində dayanan bütöv vətənin tərkibindən qoparılmış Cənubi Azərbaycandır. Əsərin qəhrəmanı, şairin lirik məni sevgilisi Ayrıgülü dimdiyi qanlı qartalın – qanlı istilaçının caynağından xilas etmək üçün onun ardınca qaçır. Şair bu təsvirdə klassik aşiq-məşuq süjetinə oxşar bir şəkildə özünün vətən sevgisini obrazlı olaraq təqdim etmişdir. Şair klassik əsərlərdəki başı dumanlı dağları, coşub-daşan çayları, divləri bu əsərdə müasir şəkildə təsbit edərək vermişdir. Lakin bu əsərdə klassik düşmən obrazları olan divlərdən fərqli olaraq sərhəd keşiyi çəkən hissiz, duyğusuz, əmr qulu olan əsgər təqdim olunmuşdur. Şair sevgilisi Ayrıgülün ardınca qaçıb keçmək istədiyi vətənə yadelli düşmənləri qovmaq istəyən bir döyüşçü olaraq gedir, savaşda iştirak edir, döyüşür və düşmənləri qovan müzəffər bir ordunun əsgəri kimi təsvir olunur. Şair sonralar həmin yurda ev tikmək, yurd salmaq, ocaq yandırmaq üçün bir mühəndis olaraq yol alır. Əsərin sonunda isə sənətkar rəmzi olaraq “Yubanırsan, vətəndaş! Yatma, oyan, vətəndaş”, – deyə bütöv Azərbaycan uğrunda azərbaycançılıq məfkurəsinin mübarizə şüarını səsləndirmiş, oyanıqlığı bütün nəsillərin diqqətinə çatdırmışdır.
Xalq şairi Məmməd Araz Araz həsrətli ayrılıq dərdi, bütövlük nigaranlığını ustad Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr etdiyi “Şəhriyar gəlmədi” şeirində də təsirli, qabarıq ifadə etmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 250 illik yubiley tədbirinə dəvət almasına rəğmən İran rejiminin razılıq vermədiyi üçün gələ bilməyən Şəhriyar həsrətinə böyük məzmun, ciddi məna qataraq təqdim etmişdir. Şair bir xalqın ikiyə bölünmək dərdindən tutmuş aralarındakı yolsuzluğa qədər bütün dərdlərini bu şeirdə ümumiləşdirmişdir:
Yalan danışın, yalan!
Bütün qəzəblərə su səpən yalan,
Bütün əsəblərə mum təpən yalan.
Bir ölkə düzəldin: yalandan yalan!
Yazın, nə gözəldir: yalandan yalan!
Böyük şairini yola salır bax,
Havada yellənir min əl, min papaq,
Marallar qoşulub dartır qatarı.
Qardaşı qardaşa qonaq aparır.
Şəhriyar yollanır Azərbaycana,
Yol hanı, yol hanı Azərbaycana?!..
Öz ölkəsinin paralanmış “o tay” hissəsinə yol arayan, yol axtaran bütövlük ideallı şair qadağaların hökm sürdüyü bir dönəmdə xəyalən, qəlbən hər zaman Arazla – Azərbaycanı ayıran, həm də birləşdirən bir simvolla söhbətləşirdi, özlərinə məxsus bir dillə danışırdı. Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan nağılları və klassik irsində tez-tez rast gəlinən və çoxlarının bilmədiyi bir anlayışla Araz çayı ilə öz aralarındakı söhbətin dilinə “quş dili”, “daş dili”, “Araz dili”, - deyə müraciət edirdi. Vaxtilə yazdığı ilk şeirlərdən olan “Arazın nəğməsi” adlı əsərində:
Nə qədər ağırmış dərdin, möhnətin,
Ağrıdır sinəmi acı xəyallar.
Araz, dilin olsa, sözün, söhbətin,
Min il yazılası bir dastan olar –
deyə Araza dil arzulayaraq onun həyat hekayəsindən, çarpış-vuruş dastanından bəhs etməyi düşünürdüsə, sonralar ərsəyə gətirdiyi çoxsaylı “Arazüstü çinar gördüm”, “Oxuyan Təbriz”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz dili” və başqa əsərlərini ortaya qoyaraq bu əsərlərdə artıq “Araz dili”ndən bəhs açmışdır. Şairin “Araz dili” şeiri məhz bu ideyanı poetik vüsətlə ortaya qoyan ən sanballı nümunələrdən biridir. Arazla olan dərdləşmənin şairanə forması olaraq “Araz dili”ndən bəhs etmişdir:
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
Hansı dildə danışmışam? –
Bilmirəm.
Quş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Daş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
…Araz dili: ürək dili, göz dili,
Torpaq dili, hava dili, göy dili.
Mən nəçə yol danışmışam Arazla.
Şeirdən də göründüyü kimi, şairin poetik kəşfi olan “Araz dili” həsrət dilidir, dərd dilidir, kədər dilidir, bir birinə yetmək istəyən iki qardaşın sevda dilidir. Bir xalqın tarixi, etnik-mədəni birliyi və taleyi, həsrəti, dərdi, kədəri, ayrılıq səbəbi, vüsal arzusu, ümididir “Araz dili”.
Xalq şairi Məmməd Araz vaxtilə İstisu yaylaqlarında Aşıq Hüseyn Cavanla görüşəndən olan təəssüratında da maraqlı simvolizə etməklə onun dinən sazını “oxuyan Təbriz” deyə ümumiləşdirmişdir:
Aşıq Cavan sarılmışdı sazına,
Toy qurmuşdu dünəninin yasına.
O, dərdini ya sındıra, ya sına,
Qəzəbi köklənib dağın-daşın da,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.
...Gərək dil susanda əllər danışa,
Əllər bağlananda dillər danışa.
Ələ danışalar, əllər danışa...
Dəli gülüşlərim ağlar başımda,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında .
Şeirdə olduqca maraqlı poetik ifadələr, ümumiləşdirmələr var. Bu hadisənin şahidi olan şairin ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızı (Yaxınlarda Allahın rəhmətinə qovuşan Gülxanım xanımı rəhmətlə anırıq – R.Q.) bu münasibətlə xatirələrində yazmışdı: “Aşıq Cavan üç saata yaxın saz çalıb oxudu. …Məmməd “Təbriz oxuyurdu dağlar başında” şeirini bu hadisənin təsiri ilə yazdı. Kəlbəcərin işğalından söz düşəndə həmişə ürək ağrısıyla deyirdi ki, Kəlbəcər kimi muzey əlimizdən gətdi”. Əlbəttə, bu sətirlərin kontekstində Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Milli Ordusunun şücaətli döyüşlərindən sonra Kəlbəcər də, Şuşa da digər işğal altında olan ərazilərimizlə bərabər azad edildilər. İndi o yerlərdə özü olmasa da Aşıq Cavanın ruhu yenə çalıb-oxuyur, Məmməd Arazın ruhu dinləyir…
Araz sevdalısı Xalq şairi Məmməd Araz bütn həyatı boyu Azərbaycanın birləşəcəyinə böyük ümid və inamla yanaşırdı. Onun yaradıcılığında bu üzdən Araz kədəri, həsrəti, ayrılıq dərdi təzahür etsə də, inam və ümid də az deyildi. Bu da çox böyük maraq doğurur ki, şair Məmməd Arazın 1986-cı ildə yazdığı “Böyüklər, uşaqlar…” adlı şeirində:
İnandım: hər uşaq bir od parçası!
İnandım: səngiməz bu od, bu ocaq!
Təbrizlə Naxçıvan arasındakı
Çəpəri yıxan da bunlar olacaq, –
deyə bir gün Azərbycanın bütövlüyünü pozan sərhədlərin götürüləcəyi ümidləri ifadə edilmişdi. Artıq 1992-ci ildə yazdığı “Sərhəd çəpərləri” şeirində isə sərhəd hərəkatının sayəsində gerçəkliyə qovuşan Cənubi Azərbaycanla sərhəd çəpərlərinin sökülməsi hadisəsini öyə-öyə təsvir etmişdi.
Ümumiyyətlə, Xalq şairi Məmməd Araz özünün vətən məzmunlu şeirləri, əsərlərilə azərbaycançılıq məfkurəsinin təbliği və Azərbaycan istiqalılana görkəmli xidmət göstərmiş əbədiyaşar sənət adamıdır. Onun Araz mövzulu əsərlərilə bərabər “Ayağa dur, Azərbaycan”, “Ata millət, ana millət ağlama”, “Bizi vətən çağırır”, “Ulu şahım, qılıncına söykənim mən” və b. şeirləri milli istiqlal şeirimizin ən tutarlı nümunələrini təşkil edir. Məmməd Araz sənəti və sənətkarlığı əbədi və ədəbi bir vətəndaşlıq tərbiyəsi məktəbidir. Bu bir həqiqətdir ki, Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan ədəbiyyatının Vətən və vətəndaş şairidir. Onun yaradıcılığı ilk sözündən tutmuş son sözünə qədər vətən üzərinə deyilmiş vətən nəğmələri, vətəndaşlıq himnləridir. Ümid edirik ki, bir gün bu Xalq şairinin bu vətəndaşlıq himnlərini Arazın qovuşdurduğu Azərbaycan bir ağızdan oxuyacaq! Və “Haqqın var, Məmməd Araz, Haqqın var yaşamağa” deyəcək!
RAMİZ QASIMOV,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı
Baxış sayı: 311
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 14-10-2021 21:47 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbiyatının büyük simalarından olan Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu çox əhəmiyyətli yer tutur. Arazı özünün şairlik imzasına çevirən Xalq şairinin bədii irsində Araz adi mənasından çok milli tale və istiqlaliyyət mənası daşımaqdadır.
Çox dəqiq və dürüst müşahidədir ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Araz mövzusu qırmızı xətlə keçir. Görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli bu xüsusda yazırdı: “Böyük rus yazıçısı Mixail Şoloxov üçün Sakit Don, Xalq şairi Səməd Vurğun yaradıcılığında Kür qırağı, Qarayazı..., Şərqi Avropa yazıçılarına görə Mavi Dunay, rus ədəbiyyatının böyük bir nəslinin təsəvvüründə Volqa çayı hansı əhəmiyyətə malikdirsə, Məmməd Arazdan ötrü də Naxçıvan – Xan Araz həmin mənaları daşıyır. Məmməd Arazın yaradıcılığında Çadırdaş ətəyindən, Nursu bulağından başlanan poetik təəssüratlar, kövrək notlar xan Arazın tərənnümünün timsalında yüksək vətəndaşlıq mahiyyəti ilə zənginləşərək tamamlanır”.
Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu milli istiqlal və bütövlük ideyalarına xidmət edir. Məmməd Arazın Vətən anlayışında Araz həsrəti, nisgili və yarası özünəməxsus yer tutur. Azərbaycanın bütövlüyünü pozan sərhədlər sənətkarın xəyal gücü ilə bir göz qırpımında aşılır, ayrılıqlar, sərhədlər ortadan götürülür, məhəbbət nifrətə, ədalət zülmə, azadlıq əsarətə, birlik ayrılığa qələbə çalır. Beləliklə, Araz nisgili sənətkarın yaradıcılığında aparıcı yer tutur. Xalq şairi Məmməd Araz yaradıcılığının mövzu-mündəricəsini təşkil edən Araz mövzusu onun ədəbi möhürünə, təxəllüsünə çevrilir. Şairin “Arazın nəğməsi”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz üstə çinar gördüm”, “Yənə Arazı gördüm”, “Arazın işıqları”, “Mən Araz şairiyəm” və başqa şeirləri, “Araz axır” poeması məhz Araz mövzusuna həsr olunub. Bu əsərlərdə şair Məmməd Arazın Azərbaycanın dərin nisgili, qəlbindən axan üzüntüsü özünə yer alıb. Buna görə də Xalq şairi özü haqda şeirlərindən birində “Sən məqamı gələndə Araza bənd olansan” - deyə yazacaq və özünün Araz şairi olmasını təsdiq edəcəkdi. Habelə Xalq şairi “Qələm gəldi əlimə, Araz gəlir dilimə” dəyərkən də Araz mövzusunun yaradıcılığının sənət kredosuna çevrildiyini etiraf və ifadə edəcəkdi.
“Araz” şairi kimi tanınan görkəmli sənətkar Məmməd Araz öz yaradıcılığında daha konkret, daha qətiyyətli şəkildə Azərbaycanın ikiyə bölünməsi səbəbini göstərmiş və bu səbəbləri kəskin qınaq və tənqidə də məruz qoymuşdu. Bu baxımdan professor Y.Qarayev tərəfindən haqlı olaraq deyilən fikirdir ki, “Poeziyanın dumduru, şəffaf bulağı başına o, Arazın bulanıq və paralı sahilindən ayrılıb gəldi, özü ilə poeziyaya Arazın dərdini, ağrısını da gətirdi”. Şair öz yaradıcılığında Araz mövzusunun mahiyyətinə, işlənmə məqsədi, bədii məramına da izah gətirərək yazmışdı:
…Araz deyəndə mən,
Yalnız çay düşünmürəm.
O, tarixdir, baxıram…
Və yaxud:
Araz çay deyil yalnız
Araz neçə milyonluq
İnsanlardır, eldir o.
“Mən Arazın səsiyəm” deyən şair Araz mövzusu ilə Azərbaycanın parçalanma tarixinə nəzər saldığı kimi, onun birləşəcəyi ümidlərini də bir ideya, ideal olaraq yaşatmağa nail olmuşdur. Görkəmli şair Məmməd Araz həm də ona görə “Böyük Azərbaycan”çı şairdir ki, Araza həsr olunan əsərlərində Azərbaycan sözünü işlətmədən belə azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirməyə nail olmuşdur.
Xalq şairi Məmmməd Arazın Araza həsr olunan bütün əsərləri azərbaycançılıq məfkurəsini özündə yaşadan və əks etdirən qiymətli sənət nümunələridir. Çünki şair özü də dediyi kimi, Araza təkcə bir çay kimi baxmır, o daha çox Araza bir vətəni iki bölən sərhəd kimi, şovinist, istilaçı siyasətin şahidi, bir tarix kimi baxır və onu bütöv Azərbaycanın açarı, bütöv vətən idealının simvolu kimi görür. Buna görə də şairin yaradıcılığında Araz çox zaman obrazlaşır: Araz özünün dərdli, həsrətli, bəlalara, ayrılıqlara salınmış taleyi, əzəmətli xarakterilə yer alır və dil açıb danışır, hətta bir lider kimi də əks olunur. Bu baxımdan Araz Məmməd Arazın yaradıcılığında həm Azərbaycandır, həm bir ölkənin, vətənin tarixi, taleyi, bir xalqın,
millətin ayrılıq dərdi, həsrətidir, həm də bir vətəndaş-şairin nisgili, qəlb yarası, sənət mövzusudur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zülfiyyə İsmayıl haqlı olaraq yazır ki: “Azərbaycan nəzm və nəsr ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri Araz çayına xitab edərək şeirini onun vəsfinə yönəltmişlər. Bəzən bu çayı bir xalqı ikiyə bölən qəddar bir sədd kimi qiymətləndirənlər, bəzənsə vahid Azərbaycan probleminin baisi, səbəbkarı, qınaq yeri kimi də müraciət edənlər az olmayıb. Amma Məmməd Araz yaradıcılığında Araz nə zavallı, nə də günahkardır, Araz hər zaman məğrurluq rəmzidir”. Prof.V.Yusifli də çox doğru ifadə edib ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Təbriz bütün bir vətəni təmsil edərkən Araz da böyük amalın və idealın adı olaraq ələ alınmışdır. Bu mənada Araz həm də Məmməd Araz yaradıcılığında özünü Azərbaycanın istiqlaliyyətinə həsr etmiş mübariz sərkərdələr olan Xətaidir, Səttarxandır, Pişəvəridir, Xiyabanidir, Heydər Əliyevdir. “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm” şeirində Araz məhz bir lider kimi çıxış edir:
Bu gecə yuxumda Arazı gördüm…
Arazı bəxtindən çox razı gördüm.
Üstündən yol atdı: “Cəsarətlə keç!”
Dedi:…Cəsarət üstümdə şahə qalxmasa,
Təbriz itirəcək Təbrizliyini.
Məmməd Araz azərbaycançılığın tərkib hissəsi olan bu mübarizə idealını “Araz axır” əsərində çox uğurla davam etdirmişdir. Bu əsərində artıq şairin xəyali bir mübarizə savaşı, Təbriz uğrunda fədakar mübarizə idealı öz əksini tapmışdır. “Araz çay deyil yalnız, Araz neçə milyonluq insanlardır, eldir o” - deyən şair: “O axır, dağlar yarıb məcrasını tapacaq”, – deyə bu elin öz birliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizə açacağı ümidlərini ifadə etmişdir. Həm də maraqlıdır ki, bu əsər daha çox rəmzi obrazlar və gerçəkçi ideyalar üzərində qurulub. Əsərdə şairin sevgilisi Ayrıgül obrazı adından tutmuş bədii mahiyyətinə qədər şairin vətən sevgisinin mərkəzində dayanan bütöv vətənin tərkibindən qoparılmış Cənubi Azərbaycandır. Əsərin qəhrəmanı, şairin lirik məni sevgilisi Ayrıgülü dimdiyi qanlı qartalın – qanlı istilaçının caynağından xilas etmək üçün onun ardınca qaçır. Şair bu təsvirdə klassik aşiq-məşuq süjetinə oxşar bir şəkildə özünün vətən sevgisini obrazlı olaraq təqdim etmişdir. Şair klassik əsərlərdəki başı dumanlı dağları, coşub-daşan çayları, divləri bu əsərdə müasir şəkildə təsbit edərək vermişdir. Lakin bu əsərdə klassik düşmən obrazları olan divlərdən fərqli olaraq sərhəd keşiyi çəkən hissiz, duyğusuz, əmr qulu olan əsgər təqdim olunmuşdur. Şair sevgilisi Ayrıgülün ardınca qaçıb keçmək istədiyi vətənə yadelli düşmənləri qovmaq istəyən bir döyüşçü olaraq gedir, savaşda iştirak edir, döyüşür və düşmənləri qovan müzəffər bir ordunun əsgəri kimi təsvir olunur. Şair sonralar həmin yurda ev tikmək, yurd salmaq, ocaq yandırmaq üçün bir mühəndis olaraq yol alır. Əsərin sonunda isə sənətkar rəmzi olaraq “Yubanırsan, vətəndaş! Yatma, oyan, vətəndaş”, – deyə bütöv Azərbaycan uğrunda azərbaycançılıq məfkurəsinin mübarizə şüarını səsləndirmiş, oyanıqlığı bütün nəsillərin diqqətinə çatdırmışdır.
Xalq şairi Məmməd Araz Araz həsrətli ayrılıq dərdi, bütövlük nigaranlığını ustad Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr etdiyi “Şəhriyar gəlmədi” şeirində də təsirli, qabarıq ifadə etmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 250 illik yubiley tədbirinə dəvət almasına rəğmən İran rejiminin razılıq vermədiyi üçün gələ bilməyən Şəhriyar həsrətinə böyük məzmun, ciddi məna qataraq təqdim etmişdir. Şair bir xalqın ikiyə bölünmək dərdindən tutmuş aralarındakı yolsuzluğa qədər bütün dərdlərini bu şeirdə ümumiləşdirmişdir:
Yalan danışın, yalan!
Bütün qəzəblərə su səpən yalan,
Bütün əsəblərə mum təpən yalan.
Bir ölkə düzəldin: yalandan yalan!
Yazın, nə gözəldir: yalandan yalan!
Böyük şairini yola salır bax,
Havada yellənir min əl, min papaq,
Marallar qoşulub dartır qatarı.
Qardaşı qardaşa qonaq aparır.
Şəhriyar yollanır Azərbaycana,
Yol hanı, yol hanı Azərbaycana?!..
Öz ölkəsinin paralanmış “o tay” hissəsinə yol arayan, yol axtaran bütövlük ideallı şair qadağaların hökm sürdüyü bir dönəmdə xəyalən, qəlbən hər zaman Arazla – Azərbaycanı ayıran, həm də birləşdirən bir simvolla söhbətləşirdi, özlərinə məxsus bir dillə danışırdı. Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan nağılları və klassik irsində tez-tez rast gəlinən və çoxlarının bilmədiyi bir anlayışla Araz çayı ilə öz aralarındakı söhbətin dilinə “quş dili”, “daş dili”, “Araz dili”, - deyə müraciət edirdi. Vaxtilə yazdığı ilk şeirlərdən olan “Arazın nəğməsi” adlı əsərində:
Nə qədər ağırmış dərdin, möhnətin,
Ağrıdır sinəmi acı xəyallar.
Araz, dilin olsa, sözün, söhbətin,
Min il yazılası bir dastan olar –
deyə Araza dil arzulayaraq onun həyat hekayəsindən, çarpış-vuruş dastanından bəhs etməyi düşünürdüsə, sonralar ərsəyə gətirdiyi çoxsaylı “Arazüstü çinar gördüm”, “Oxuyan Təbriz”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz dili” və başqa əsərlərini ortaya qoyaraq bu əsərlərdə artıq “Araz dili”ndən bəhs açmışdır. Şairin “Araz dili” şeiri məhz bu ideyanı poetik vüsətlə ortaya qoyan ən sanballı nümunələrdən biridir. Arazla olan dərdləşmənin şairanə forması olaraq “Araz dili”ndən bəhs etmişdir:
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
Hansı dildə danışmışam? –
Bilmirəm.
Quş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Daş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
…Araz dili: ürək dili, göz dili,
Torpaq dili, hava dili, göy dili.
Mən nəçə yol danışmışam Arazla.
Şeirdən də göründüyü kimi, şairin poetik kəşfi olan “Araz dili” həsrət dilidir, dərd dilidir, kədər dilidir, bir birinə yetmək istəyən iki qardaşın sevda dilidir. Bir xalqın tarixi, etnik-mədəni birliyi və taleyi, həsrəti, dərdi, kədəri, ayrılıq səbəbi, vüsal arzusu, ümididir “Araz dili”.
Xalq şairi Məmməd Araz vaxtilə İstisu yaylaqlarında Aşıq Hüseyn Cavanla görüşəndən olan təəssüratında da maraqlı simvolizə etməklə onun dinən sazını “oxuyan Təbriz” deyə ümumiləşdirmişdir:
Aşıq Cavan sarılmışdı sazına,
Toy qurmuşdu dünəninin yasına.
O, dərdini ya sındıra, ya sına,
Qəzəbi köklənib dağın-daşın da,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.
...Gərək dil susanda əllər danışa,
Əllər bağlananda dillər danışa.
Ələ danışalar, əllər danışa...
Dəli gülüşlərim ağlar başımda,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında .
Şeirdə olduqca maraqlı poetik ifadələr, ümumiləşdirmələr var. Bu hadisənin şahidi olan şairin ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızı (Yaxınlarda Allahın rəhmətinə qovuşan Gülxanım xanımı rəhmətlə anırıq – R.Q.) bu münasibətlə xatirələrində yazmışdı: “Aşıq Cavan üç saata yaxın saz çalıb oxudu. …Məmməd “Təbriz oxuyurdu dağlar başında” şeirini bu hadisənin təsiri ilə yazdı. Kəlbəcərin işğalından söz düşəndə həmişə ürək ağrısıyla deyirdi ki, Kəlbəcər kimi muzey əlimizdən gətdi”. Əlbəttə, bu sətirlərin kontekstində Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Milli Ordusunun şücaətli döyüşlərindən sonra Kəlbəcər də, Şuşa da digər işğal altında olan ərazilərimizlə bərabər azad edildilər. İndi o yerlərdə özü olmasa da Aşıq Cavanın ruhu yenə çalıb-oxuyur, Məmməd Arazın ruhu dinləyir…
Araz sevdalısı Xalq şairi Məmməd Araz bütn həyatı boyu Azərbaycanın birləşəcəyinə böyük ümid və inamla yanaşırdı. Onun yaradıcılığında bu üzdən Araz kədəri, həsrəti, ayrılıq dərdi təzahür etsə də, inam və ümid də az deyildi. Bu da çox böyük maraq doğurur ki, şair Məmməd Arazın 1986-cı ildə yazdığı “Böyüklər, uşaqlar…” adlı şeirində:
İnandım: hər uşaq bir od parçası!
İnandım: səngiməz bu od, bu ocaq!
Təbrizlə Naxçıvan arasındakı
Çəpəri yıxan da bunlar olacaq, –
deyə bir gün Azərbycanın bütövlüyünü pozan sərhədlərin götürüləcəyi ümidləri ifadə edilmişdi. Artıq 1992-ci ildə yazdığı “Sərhəd çəpərləri” şeirində isə sərhəd hərəkatının sayəsində gerçəkliyə qovuşan Cənubi Azərbaycanla sərhəd çəpərlərinin sökülməsi hadisəsini öyə-öyə təsvir etmişdi.
Ümumiyyətlə, Xalq şairi Məmməd Araz özünün vətən məzmunlu şeirləri, əsərlərilə azərbaycançılıq məfkurəsinin təbliği və Azərbaycan istiqalılana görkəmli xidmət göstərmiş əbədiyaşar sənət adamıdır. Onun Araz mövzulu əsərlərilə bərabər “Ayağa dur, Azərbaycan”, “Ata millət, ana millət ağlama”, “Bizi vətən çağırır”, “Ulu şahım, qılıncına söykənim mən” və b. şeirləri milli istiqlal şeirimizin ən tutarlı nümunələrini təşkil edir. Məmməd Araz sənəti və sənətkarlığı əbədi və ədəbi bir vətəndaşlıq tərbiyəsi məktəbidir. Bu bir həqiqətdir ki, Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan ədəbiyyatının Vətən və vətəndaş şairidir. Onun yaradıcılığı ilk sözündən tutmuş son sözünə qədər vətən üzərinə deyilmiş vətən nəğmələri, vətəndaşlıq himnləridir. Ümid edirik ki, bir gün bu Xalq şairinin bu vətəndaşlıq himnlərini Arazın qovuşdurduğu Azərbaycan bir ağızdan oxuyacaq! Və “Haqqın var, Məmməd Araz, Haqqın var yaşamağa” deyəcək!
RAMİZ QASIMOV,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı
Baxış sayı: 311
Bölməyə aid digər xəbərlər
18-05-2022, 03:08
Sulara danışdım yuxularımı-Ramiz QASIMOV
15-05-2022, 19:59
SÖZÜN-SƏNƏTİN YUBİLEY SEVİNCİ-MƏHYƏDDİN MƏHƏRRƏMOĞLU – 80
14-05-2022, 22:49
İNAMI GÜLLƏLƏNƏN ŞAİR-Ramiz QASIMOV
13-05-2022, 19:40
“Göy mexanikasında üç cisim məsələsi” monoqrafiyası nəşr olunub
13-05-2022, 00:37
O, günəş ömrüdür, sönməyəcəkdir-Ramiz QASIMOV
12-05-2022, 21:24
BİR ANA YAŞADI BU YER ÜZÜNDƏ!-Əmir Pəhləvan
9-05-2022, 21:32
9 may Qələbə günündə-Fidan Abdurəhmanova
7-05-2022, 20:55
Miraslan Rasim-ŞEİRLƏR-Sabaha-inamla.az-da
6-05-2022, 20:47
“Taleyi və sənəti” seriyasından 15-ci kitab nəşr olunub
5-05-2022, 21:48
MÜDRİKLİYİN ƏKS-SƏDASI-İSMAYIL İMANZADƏ
5-05-2022, 20:41
“Əhməd Cavad - 130” mövzusunda elmi konfrans olub
29-04-2022, 03:18
BDU-nun professoru vəfat edib
27-04-2022, 22:02
“Qoca və dəniz” əsəri müzakirə olunub
24-04-2022, 01:04
Mir Cəlalın üç kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
22-04-2022, 23:08
XATİRƏLƏR TÜSTÜLƏNƏN OCAQMIŞ...- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
22-04-2022, 22:54
YAZARLARLA GÖRÜŞ HAMIYA SEVİNC BƏXŞ ETDİ
22-04-2022, 00:23
100 yaşlı “Şərq qapısı” qəzeti ilə bağlı yeni kitablar nəşr olunub
21-04-2022, 00:00
SƏRHƏDDƏKİ UŞAQ...-Fidan Nizaməddinqızı
19-04-2022, 23:55
Əkbər Qoşalı: “Şuşaya gedən yollar Şuşada bitmir…”
15-04-2022, 11:23
Miraslan Rasim-Şeirlər
6-04-2022, 22:11
ADPU-DA MÜASİR UŞAQ ƏDƏBİYYATININ TANINMIŞ SİMASI ZAHİD XƏLİLİN 80 İLLİK YUBİLEYİ QEYD EDİLİB
1-04-2022, 23:34
MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR VƏ UŞAQ ŞƏXSİYYƏTİ-KAMAL CAMALOV
30-03-2022, 23:58
Ədəbiyyatşünas alimin 70 illik yubileyi qeyd olunub
27-03-2022, 23:08
“PALİTRA” ƏDƏBİ KLUBUNUN NÖVBƏTİ ADDIMI
19-03-2022, 23:32
Novruzumuz xoş gəlsin-Xanım İsmayılqızı
18-03-2022, 23:13
Türkiyənin Antalya şəhərində V Beynəlxalq Novruz Elmi Araşdırmalar Konfransı keçirilib
17-03-2022, 23:55
MONOQRAFİYA REPRESSİYA QURBANLARININ RUHUNA EHTİRAM İFADƏSİDİR-ƏBÜLFƏZ AMAN oğlu QULİYEV
17-03-2022, 23:39
Zəlimxan Yaqubun “Ələsgər çağırdım, Ələsgər dedim” kitabı gün üzü görüb
17-03-2022, 22:22
BARLI-BƏRƏKƏTLİDİR YAZI AZƏRBAYCANIN-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
16-03-2022, 23:52
Pedaqoji Universitetdə görkəmli şair-dramaturq, ictimai xadim Hidayət Orucov ilə görüş keçirildi
16-03-2022, 23:40
Deputat kitab təqdimatında iştirakından yazdı
16-03-2022, 23:05
Qənirə Paşayeva görkəmli yazıçı Seyran Səxavətlə görüşüb
16-03-2022, 16:25
Pedaqoji fikir səlnaməmizin yaddaqalan səhifəsi İrəvan müəllimlər seminariyası və Firudin bəy Köçərli
14-03-2022, 22:11
Deputat həmkarının “Addım-addım Albaniya” kitabından yazdı
14-03-2022, 20:35
Naxçıvan folkloru ilə bağlı araşdırmalar iki monoqrafiyada əksini tapıb
12-03-2022, 21:49
Deputat "Payızda dadı" kitabının təqdimatında iştirak edib
10-03-2022, 21:45
Konfrans materialları çapdan çıxıb
8-03-2022, 22:53
"Salam, qadın, necəsən?"-Xanım İsmayılqızı
7-03-2022, 01:12
Deputat Aşıq Ələsgərə həsr olunmuş kitabların təqdimatından yazdı
27-02-2022, 16:15
Ramiz Təmkin vəfat etdi
18-02-2022, 22:43
Komitə sədrinin beynəlxalq elmi jurnalda məqaləsi çap edilib
18-02-2022, 21:37
“Naxçıvan ədəbi prosesi-2021” mövzusunda elmi konfrans olub
17-02-2022, 14:24
Ənvər Əhməd vəfat etdi
13-02-2022, 21:49
Şəkidə Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin xatirəsi anılıb
13-02-2022, 20:38
Azərbaycanlı yazıçı vəfat etdi
7-02-2022, 12:21
ƏLVİDA, ŞAİR DOSTUM FƏXRƏDDİN ƏZİZ
6-02-2022, 20:52
Azərbaycanlı şair vəfat etdi