23:59 / 23-04-2024
Rusiya və ABŞ WADA-nın Çindən olan üzgüçülərlə bağlı qərarını tənqid edib
23:46 / 23-04-2024
Alek Bolduin təxribatçı jurnalistin əlindən telefonu çıxarıb
23:34 / 23-04-2024
Puşilin DXR rəhbərinin administrasiyasını ləğv etdi
23:27 / 23-04-2024
NATO Rusiya ilə münaqişə axtarmadığını bildirib
23:20 / 23-04-2024
Putinə müdafiə nazirinin müavininin saxlanması barədə məlumat verilib
22:50 / 23-04-2024
Zaporojye vilayətində PUA-nın hücumu nəticəsində 4 mülki şəxs həlak olub
22:44 / 23-04-2024
Rusiya müdafiə nazirinin müavini rüşvət almaqda şübhəli bilinərək saxlanılıb
21:40 / 23-04-2024
Dani Olmo "RB Leipzig"dən ayrılaraq "Barselona"ya keçə bilər
21:35 / 23-04-2024
Paris Saint-Germain "Barselona"nın vunderkindi üçün 200 milyon avro ödəməyə hazırdır
21:30 / 23-04-2024
Baydenin helikopteri qazonda otların yanması səbəbindən ehtiyat vəziyyətinə gətirilib
21:25 / 23-04-2024
Bryanskda partlayış hazırlayan terror təşkilatının üzvü həbs edilib
21:19 / 23-04-2024
Raisi İsraili məhv etməklə hədələyib
21:13 / 23-04-2024
ABŞ Ukraynaya daha bir hərbi yardım paketi təqdim etməyə hazırlaşır
21:07 / 23-04-2024
Zelenskinin ofisi üçüncü dünya müharibəsinin başladığını elan etdi
21:02 / 23-04-2024
Təxminən 300 kq çəkisi olan qadını xəstəxanaya yerləşdirməyə çalışırlar
20:57 / 23-04-2024
Miqrant sürücü MMA döyüşçüsü Alekseyevanı vurmağa cəhd edib
10:49 / 23-04-2024
Buryatiyada yanğın zamanı şkafda gizlənən 3 uşaq ölüb
10:42 / 23-04-2024
İnzaqi: "İnter" Skudettonu xatırlayacaq, çünki biz onu derbidə qazandıq"
10:37 / 23-04-2024
Valentina Matvienko: "Rusiya aktivlərinin müsadirəsi dünya iqtisadiyyatını məhv edəcək"
00:34 / 23-04-2024
Sumqayıtda şəhid Vüsal Allahyarovun mövludu olub-VİDEO+FOTOLAR
23:55 / 22-04-2024
Bayden Zelenski ilə yeni müdafiə yardım paketləri haqqında danışıb
23:50 / 22-04-2024
Moldova siyasətçilərinin Moskvada keçirilən qurultayının iştirakçıları Kişinyovda saxlanılıb
22:32 / 22-04-2024
Çeçenistan Fövqəladə Hallar Nazirliyinin rəhbəri saxlanılma hadisəsindən sonra ilk dəfə ictimaiyyət qarşısına çıxıb
22:25 / 22-04-2024
Böyük Britaniya Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin keçmiş baş komandanı Zalujnıya müqavilə imzalayıb
16:54 / 22-04-2024
Meta mətbuat katibi qiyabi olaraq 6 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib
16:48 / 22-04-2024
Qəzzada həkimlər anasının ölümündən sonra dünyaya gələn qızın həyatı üçün mübarizə aparırlar
16:44 / 22-04-2024
De Yonq "Real Madrid"lə oyunda zədələnib və Avro-2024-ü buraxa bilər
16:39 / 22-04-2024
Günahını boynuna almayan moskvalı baykerin qatili həbs edilib
16:30 / 22-04-2024
Mişustin: "Rusiya və Belarus vahid effektiv hava xidməti qurdular"
16:24 / 22-04-2024
Ukrayna sərhədçisi sərhəddə keşik çəkərkən Moldovaya qaçıb
14:52 / 22-04-2024
Nazirlər Kabineti Aİİ ölkələri ilə İran arasında azad ticarət zonası haqqında sazişi təsdiqləyib
14:46 / 22-04-2024
"Mundo Deportivo": Xavi 2025-ci ilə qədər "Barselona"da qalacaq
14:00 / 22-04-2024
Mahaçev: "Puaryeni yerə yıxıb boğacağam"
13:55 / 22-04-2024
Rusiyanın gənclər komandasının voleybolçusu Mixailina 21 yaşında vəfat edib
13:49 / 22-04-2024
İsrail ordusunun baş kəşfiyyatçısı istefa verib
09:46 / 22-04-2024
15 yaşlı yeniyetmə bir neçə bıçaq zərbəsi alıb
08:56 / 22-04-2024
Birinci Qarabağ Müharibəsinin şəhidlərinin anım günü keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
08:28 / 22-04-2024
"Real Madrid" "El Klasiko"da "Barselona"dan qələbə qazanıb
QƏLƏM GƏLDİ ƏLİMƏ, ARAZ GƏLİR DİLİMƏ…-RAMİZ QASIMOV-14 oktyabr MƏMMƏD ARAZIN DOĞUM GÜNÜDÜR
Tarix: 14-10-2021 21:47 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbiyatının büyük simalarından olan Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu çox əhəmiyyətli yer tutur. Arazı özünün şairlik imzasına çevirən Xalq şairinin bədii irsində Araz adi mənasından çok milli tale və istiqlaliyyət mənası daşımaqdadır.
Çox dəqiq və dürüst müşahidədir ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Araz mövzusu qırmızı xətlə keçir. Görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli bu xüsusda yazırdı: “Böyük rus yazıçısı Mixail Şoloxov üçün Sakit Don, Xalq şairi Səməd Vurğun yaradıcılığında Kür qırağı, Qarayazı..., Şərqi Avropa yazıçılarına görə Mavi Dunay, rus ədəbiyyatının böyük bir nəslinin təsəvvüründə Volqa çayı hansı əhəmiyyətə malikdirsə, Məmməd Arazdan ötrü də Naxçıvan – Xan Araz həmin mənaları daşıyır. Məmməd Arazın yaradıcılığında Çadırdaş ətəyindən, Nursu bulağından başlanan poetik təəssüratlar, kövrək notlar xan Arazın tərənnümünün timsalında yüksək vətəndaşlıq mahiyyəti ilə zənginləşərək tamamlanır”.
Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu milli istiqlal və bütövlük ideyalarına xidmət edir. Məmməd Arazın Vətən anlayışında Araz həsrəti, nisgili və yarası özünəməxsus yer tutur. Azərbaycanın bütövlüyünü pozan sərhədlər sənətkarın xəyal gücü ilə bir göz qırpımında aşılır, ayrılıqlar, sərhədlər ortadan götürülür, məhəbbət nifrətə, ədalət zülmə, azadlıq əsarətə, birlik ayrılığa qələbə çalır. Beləliklə, Araz nisgili sənətkarın yaradıcılığında aparıcı yer tutur. Xalq şairi Məmməd Araz yaradıcılığının mövzu-mündəricəsini təşkil edən Araz mövzusu onun ədəbi möhürünə, təxəllüsünə çevrilir. Şairin “Arazın nəğməsi”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz üstə çinar gördüm”, “Yənə Arazı gördüm”, “Arazın işıqları”, “Mən Araz şairiyəm” və başqa şeirləri, “Araz axır” poeması məhz Araz mövzusuna həsr olunub. Bu əsərlərdə şair Məmməd Arazın Azərbaycanın dərin nisgili, qəlbindən axan üzüntüsü özünə yer alıb. Buna görə də Xalq şairi özü haqda şeirlərindən birində “Sən məqamı gələndə Araza bənd olansan” - deyə yazacaq və özünün Araz şairi olmasını təsdiq edəcəkdi. Habelə Xalq şairi “Qələm gəldi əlimə, Araz gəlir dilimə” dəyərkən də Araz mövzusunun yaradıcılığının sənət kredosuna çevrildiyini etiraf və ifadə edəcəkdi.
“Araz” şairi kimi tanınan görkəmli sənətkar Məmməd Araz öz yaradıcılığında daha konkret, daha qətiyyətli şəkildə Azərbaycanın ikiyə bölünməsi səbəbini göstərmiş və bu səbəbləri kəskin qınaq və tənqidə də məruz qoymuşdu. Bu baxımdan professor Y.Qarayev tərəfindən haqlı olaraq deyilən fikirdir ki, “Poeziyanın dumduru, şəffaf bulağı başına o, Arazın bulanıq və paralı sahilindən ayrılıb gəldi, özü ilə poeziyaya Arazın dərdini, ağrısını da gətirdi”. Şair öz yaradıcılığında Araz mövzusunun mahiyyətinə, işlənmə məqsədi, bədii məramına da izah gətirərək yazmışdı:
…Araz deyəndə mən,
Yalnız çay düşünmürəm.
O, tarixdir, baxıram…
Və yaxud:
Araz çay deyil yalnız
Araz neçə milyonluq
İnsanlardır, eldir o.
“Mən Arazın səsiyəm” deyən şair Araz mövzusu ilə Azərbaycanın parçalanma tarixinə nəzər saldığı kimi, onun birləşəcəyi ümidlərini də bir ideya, ideal olaraq yaşatmağa nail olmuşdur. Görkəmli şair Məmməd Araz həm də ona görə “Böyük Azərbaycan”çı şairdir ki, Araza həsr olunan əsərlərində Azərbaycan sözünü işlətmədən belə azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirməyə nail olmuşdur.
Xalq şairi Məmmməd Arazın Araza həsr olunan bütün əsərləri azərbaycançılıq məfkurəsini özündə yaşadan və əks etdirən qiymətli sənət nümunələridir. Çünki şair özü də dediyi kimi, Araza təkcə bir çay kimi baxmır, o daha çox Araza bir vətəni iki bölən sərhəd kimi, şovinist, istilaçı siyasətin şahidi, bir tarix kimi baxır və onu bütöv Azərbaycanın açarı, bütöv vətən idealının simvolu kimi görür. Buna görə də şairin yaradıcılığında Araz çox zaman obrazlaşır: Araz özünün dərdli, həsrətli, bəlalara, ayrılıqlara salınmış taleyi, əzəmətli xarakterilə yer alır və dil açıb danışır, hətta bir lider kimi də əks olunur. Bu baxımdan Araz Məmməd Arazın yaradıcılığında həm Azərbaycandır, həm bir ölkənin, vətənin tarixi, taleyi, bir xalqın,
millətin ayrılıq dərdi, həsrətidir, həm də bir vətəndaş-şairin nisgili, qəlb yarası, sənət mövzusudur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zülfiyyə İsmayıl haqlı olaraq yazır ki: “Azərbaycan nəzm və nəsr ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri Araz çayına xitab edərək şeirini onun vəsfinə yönəltmişlər. Bəzən bu çayı bir xalqı ikiyə bölən qəddar bir sədd kimi qiymətləndirənlər, bəzənsə vahid Azərbaycan probleminin baisi, səbəbkarı, qınaq yeri kimi də müraciət edənlər az olmayıb. Amma Məmməd Araz yaradıcılığında Araz nə zavallı, nə də günahkardır, Araz hər zaman məğrurluq rəmzidir”. Prof.V.Yusifli də çox doğru ifadə edib ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Təbriz bütün bir vətəni təmsil edərkən Araz da böyük amalın və idealın adı olaraq ələ alınmışdır. Bu mənada Araz həm də Məmməd Araz yaradıcılığında özünü Azərbaycanın istiqlaliyyətinə həsr etmiş mübariz sərkərdələr olan Xətaidir, Səttarxandır, Pişəvəridir, Xiyabanidir, Heydər Əliyevdir. “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm” şeirində Araz məhz bir lider kimi çıxış edir:
Bu gecə yuxumda Arazı gördüm…
Arazı bəxtindən çox razı gördüm.
Üstündən yol atdı: “Cəsarətlə keç!”
Dedi:…Cəsarət üstümdə şahə qalxmasa,
Təbriz itirəcək Təbrizliyini.
Məmməd Araz azərbaycançılığın tərkib hissəsi olan bu mübarizə idealını “Araz axır” əsərində çox uğurla davam etdirmişdir. Bu əsərində artıq şairin xəyali bir mübarizə savaşı, Təbriz uğrunda fədakar mübarizə idealı öz əksini tapmışdır. “Araz çay deyil yalnız, Araz neçə milyonluq insanlardır, eldir o” - deyən şair: “O axır, dağlar yarıb məcrasını tapacaq”, – deyə bu elin öz birliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizə açacağı ümidlərini ifadə etmişdir. Həm də maraqlıdır ki, bu əsər daha çox rəmzi obrazlar və gerçəkçi ideyalar üzərində qurulub. Əsərdə şairin sevgilisi Ayrıgül obrazı adından tutmuş bədii mahiyyətinə qədər şairin vətən sevgisinin mərkəzində dayanan bütöv vətənin tərkibindən qoparılmış Cənubi Azərbaycandır. Əsərin qəhrəmanı, şairin lirik məni sevgilisi Ayrıgülü dimdiyi qanlı qartalın – qanlı istilaçının caynağından xilas etmək üçün onun ardınca qaçır. Şair bu təsvirdə klassik aşiq-məşuq süjetinə oxşar bir şəkildə özünün vətən sevgisini obrazlı olaraq təqdim etmişdir. Şair klassik əsərlərdəki başı dumanlı dağları, coşub-daşan çayları, divləri bu əsərdə müasir şəkildə təsbit edərək vermişdir. Lakin bu əsərdə klassik düşmən obrazları olan divlərdən fərqli olaraq sərhəd keşiyi çəkən hissiz, duyğusuz, əmr qulu olan əsgər təqdim olunmuşdur. Şair sevgilisi Ayrıgülün ardınca qaçıb keçmək istədiyi vətənə yadelli düşmənləri qovmaq istəyən bir döyüşçü olaraq gedir, savaşda iştirak edir, döyüşür və düşmənləri qovan müzəffər bir ordunun əsgəri kimi təsvir olunur. Şair sonralar həmin yurda ev tikmək, yurd salmaq, ocaq yandırmaq üçün bir mühəndis olaraq yol alır. Əsərin sonunda isə sənətkar rəmzi olaraq “Yubanırsan, vətəndaş! Yatma, oyan, vətəndaş”, – deyə bütöv Azərbaycan uğrunda azərbaycançılıq məfkurəsinin mübarizə şüarını səsləndirmiş, oyanıqlığı bütün nəsillərin diqqətinə çatdırmışdır.
Xalq şairi Məmməd Araz Araz həsrətli ayrılıq dərdi, bütövlük nigaranlığını ustad Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr etdiyi “Şəhriyar gəlmədi” şeirində də təsirli, qabarıq ifadə etmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 250 illik yubiley tədbirinə dəvət almasına rəğmən İran rejiminin razılıq vermədiyi üçün gələ bilməyən Şəhriyar həsrətinə böyük məzmun, ciddi məna qataraq təqdim etmişdir. Şair bir xalqın ikiyə bölünmək dərdindən tutmuş aralarındakı yolsuzluğa qədər bütün dərdlərini bu şeirdə ümumiləşdirmişdir:
Yalan danışın, yalan!
Bütün qəzəblərə su səpən yalan,
Bütün əsəblərə mum təpən yalan.
Bir ölkə düzəldin: yalandan yalan!
Yazın, nə gözəldir: yalandan yalan!
Böyük şairini yola salır bax,
Havada yellənir min əl, min papaq,
Marallar qoşulub dartır qatarı.
Qardaşı qardaşa qonaq aparır.
Şəhriyar yollanır Azərbaycana,
Yol hanı, yol hanı Azərbaycana?!..
Öz ölkəsinin paralanmış “o tay” hissəsinə yol arayan, yol axtaran bütövlük ideallı şair qadağaların hökm sürdüyü bir dönəmdə xəyalən, qəlbən hər zaman Arazla – Azərbaycanı ayıran, həm də birləşdirən bir simvolla söhbətləşirdi, özlərinə məxsus bir dillə danışırdı. Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan nağılları və klassik irsində tez-tez rast gəlinən və çoxlarının bilmədiyi bir anlayışla Araz çayı ilə öz aralarındakı söhbətin dilinə “quş dili”, “daş dili”, “Araz dili”, - deyə müraciət edirdi. Vaxtilə yazdığı ilk şeirlərdən olan “Arazın nəğməsi” adlı əsərində:
Nə qədər ağırmış dərdin, möhnətin,
Ağrıdır sinəmi acı xəyallar.
Araz, dilin olsa, sözün, söhbətin,
Min il yazılası bir dastan olar –
deyə Araza dil arzulayaraq onun həyat hekayəsindən, çarpış-vuruş dastanından bəhs etməyi düşünürdüsə, sonralar ərsəyə gətirdiyi çoxsaylı “Arazüstü çinar gördüm”, “Oxuyan Təbriz”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz dili” və başqa əsərlərini ortaya qoyaraq bu əsərlərdə artıq “Araz dili”ndən bəhs açmışdır. Şairin “Araz dili” şeiri məhz bu ideyanı poetik vüsətlə ortaya qoyan ən sanballı nümunələrdən biridir. Arazla olan dərdləşmənin şairanə forması olaraq “Araz dili”ndən bəhs etmişdir:
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
Hansı dildə danışmışam? –
Bilmirəm.
Quş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Daş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
…Araz dili: ürək dili, göz dili,
Torpaq dili, hava dili, göy dili.
Mən nəçə yol danışmışam Arazla.
Şeirdən də göründüyü kimi, şairin poetik kəşfi olan “Araz dili” həsrət dilidir, dərd dilidir, kədər dilidir, bir birinə yetmək istəyən iki qardaşın sevda dilidir. Bir xalqın tarixi, etnik-mədəni birliyi və taleyi, həsrəti, dərdi, kədəri, ayrılıq səbəbi, vüsal arzusu, ümididir “Araz dili”.
Xalq şairi Məmməd Araz vaxtilə İstisu yaylaqlarında Aşıq Hüseyn Cavanla görüşəndən olan təəssüratında da maraqlı simvolizə etməklə onun dinən sazını “oxuyan Təbriz” deyə ümumiləşdirmişdir:
Aşıq Cavan sarılmışdı sazına,
Toy qurmuşdu dünəninin yasına.
O, dərdini ya sındıra, ya sına,
Qəzəbi köklənib dağın-daşın da,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.
...Gərək dil susanda əllər danışa,
Əllər bağlananda dillər danışa.
Ələ danışalar, əllər danışa...
Dəli gülüşlərim ağlar başımda,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında .
Şeirdə olduqca maraqlı poetik ifadələr, ümumiləşdirmələr var. Bu hadisənin şahidi olan şairin ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızı (Yaxınlarda Allahın rəhmətinə qovuşan Gülxanım xanımı rəhmətlə anırıq – R.Q.) bu münasibətlə xatirələrində yazmışdı: “Aşıq Cavan üç saata yaxın saz çalıb oxudu. …Məmməd “Təbriz oxuyurdu dağlar başında” şeirini bu hadisənin təsiri ilə yazdı. Kəlbəcərin işğalından söz düşəndə həmişə ürək ağrısıyla deyirdi ki, Kəlbəcər kimi muzey əlimizdən gətdi”. Əlbəttə, bu sətirlərin kontekstində Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Milli Ordusunun şücaətli döyüşlərindən sonra Kəlbəcər də, Şuşa da digər işğal altında olan ərazilərimizlə bərabər azad edildilər. İndi o yerlərdə özü olmasa da Aşıq Cavanın ruhu yenə çalıb-oxuyur, Məmməd Arazın ruhu dinləyir…
Araz sevdalısı Xalq şairi Məmməd Araz bütn həyatı boyu Azərbaycanın birləşəcəyinə böyük ümid və inamla yanaşırdı. Onun yaradıcılığında bu üzdən Araz kədəri, həsrəti, ayrılıq dərdi təzahür etsə də, inam və ümid də az deyildi. Bu da çox böyük maraq doğurur ki, şair Məmməd Arazın 1986-cı ildə yazdığı “Böyüklər, uşaqlar…” adlı şeirində:
İnandım: hər uşaq bir od parçası!
İnandım: səngiməz bu od, bu ocaq!
Təbrizlə Naxçıvan arasındakı
Çəpəri yıxan da bunlar olacaq, –
deyə bir gün Azərbycanın bütövlüyünü pozan sərhədlərin götürüləcəyi ümidləri ifadə edilmişdi. Artıq 1992-ci ildə yazdığı “Sərhəd çəpərləri” şeirində isə sərhəd hərəkatının sayəsində gerçəkliyə qovuşan Cənubi Azərbaycanla sərhəd çəpərlərinin sökülməsi hadisəsini öyə-öyə təsvir etmişdi.
Ümumiyyətlə, Xalq şairi Məmməd Araz özünün vətən məzmunlu şeirləri, əsərlərilə azərbaycançılıq məfkurəsinin təbliği və Azərbaycan istiqalılana görkəmli xidmət göstərmiş əbədiyaşar sənət adamıdır. Onun Araz mövzulu əsərlərilə bərabər “Ayağa dur, Azərbaycan”, “Ata millət, ana millət ağlama”, “Bizi vətən çağırır”, “Ulu şahım, qılıncına söykənim mən” və b. şeirləri milli istiqlal şeirimizin ən tutarlı nümunələrini təşkil edir. Məmməd Araz sənəti və sənətkarlığı əbədi və ədəbi bir vətəndaşlıq tərbiyəsi məktəbidir. Bu bir həqiqətdir ki, Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan ədəbiyyatının Vətən və vətəndaş şairidir. Onun yaradıcılığı ilk sözündən tutmuş son sözünə qədər vətən üzərinə deyilmiş vətən nəğmələri, vətəndaşlıq himnləridir. Ümid edirik ki, bir gün bu Xalq şairinin bu vətəndaşlıq himnlərini Arazın qovuşdurduğu Azərbaycan bir ağızdan oxuyacaq! Və “Haqqın var, Məmməd Araz, Haqqın var yaşamağa” deyəcək!
RAMİZ QASIMOV,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı
Baxış sayı: 572
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 14-10-2021 21:47 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbiyatının büyük simalarından olan Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu çox əhəmiyyətli yer tutur. Arazı özünün şairlik imzasına çevirən Xalq şairinin bədii irsində Araz adi mənasından çok milli tale və istiqlaliyyət mənası daşımaqdadır.
Çox dəqiq və dürüst müşahidədir ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Araz mövzusu qırmızı xətlə keçir. Görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli bu xüsusda yazırdı: “Böyük rus yazıçısı Mixail Şoloxov üçün Sakit Don, Xalq şairi Səməd Vurğun yaradıcılığında Kür qırağı, Qarayazı..., Şərqi Avropa yazıçılarına görə Mavi Dunay, rus ədəbiyyatının böyük bir nəslinin təsəvvüründə Volqa çayı hansı əhəmiyyətə malikdirsə, Məmməd Arazdan ötrü də Naxçıvan – Xan Araz həmin mənaları daşıyır. Məmməd Arazın yaradıcılığında Çadırdaş ətəyindən, Nursu bulağından başlanan poetik təəssüratlar, kövrək notlar xan Arazın tərənnümünün timsalında yüksək vətəndaşlıq mahiyyəti ilə zənginləşərək tamamlanır”.
Məmməd Arazın yaradıcılığında Araz mövzusu milli istiqlal və bütövlük ideyalarına xidmət edir. Məmməd Arazın Vətən anlayışında Araz həsrəti, nisgili və yarası özünəməxsus yer tutur. Azərbaycanın bütövlüyünü pozan sərhədlər sənətkarın xəyal gücü ilə bir göz qırpımında aşılır, ayrılıqlar, sərhədlər ortadan götürülür, məhəbbət nifrətə, ədalət zülmə, azadlıq əsarətə, birlik ayrılığa qələbə çalır. Beləliklə, Araz nisgili sənətkarın yaradıcılığında aparıcı yer tutur. Xalq şairi Məmməd Araz yaradıcılığının mövzu-mündəricəsini təşkil edən Araz mövzusu onun ədəbi möhürünə, təxəllüsünə çevrilir. Şairin “Arazın nəğməsi”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz üstə çinar gördüm”, “Yənə Arazı gördüm”, “Arazın işıqları”, “Mən Araz şairiyəm” və başqa şeirləri, “Araz axır” poeması məhz Araz mövzusuna həsr olunub. Bu əsərlərdə şair Məmməd Arazın Azərbaycanın dərin nisgili, qəlbindən axan üzüntüsü özünə yer alıb. Buna görə də Xalq şairi özü haqda şeirlərindən birində “Sən məqamı gələndə Araza bənd olansan” - deyə yazacaq və özünün Araz şairi olmasını təsdiq edəcəkdi. Habelə Xalq şairi “Qələm gəldi əlimə, Araz gəlir dilimə” dəyərkən də Araz mövzusunun yaradıcılığının sənət kredosuna çevrildiyini etiraf və ifadə edəcəkdi.
“Araz” şairi kimi tanınan görkəmli sənətkar Məmməd Araz öz yaradıcılığında daha konkret, daha qətiyyətli şəkildə Azərbaycanın ikiyə bölünməsi səbəbini göstərmiş və bu səbəbləri kəskin qınaq və tənqidə də məruz qoymuşdu. Bu baxımdan professor Y.Qarayev tərəfindən haqlı olaraq deyilən fikirdir ki, “Poeziyanın dumduru, şəffaf bulağı başına o, Arazın bulanıq və paralı sahilindən ayrılıb gəldi, özü ilə poeziyaya Arazın dərdini, ağrısını da gətirdi”. Şair öz yaradıcılığında Araz mövzusunun mahiyyətinə, işlənmə məqsədi, bədii məramına da izah gətirərək yazmışdı:
…Araz deyəndə mən,
Yalnız çay düşünmürəm.
O, tarixdir, baxıram…
Və yaxud:
Araz çay deyil yalnız
Araz neçə milyonluq
İnsanlardır, eldir o.
“Mən Arazın səsiyəm” deyən şair Araz mövzusu ilə Azərbaycanın parçalanma tarixinə nəzər saldığı kimi, onun birləşəcəyi ümidlərini də bir ideya, ideal olaraq yaşatmağa nail olmuşdur. Görkəmli şair Məmməd Araz həm də ona görə “Böyük Azərbaycan”çı şairdir ki, Araza həsr olunan əsərlərində Azərbaycan sözünü işlətmədən belə azərbaycançılıq məfkurəsini əks etdirməyə nail olmuşdur.
Xalq şairi Məmmməd Arazın Araza həsr olunan bütün əsərləri azərbaycançılıq məfkurəsini özündə yaşadan və əks etdirən qiymətli sənət nümunələridir. Çünki şair özü də dediyi kimi, Araza təkcə bir çay kimi baxmır, o daha çox Araza bir vətəni iki bölən sərhəd kimi, şovinist, istilaçı siyasətin şahidi, bir tarix kimi baxır və onu bütöv Azərbaycanın açarı, bütöv vətən idealının simvolu kimi görür. Buna görə də şairin yaradıcılığında Araz çox zaman obrazlaşır: Araz özünün dərdli, həsrətli, bəlalara, ayrılıqlara salınmış taleyi, əzəmətli xarakterilə yer alır və dil açıb danışır, hətta bir lider kimi də əks olunur. Bu baxımdan Araz Məmməd Arazın yaradıcılığında həm Azərbaycandır, həm bir ölkənin, vətənin tarixi, taleyi, bir xalqın,
millətin ayrılıq dərdi, həsrətidir, həm də bir vətəndaş-şairin nisgili, qəlb yarası, sənət mövzusudur. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Zülfiyyə İsmayıl haqlı olaraq yazır ki: “Azərbaycan nəzm və nəsr ədəbiyyatının bir çox nümayəndələri Araz çayına xitab edərək şeirini onun vəsfinə yönəltmişlər. Bəzən bu çayı bir xalqı ikiyə bölən qəddar bir sədd kimi qiymətləndirənlər, bəzənsə vahid Azərbaycan probleminin baisi, səbəbkarı, qınaq yeri kimi də müraciət edənlər az olmayıb. Amma Məmməd Araz yaradıcılığında Araz nə zavallı, nə də günahkardır, Araz hər zaman məğrurluq rəmzidir”. Prof.V.Yusifli də çox doğru ifadə edib ki, Məmməd Araz yaradıcılığında Təbriz bütün bir vətəni təmsil edərkən Araz da böyük amalın və idealın adı olaraq ələ alınmışdır. Bu mənada Araz həm də Məmməd Araz yaradıcılığında özünü Azərbaycanın istiqlaliyyətinə həsr etmiş mübariz sərkərdələr olan Xətaidir, Səttarxandır, Pişəvəridir, Xiyabanidir, Heydər Əliyevdir. “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm” şeirində Araz məhz bir lider kimi çıxış edir:
Bu gecə yuxumda Arazı gördüm…
Arazı bəxtindən çox razı gördüm.
Üstündən yol atdı: “Cəsarətlə keç!”
Dedi:…Cəsarət üstümdə şahə qalxmasa,
Təbriz itirəcək Təbrizliyini.
Məmməd Araz azərbaycançılığın tərkib hissəsi olan bu mübarizə idealını “Araz axır” əsərində çox uğurla davam etdirmişdir. Bu əsərində artıq şairin xəyali bir mübarizə savaşı, Təbriz uğrunda fədakar mübarizə idealı öz əksini tapmışdır. “Araz çay deyil yalnız, Araz neçə milyonluq insanlardır, eldir o” - deyən şair: “O axır, dağlar yarıb məcrasını tapacaq”, – deyə bu elin öz birliyi, bütövlüyü uğrunda mübarizə açacağı ümidlərini ifadə etmişdir. Həm də maraqlıdır ki, bu əsər daha çox rəmzi obrazlar və gerçəkçi ideyalar üzərində qurulub. Əsərdə şairin sevgilisi Ayrıgül obrazı adından tutmuş bədii mahiyyətinə qədər şairin vətən sevgisinin mərkəzində dayanan bütöv vətənin tərkibindən qoparılmış Cənubi Azərbaycandır. Əsərin qəhrəmanı, şairin lirik məni sevgilisi Ayrıgülü dimdiyi qanlı qartalın – qanlı istilaçının caynağından xilas etmək üçün onun ardınca qaçır. Şair bu təsvirdə klassik aşiq-məşuq süjetinə oxşar bir şəkildə özünün vətən sevgisini obrazlı olaraq təqdim etmişdir. Şair klassik əsərlərdəki başı dumanlı dağları, coşub-daşan çayları, divləri bu əsərdə müasir şəkildə təsbit edərək vermişdir. Lakin bu əsərdə klassik düşmən obrazları olan divlərdən fərqli olaraq sərhəd keşiyi çəkən hissiz, duyğusuz, əmr qulu olan əsgər təqdim olunmuşdur. Şair sevgilisi Ayrıgülün ardınca qaçıb keçmək istədiyi vətənə yadelli düşmənləri qovmaq istəyən bir döyüşçü olaraq gedir, savaşda iştirak edir, döyüşür və düşmənləri qovan müzəffər bir ordunun əsgəri kimi təsvir olunur. Şair sonralar həmin yurda ev tikmək, yurd salmaq, ocaq yandırmaq üçün bir mühəndis olaraq yol alır. Əsərin sonunda isə sənətkar rəmzi olaraq “Yubanırsan, vətəndaş! Yatma, oyan, vətəndaş”, – deyə bütöv Azərbaycan uğrunda azərbaycançılıq məfkurəsinin mübarizə şüarını səsləndirmiş, oyanıqlığı bütün nəsillərin diqqətinə çatdırmışdır.
Xalq şairi Məmməd Araz Araz həsrətli ayrılıq dərdi, bütövlük nigaranlığını ustad Azərbaycan şairi Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr etdiyi “Şəhriyar gəlmədi” şeirində də təsirli, qabarıq ifadə etmişdir. Böyük Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqifin 250 illik yubiley tədbirinə dəvət almasına rəğmən İran rejiminin razılıq vermədiyi üçün gələ bilməyən Şəhriyar həsrətinə böyük məzmun, ciddi məna qataraq təqdim etmişdir. Şair bir xalqın ikiyə bölünmək dərdindən tutmuş aralarındakı yolsuzluğa qədər bütün dərdlərini bu şeirdə ümumiləşdirmişdir:
Yalan danışın, yalan!
Bütün qəzəblərə su səpən yalan,
Bütün əsəblərə mum təpən yalan.
Bir ölkə düzəldin: yalandan yalan!
Yazın, nə gözəldir: yalandan yalan!
Böyük şairini yola salır bax,
Havada yellənir min əl, min papaq,
Marallar qoşulub dartır qatarı.
Qardaşı qardaşa qonaq aparır.
Şəhriyar yollanır Azərbaycana,
Yol hanı, yol hanı Azərbaycana?!..
Öz ölkəsinin paralanmış “o tay” hissəsinə yol arayan, yol axtaran bütövlük ideallı şair qadağaların hökm sürdüyü bir dönəmdə xəyalən, qəlbən hər zaman Arazla – Azərbaycanı ayıran, həm də birləşdirən bir simvolla söhbətləşirdi, özlərinə məxsus bir dillə danışırdı. Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan nağılları və klassik irsində tez-tez rast gəlinən və çoxlarının bilmədiyi bir anlayışla Araz çayı ilə öz aralarındakı söhbətin dilinə “quş dili”, “daş dili”, “Araz dili”, - deyə müraciət edirdi. Vaxtilə yazdığı ilk şeirlərdən olan “Arazın nəğməsi” adlı əsərində:
Nə qədər ağırmış dərdin, möhnətin,
Ağrıdır sinəmi acı xəyallar.
Araz, dilin olsa, sözün, söhbətin,
Min il yazılası bir dastan olar –
deyə Araza dil arzulayaraq onun həyat hekayəsindən, çarpış-vuruş dastanından bəhs etməyi düşünürdüsə, sonralar ərsəyə gətirdiyi çoxsaylı “Arazüstü çinar gördüm”, “Oxuyan Təbriz”, “Bu gecə yuxumda Arazı gördüm”, “Araz dili” və başqa əsərlərini ortaya qoyaraq bu əsərlərdə artıq “Araz dili”ndən bəhs açmışdır. Şairin “Araz dili” şeiri məhz bu ideyanı poetik vüsətlə ortaya qoyan ən sanballı nümunələrdən biridir. Arazla olan dərdləşmənin şairanə forması olaraq “Araz dili”ndən bəhs etmişdir:
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
Hansı dildə danışmışam? –
Bilmirəm.
Quş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Daş dilində danışmışam? –
Bilmirəm.
Mən neçə yol danışmışam Arazla...
…Araz dili: ürək dili, göz dili,
Torpaq dili, hava dili, göy dili.
Mən nəçə yol danışmışam Arazla.
Şeirdən də göründüyü kimi, şairin poetik kəşfi olan “Araz dili” həsrət dilidir, dərd dilidir, kədər dilidir, bir birinə yetmək istəyən iki qardaşın sevda dilidir. Bir xalqın tarixi, etnik-mədəni birliyi və taleyi, həsrəti, dərdi, kədəri, ayrılıq səbəbi, vüsal arzusu, ümididir “Araz dili”.
Xalq şairi Məmməd Araz vaxtilə İstisu yaylaqlarında Aşıq Hüseyn Cavanla görüşəndən olan təəssüratında da maraqlı simvolizə etməklə onun dinən sazını “oxuyan Təbriz” deyə ümumiləşdirmişdir:
Aşıq Cavan sarılmışdı sazına,
Toy qurmuşdu dünəninin yasına.
O, dərdini ya sındıra, ya sına,
Qəzəbi köklənib dağın-daşın da,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında.
...Gərək dil susanda əllər danışa,
Əllər bağlananda dillər danışa.
Ələ danışalar, əllər danışa...
Dəli gülüşlərim ağlar başımda,
Təbriz ağlayırdı dağlar başında .
Şeirdə olduqca maraqlı poetik ifadələr, ümumiləşdirmələr var. Bu hadisənin şahidi olan şairin ömür-gün yoldaşı Gülxanım Fətəliqızı (Yaxınlarda Allahın rəhmətinə qovuşan Gülxanım xanımı rəhmətlə anırıq – R.Q.) bu münasibətlə xatirələrində yazmışdı: “Aşıq Cavan üç saata yaxın saz çalıb oxudu. …Məmməd “Təbriz oxuyurdu dağlar başında” şeirini bu hadisənin təsiri ilə yazdı. Kəlbəcərin işğalından söz düşəndə həmişə ürək ağrısıyla deyirdi ki, Kəlbəcər kimi muzey əlimizdən gətdi”. Əlbəttə, bu sətirlərin kontekstində Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan Milli Ordusunun şücaətli döyüşlərindən sonra Kəlbəcər də, Şuşa da digər işğal altında olan ərazilərimizlə bərabər azad edildilər. İndi o yerlərdə özü olmasa da Aşıq Cavanın ruhu yenə çalıb-oxuyur, Məmməd Arazın ruhu dinləyir…
Araz sevdalısı Xalq şairi Məmməd Araz bütn həyatı boyu Azərbaycanın birləşəcəyinə böyük ümid və inamla yanaşırdı. Onun yaradıcılığında bu üzdən Araz kədəri, həsrəti, ayrılıq dərdi təzahür etsə də, inam və ümid də az deyildi. Bu da çox böyük maraq doğurur ki, şair Məmməd Arazın 1986-cı ildə yazdığı “Böyüklər, uşaqlar…” adlı şeirində:
İnandım: hər uşaq bir od parçası!
İnandım: səngiməz bu od, bu ocaq!
Təbrizlə Naxçıvan arasındakı
Çəpəri yıxan da bunlar olacaq, –
deyə bir gün Azərbycanın bütövlüyünü pozan sərhədlərin götürüləcəyi ümidləri ifadə edilmişdi. Artıq 1992-ci ildə yazdığı “Sərhəd çəpərləri” şeirində isə sərhəd hərəkatının sayəsində gerçəkliyə qovuşan Cənubi Azərbaycanla sərhəd çəpərlərinin sökülməsi hadisəsini öyə-öyə təsvir etmişdi.
Ümumiyyətlə, Xalq şairi Məmməd Araz özünün vətən məzmunlu şeirləri, əsərlərilə azərbaycançılıq məfkurəsinin təbliği və Azərbaycan istiqalılana görkəmli xidmət göstərmiş əbədiyaşar sənət adamıdır. Onun Araz mövzulu əsərlərilə bərabər “Ayağa dur, Azərbaycan”, “Ata millət, ana millət ağlama”, “Bizi vətən çağırır”, “Ulu şahım, qılıncına söykənim mən” və b. şeirləri milli istiqlal şeirimizin ən tutarlı nümunələrini təşkil edir. Məmməd Araz sənəti və sənətkarlığı əbədi və ədəbi bir vətəndaşlıq tərbiyəsi məktəbidir. Bu bir həqiqətdir ki, Xalq şairi Məmməd Araz Azərbaycan ədəbiyyatının Vətən və vətəndaş şairidir. Onun yaradıcılığı ilk sözündən tutmuş son sözünə qədər vətən üzərinə deyilmiş vətən nəğmələri, vətəndaşlıq himnləridir. Ümid edirik ki, bir gün bu Xalq şairinin bu vətəndaşlıq himnlərini Arazın qovuşdurduğu Azərbaycan bir ağızdan oxuyacaq! Və “Haqqın var, Məmməd Araz, Haqqın var yaşamağa” deyəcək!
RAMİZ QASIMOV,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı
Baxış sayı: 572
Bölməyə aid digər xəbərlər
19-04-2024, 12:41
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski
7-08-2023, 22:22
Uşaq kitablarının illüstratoru Nikolay Ustinov vəfat edib
13-07-2023, 14:50
“Naxçıvan paremioloji vahidləri: deyimlər, atalar sözləri və məsəllər” kitabının təqdimatı keçirilib
10-07-2023, 19:57
O, HEYDƏR DÜHASIDIR-Ramiz QASIMOV
7-07-2023, 22:48
QHT Azərbaycanın klassik və müasir ədəbiyyatını təbliğ edəcək
30-06-2023, 23:49
Həmişə sizinlə olan cəhənnəm-Əkbər Qoşalı
28-06-2023, 20:10
İSMAYIL İMANZADƏNİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏN İBARƏT “HƏR ÇƏMƏNDƏN BİR ÇİÇƏK” KİTABINA ÖN SÖZ-ADİLƏ NƏZƏROVA
23-06-2023, 20:44
Baş Prokurorluq tərəfindən "Özəl sektorda anti-korrupsiya standartları" mövzusuna həsr olunmuş kitab hazırlanıb
22-06-2023, 22:44
TANINMIŞ ALİMİN “HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK” MONOQRAFİYASI NƏŞR EDİLİB-Ramiz Qasımov
22-06-2023, 22:37
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
10-06-2023, 20:04
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
27-05-2023, 22:21
Detektiv yazar Elbrus Kəlbiyevlə görüş keçirilib
24-05-2023, 00:22
Qərbi Azərbaycanın mədəni-ədəbi mühitinə həsr edilmiş elmi konfrans olub
19-05-2023, 19:17
Nizami Gəncəvi Dühası-Anar Rzayev
18-05-2023, 20:14
“Axtarışlar” jurnalının yeni nömrəsi nəşrdən çıxıb
17-05-2023, 19:52
“Naxçıvanın əlyazmalar xəzinəsi” kitabı nəşr olunub
16-05-2023, 21:02
Yeni nəşr olunmuş iki monoqrafiyanın təqdimatı olub
5-05-2023, 21:54
Əhliman Ərəfsəli doğma kəndində yad edilib
5-05-2023, 21:38
“Elmi əsərlər”in yeni nömrəsi çapdan çıxıb
5-05-2023, 20:34
Əhməd Cavadın Vətən idealı-Ramiz QASIMOV
1-05-2023, 21:21
KAMAL CAMALOV TƏDQİQATÇILIQ VƏ NATİQLİK MƏHARƏTİİLƏ SEÇİLƏN TƏDQİQATÇI ALİMDİR-Əbülfət Pələngov