20:49 / 12-07-2025
İranda böyük fiber optik nasazlığı səbəbindən internet kəsilib
20:45 / 12-07-2025
Şərqşünas İbrahimov Fidanın PKK-nın özünü dağıtması ilə necə əlaqəli ola biləcəyini izah etdi
20:41 / 12-07-2025
CNN: Məxfi Xidmət rəhbərləri Trampın Butlerdə sui-qəsd cəhdindən sonra cəzalandırılmayıb
20:37 / 12-07-2025
"Associated Press": Arizona sətəlcəm vəbasından ölüm qeydə alıb
20:34 / 12-07-2025
Tramp İrlandiyaya gedən teleaparıcının vətəndaşlığından məhrum etmək istədiyini bildirib
20:26 / 12-07-2025
“Mədəni İrs Beynəlxalq Ustad Məktəbinin yaradılması və kursların keçirilməsi” layihəsi çərçivəsində görüş keçirilib
20:05 / 12-07-2025
Vüqar Rəhimzadə: “Gəmiqaya və Göygöl Tarixi-Mədəni və Təbii Kompleksi” Azərbaycanın bəşəriyyətə bəxş etdiyi irs nümunəsidir
20:02 / 12-07-2025
TWZ "An-124" təyyarəsinin Kiyev üzərində uçuşunun mənasını izah edib
19:58 / 12-07-2025
Merkuris: "Tramp Rusiyanın tarif layihəsinə dəstək elan edə bilər"
19:55 / 12-07-2025
Hindistan polisi iki uşaqlı rus qadını cəngəllikdən xilas edib
19:42 / 12-07-2025
AFP: Fransanın ən böyük Buddist məbədi yanğında qismən dağılıb
19:37 / 12-07-2025
Qadın avar çəkərkən barjanın altında qalaraq xəsarət alıb.
19:33 / 12-07-2025
NYT: Tramp sədaqətli olmaq üçün səriştəsiz bir komanda topladı
19:28 / 12-07-2025
Meksika ABŞ-ın 30% tariflərini ədalətsiz adlandırır
10:29 / 12-07-2025
Lavrov: "Putin və Kim Çen In bir-biri ilə müntəzəm əlaqə saxlayırlar"
10:25 / 12-07-2025
Moskalkova: "Ukraynalı məhbuslar xaç və İncil gətirməyi xahiş ediblər"
10:20 / 12-07-2025
Qaraçılar yük maşını sürücüsünü aldadaraq 20 ton saqqız oğurlayıblar
10:17 / 12-07-2025
Lavrov: "Rusiya KXDR-in niyə nüvə proqramını həyata keçirdiyini başa düşür"
10:13 / 12-07-2025
Lavrov: "Xüsusi əməliyyat üzrə Rusiya ilə əməkdaşlıq formalarını KXDR özü müəyyən edir"
10:10 / 12-07-2025
Sahibsiz itlər bir neçə uşağa hücum edib
10:06 / 12-07-2025
FT: Tramp Zelenskini sülhə maneə kimi görür
23:11 / 11-07-2025
Belqorodlu rəssam onun fraqment üzərindəki rəsminin Putinə hədiyyə ediləcəyini gözləmirdi
22:42 / 11-07-2025
NYT: Putin Trampın təzyiqinə məhəl qoymamaq niyyətindədir
22:40 / 11-07-2025
Ekspert Taloraya: "BRİKS sammitinin əsas sensasiyası Trampın reaksiyasıdır"
22:37 / 11-07-2025
16 yaşlı qızı TikTok hesabını silməkdən imtina etdiyi üçün güllələyib
22:32 / 11-07-2025
"Steyqan": ABŞ Kiyevə yalnız Patriot sistemləri olmayan raketlər göndərəcək
22:28 / 11-07-2025
ABŞ Senatının Silahlı Qüvvələr Komitəsi Ukraynaya 500 milyon dollarlıq hərbi yardımı təsdiqləyib
19:53 / 11-07-2025
Orenburq RPL-ə qayıtdıqdan sonra azarkeşlərə müraciət etdi
19:49 / 11-07-2025
Çekunkov: "NATO ölkələri Arktikaya qarşı aqressiv tondan istifadə edirlər"
19:45 / 11-07-2025
Lavrov Şimali Koreyaya səfər edəcək
19:25 / 11-07-2025
Peskov Avropa liderlərinin israrını və Trampın Rusiya ilə bağlı açıqlamasını dəyərləndirib
19:17 / 11-07-2025
Moldova prokurorları deputat Marina Tauberə 13 il həbs cəzası istəyib
19:07 / 11-07-2025
Mahaçqala administrasiyasında səhlənkarlıq işi üzrə axtarışlar aparılıb
19:04 / 11-07-2025
Kommunal xidmətin rəhbəri kütləvi zəhərlənmədən sonra həbs edilib
11:26 / 11-07-2025
Vüqar Rəhimzadə: "Azərbaycan konstruktiv və lider mövqeyi ilə sülh gündəliyini irəli aparır"
11:17 / 11-07-2025
Lavrov: "Birləşmiş Fələstin Əmirliklərinin yaradılması ideyaları getdikcə daha çox səslənir"
11:13 / 11-07-2025
Lavrov: "Berlin, Paris və London Avropanı Rusiya ilə müharibəyə qızışdırmağa çalışır"
TƏNQİDİ REALİSTLƏRİN ANA DİLİ CƏBHƏSİ VƏ MÜCADİLƏSİ-RAMİZ QASIMOV
Tarix: 22-02-2021 22:05 | Bölmə: Ədəbiyyat
Milli oyanış, ictimai tərəqqi və mənəvi inkişaf dövrü kimi xarakterizə olunan XX əsrin əvvəllərində ən çox gündəmdə olan məsələlərdən biri məhz ana dili məsələsi idi. Xalqı oyanışa dəvət etmək, geniş kütlələri milli dəyərlər, istiqlal və inkişaf düşüncəsilə maarifləndirərək yeni ictimai-siyasi dönəmə daxil etmək həm də ana dilinin roluna və onun fəaliyyət dairəsinə diqqəti artırırdı. Belə bir zamanda yeni ictimai-siyasi mühitə hansı dillə daxil olmaq və fəaliyyət göstərmək məsələsi olduqca mühüm məsələ kəsb edirdi.
Ciddi ictimai, iqtisadi, siyasi və mənəvi təmərküzləşmə dövrü kimi səciyyələnən XX əsrin əvvəllərində yaranan tənqidi realizm cərəyanı və onun nümayəndələri - C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli və başqaları bu müzakirənin mərkəzində dayanırdılar. “Füyuzat” jurnalı və ədəbi cəbhəsinin “surəti-imla, tərzi-bəyan, üslubi-ifadə və sairə üçün İstanbul ədəbiyyatı təqlid olunmalı”fikir və məqsədindən fərqli olaraq “türkün açıq ana dilində danışmağa” cəsarət edən Azərbaycan tənqidi realistləri, “Molla Nəsrəddin” hərəkatı və məktəbinin nümayəndələri mənsub olduqları xalqa enməklə milli ideala ucalmaq və ümummilli maraqlara xidmət etmək, beləliklə də, siyasi-mənəvi olaraq mənsub olduqları Azərbaycan xalqı və torpağını təbliğ və müdafiə etmək missiyası həyata keçirirdilər. Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallıq və bayraqdarlıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı və mollanəsrəddinçilik hərəkatı, bunun nüvəsində dayanan tənqidi realist cərəyan xalq kütlələrinə enmək və milli dəyərlərlə ictimai inkişafa nail olmaq məqsədinə uyğun olaraq ana dilinin roluna da geniş diqqət yetirir, məhz sadə, anlaşıqlı ana dilində yazıb-yaratmaq tələbi və praktikası həyata keçirirdilər. C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalının baş məqaləsi olan “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsindən başlamış “Lisan bəlası”, “Bizim obrazovannılar”, “Şirin rusi danışan”, “Ana dili”, “Dil”, “Bismilla xiragima nirragim” kimi məqalə və felyetonlarında, eləcə də “Danabaş kəndinin əhvalatları” (xüsusən əsərin girişində), “Danabaş kəndinin müəllimi”, “Danabaş kəndinin məktəbi”, “Anamın kitabı”, “Saqqallı uşaq”, “Sirkə”, “Dəli yığıncağı” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə aid müxtəlif problemlər qaldırılmış, xalqın ümumünsiyyət vasitəsi olan xalq danışıq dili milli inkişaf və mövcudluğun təməli kimi qiymətləndirilmişdir. “Ax unudulmuş vətən, ax yazıq vətən!” nidası ilə çıxış edən C.Məmmədquluzadə azərbaycançılığın proqram-manifesti hesab edilə biləcək “Azərbaycan” məqaləsində “Dünya titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı, millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular. Bəs sən hardasan, ay biçarə vətən!” - deyə həmvətənlərini oyatmaqla “...vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur”, - deyə milli varlığı və birliyi siyasi-mənəvi cəhətdən təmin etməyə çağırıdı.
Mirzə Cəlilin böyük dostu və əqidə-məslək yoldaşı Ömər Faiq Nemanzadə də dövrün ana problemi olan ana dili məsələsinə həssas vətəndaşlıq və ziyalılıq qayğısı göstərərək yazırdı: “...bizi millət məhəbbətindən geri qoyan səbəblərin biri də dilimizdir. Daha doğrusu, dilsizliyimizdir”. Görkəmli ədib ana dilinin taleyinə millətin taleyi kimi yanaşaraq bu iki məfhumu bir-birini var edən təməl şərtlər kimi qiymətləndirirdi: “Bir millətin yaşaması dil ilədir. Dil yoxluğu millət yoxluğudur. ...dil millətin tək nişanıdır”. Ö.F.Nemanzadə bir az da irəli gedərək cəsarət və milli məhəbbətlə ana dilinə olan fəal münasibəti, məhəbbəti millətin tək yaşama nişanəsi, milli varlıq, mövcudluq nişanəsi, tanınma və təbliğ vasitəsi hesab edirdi. Bu münasibətlə Ö.F.Nemanzadə özünün “Dərdimiz və dərmanımız”, “Dilimiz və imlamız”, “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz”, “Eşq və məhəbbət” kimi məqalələrində məhz ana dili milli dil kimi tədqiq və təhlil edilmiş, xüsusilə “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz” məqaləsi milli dil və əlifba anlayışını ifadə baxımdan olduqca diqqətəşayandır.
Mollanəsrəddinçi ədiblərdən olan Üzeyir Hacıbəyli də “Dil”, “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik”, “Məktəb məsələsi və F.A. cənabları”kimi məqalələrində ana dilindən əhatəli və elmi şəkildə bəhs etmişdir. Görkəmli mollanəsrəddinçi ədib məşhur “Dil” məqaləsində ana dili haqındakı görüşlərini təqdim edərək dilin milli strukturdakı vacib yerinə nəzər yetirir və onun milli inkişafda oynadığı rola ciddi əhəmiyyət verirdi. Ədib millətin adını “müsəlman” – deyə ifadə edənlərə qarşı konkret olaraq göstərirdi ki: “...müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur... Din başqa, dil başqa. Din başqa, milliyyət başqa. Dində dil yoxdur, dində milliyyət də yoxdur”. Ədib ana dilinin yaşadılması və qorunması vəzifələrindən də çıxış edərək yazırdı ki:“...Əgər biz öz ana dilimizə ...əhəmiyyət verməsək, ...onda o millət özü də də batar, çünki bir millətin varlığına, isbati vücud etməsinə səbəb onun dilidir”.
Milli dil məsələsində Y.V.Çəmənzəminlinin də mövqeyi, təbii ki, mənsub olduğu “Molla Nəsrəddin” məktəbi və tənqidi realistlər cəbhəsinin mövqeyinin cani-dildən müdafiəsi idi. Bu, əsl və ən doğru milli vətəndaşlıq yanaşması olduğu üçün Y.V.Çəməzəminli tam qətiyyətlə Azərbaycan dilini – ana dilini ədəbi dil elan edərək onu sevməyin, ucaltmağın qatı tərəfdarı olaraq çıxış edirdi. Çəmənzəminli “Azərbaycan muxtariyyəti. Ayılın, toplaşın”, “Biz kimik və istədiyimiz nədir?”, “Milli və mədəni işlərimiz” və b. yazılarında ana dili və əlifba məsələlərini diqqətdə saxlayaraq milli müstəqillik və inkişaf üçün dil mövcudluğu və müstəqilliyini də vacib sayır, milli müstəqilliyi milli dilin, milli dili isə milli müstəqil inkişafın ən təməl prinsipi hesab edirdi. Ədib xüsusilə “Dil məsələsi” adlı məqaləsində bu məsələni qabardaraq ana dilinə yad ibarə və sözlər işlətməklə yaradıcılıq fəaliyyəti göstərənləri qınaq yerinə çevirir, yazı dili məsələsini qabardaraq fikrini belə ifadə edirdi ki: “Gərək əvvəl camaatın başa düşdüyü bir dildə yazılsın”. Ədib “Biz kimik və istədiyimiz nədir?” adlı məqaləsində milli varlığı əsaslandırmaqla bərabər ana dilinin inkişafını da milli inkişafın vacib tərkb hissəsi olaraq görməkdən irəli gələrək yazırdı ki: “Dil məsələsinə gəldikdə, əlbəttə, Azərbaycan məktəblərində işlənən türk dili olmalıdır”.
Azərbaycan tənqidi realizminin qüdrətli nümayəndələrindən biri olan M.S.Ordubadi də özünün “Ana dilində məktub”, “Ana dili” felyetonları və “Dil bəlası” kimi məqalələrində, habelə milli mövzuda yazılmış “Dumanlı Təbriz”, “Qılınc və Qələm” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə böyük əhəmiyyətlə yanaşmış, milli dili xalqın taleyi və milli-tarixi müqəddəratı kimi dəyərləndirmişdir. M.S.Ordubadi məslək yoldaşlarının ana dilinin saflığının pozulması halına göstərdikləri təpkini özünün əsərlərində davam etdirməklə “Dil bəlası” məqaləsində “Dilimizi islah etmək, onu bir azəri dili şəklinə salmaq üçün, əcnəbi kəlmələrdən xilas etmək” vəzifələrindən bəhs etmişdir. Məqalə və müəllif üçün tamamilə özünəməxsusdur ki, burada həm də ana dilinin “tərbiyəverici xasiyyəti”ndən də bəhs olunur. “Qəzetəni xalq danışan dildən də xaricə çıxarmaq onun tərbiyəverici xasiyyətini itirmək deməkdir”, – deyə qəzet, mətbuat dilinin həddindən artıq sadələşdirilməsini böyük ədib həm dilin təhrifi, həm də ana dilinin milli ruhunun tərbiyəverici xasiyyətinin itirilməsi kimi qiymətləndirirdi.
Azərbaycan tənqidi realizminin qocaman nümayəndələrindən olan Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin də yaradıcılığında ədəbi dil məsələsi və ana dilinin bu status üçün yeganə imkan olması fikri başlıca yerdə gəlir. Qocaman mollanəsrəddinçi ədib ədəbi dil və Azərbaycan ədəbi dili anlayışlarına nəzər yetirir, ədəbi dilin pozulması məsələsində yad dillərin təsiri altında oxuyub-yazan ziyalıları, mətbuat aləmini ciddi günahlandırır.
Beləliklə, akademik T.Hacıyevin yazdığı kimi, ““Molla Nəsrəddin” xalq dili xəzinəsinin qapılarını taybatay ədəbi dilin üzünə açmaqla”, “xalq danışıq dilinə maksimum yaxınlığı” ilə ana dilimizin həm qorunması, həm də milli statusunun həll edilməsi müqəddəratına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Mollanəsrəddinçilərin dili və ana dilinə olan milli münasibəti Azərbaycan dilinin ana dili – milli dil olaraq müəyyənləşməsinə əsas amillərdən biri oldu. Prof. N.Xudiyevin də dediyi kimi, “satirik-realistlər xalq dilinə enməklə... Azərbaycan türk ədəbi dilinin zənginləşməsi, inkişafı üçün təsəvvür edilməz dərəcədə böyük iş gördülər”.
Bunu da əlavə edək ki, Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallığı ilə tənqidi realizm ədəbi cərəyanının nümayəndələri ictimai düşüncə və ədəi-bədii yaradıcılıqda azərbaycançılıq məfkurəsinə sədaqət nümayiş etdirmişlər. Bugünkü dövlət müstəqilliyimizin ümummilli məfkurəsi müstəvisində tam qətiyyətlə və məsuliyyətlə demək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində böyük Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi düşüncə və bədii yaradıcılığa gətirdiyi azərbaycançılıq məfkurəsi böyük söz adamı Əli bəy Hüseynzadənin geniş hərəkata çevirdiyi ümumtürk – Turançı düşüncəsilə bərabər, xalqımızın milli özünü müəyyənləşməsində misilsiz rol oynamış, bugünkü reallıqlara qovuşmada ideoloji zəmin hazırlamışdır. Çünki onun azərbaycançı məfkurəsi geniş və qüvvətli istilaçı və işğalçı qüvvələrin – Çar Rusiyasının milli düşüncə və dəyərləri məhv etmə siyasətinə qarşı əzm göstərmiş, ümumtürk düşüncəsinə xidmət edən milli məfkurə yolunu izləmiş, xalqı böyük ideallara hazırlamışdır. Ümumtürk – Turan düşüncəsindən tədirgin olan və əzazil davranan rus işğalçı qüvvələrinin tədbirləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə və dostlarının azərbaycançı məfkurəsi xalqı türklük və istiqlaliyyət idellarına hazırlamaqda misilsiz xidmətlər göstərmiş, yeni ictimai mövqeyə doğru inkişafına dəstək vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid və başqalarının simasında özünün yetkin ifadəsini tapan ümumtürk idellarına qarşı əzazilliklə müqavimət göstərən və onların Azərbaycandakı fəaliyyətinə son qoyan işğalçı qüvvələrin repressiya əməlləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə kimi milli ziyalıların azərbaycançılıq məfkurəsi davam etməklə xalqımızın bu idellar istiqamətində hazırlanması və türklük düşüncəsinin yaşamasında mühüm rol oynamışdır.
RAMİZ QASIMOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin şöbə müdiri,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 643
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 22-02-2021 22:05 | Bölmə: Ədəbiyyat
Milli oyanış, ictimai tərəqqi və mənəvi inkişaf dövrü kimi xarakterizə olunan XX əsrin əvvəllərində ən çox gündəmdə olan məsələlərdən biri məhz ana dili məsələsi idi. Xalqı oyanışa dəvət etmək, geniş kütlələri milli dəyərlər, istiqlal və inkişaf düşüncəsilə maarifləndirərək yeni ictimai-siyasi dönəmə daxil etmək həm də ana dilinin roluna və onun fəaliyyət dairəsinə diqqəti artırırdı. Belə bir zamanda yeni ictimai-siyasi mühitə hansı dillə daxil olmaq və fəaliyyət göstərmək məsələsi olduqca mühüm məsələ kəsb edirdi.
Ciddi ictimai, iqtisadi, siyasi və mənəvi təmərküzləşmə dövrü kimi səciyyələnən XX əsrin əvvəllərində yaranan tənqidi realizm cərəyanı və onun nümayəndələri - C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli və başqaları bu müzakirənin mərkəzində dayanırdılar. “Füyuzat” jurnalı və ədəbi cəbhəsinin “surəti-imla, tərzi-bəyan, üslubi-ifadə və sairə üçün İstanbul ədəbiyyatı təqlid olunmalı”fikir və məqsədindən fərqli olaraq “türkün açıq ana dilində danışmağa” cəsarət edən Azərbaycan tənqidi realistləri, “Molla Nəsrəddin” hərəkatı və məktəbinin nümayəndələri mənsub olduqları xalqa enməklə milli ideala ucalmaq və ümummilli maraqlara xidmət etmək, beləliklə də, siyasi-mənəvi olaraq mənsub olduqları Azərbaycan xalqı və torpağını təbliğ və müdafiə etmək missiyası həyata keçirirdilər. Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallıq və bayraqdarlıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı və mollanəsrəddinçilik hərəkatı, bunun nüvəsində dayanan tənqidi realist cərəyan xalq kütlələrinə enmək və milli dəyərlərlə ictimai inkişafa nail olmaq məqsədinə uyğun olaraq ana dilinin roluna da geniş diqqət yetirir, məhz sadə, anlaşıqlı ana dilində yazıb-yaratmaq tələbi və praktikası həyata keçirirdilər. C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalının baş məqaləsi olan “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsindən başlamış “Lisan bəlası”, “Bizim obrazovannılar”, “Şirin rusi danışan”, “Ana dili”, “Dil”, “Bismilla xiragima nirragim” kimi məqalə və felyetonlarında, eləcə də “Danabaş kəndinin əhvalatları” (xüsusən əsərin girişində), “Danabaş kəndinin müəllimi”, “Danabaş kəndinin məktəbi”, “Anamın kitabı”, “Saqqallı uşaq”, “Sirkə”, “Dəli yığıncağı” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə aid müxtəlif problemlər qaldırılmış, xalqın ümumünsiyyət vasitəsi olan xalq danışıq dili milli inkişaf və mövcudluğun təməli kimi qiymətləndirilmişdir. “Ax unudulmuş vətən, ax yazıq vətən!” nidası ilə çıxış edən C.Məmmədquluzadə azərbaycançılığın proqram-manifesti hesab edilə biləcək “Azərbaycan” məqaləsində “Dünya titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı, millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular. Bəs sən hardasan, ay biçarə vətən!” - deyə həmvətənlərini oyatmaqla “...vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur”, - deyə milli varlığı və birliyi siyasi-mənəvi cəhətdən təmin etməyə çağırıdı.
Mirzə Cəlilin böyük dostu və əqidə-məslək yoldaşı Ömər Faiq Nemanzadə də dövrün ana problemi olan ana dili məsələsinə həssas vətəndaşlıq və ziyalılıq qayğısı göstərərək yazırdı: “...bizi millət məhəbbətindən geri qoyan səbəblərin biri də dilimizdir. Daha doğrusu, dilsizliyimizdir”. Görkəmli ədib ana dilinin taleyinə millətin taleyi kimi yanaşaraq bu iki məfhumu bir-birini var edən təməl şərtlər kimi qiymətləndirirdi: “Bir millətin yaşaması dil ilədir. Dil yoxluğu millət yoxluğudur. ...dil millətin tək nişanıdır”. Ö.F.Nemanzadə bir az da irəli gedərək cəsarət və milli məhəbbətlə ana dilinə olan fəal münasibəti, məhəbbəti millətin tək yaşama nişanəsi, milli varlıq, mövcudluq nişanəsi, tanınma və təbliğ vasitəsi hesab edirdi. Bu münasibətlə Ö.F.Nemanzadə özünün “Dərdimiz və dərmanımız”, “Dilimiz və imlamız”, “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz”, “Eşq və məhəbbət” kimi məqalələrində məhz ana dili milli dil kimi tədqiq və təhlil edilmiş, xüsusilə “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz” məqaləsi milli dil və əlifba anlayışını ifadə baxımdan olduqca diqqətəşayandır.
Mollanəsrəddinçi ədiblərdən olan Üzeyir Hacıbəyli də “Dil”, “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik”, “Məktəb məsələsi və F.A. cənabları”kimi məqalələrində ana dilindən əhatəli və elmi şəkildə bəhs etmişdir. Görkəmli mollanəsrəddinçi ədib məşhur “Dil” məqaləsində ana dili haqındakı görüşlərini təqdim edərək dilin milli strukturdakı vacib yerinə nəzər yetirir və onun milli inkişafda oynadığı rola ciddi əhəmiyyət verirdi. Ədib millətin adını “müsəlman” – deyə ifadə edənlərə qarşı konkret olaraq göstərirdi ki: “...müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur... Din başqa, dil başqa. Din başqa, milliyyət başqa. Dində dil yoxdur, dində milliyyət də yoxdur”. Ədib ana dilinin yaşadılması və qorunması vəzifələrindən də çıxış edərək yazırdı ki:“...Əgər biz öz ana dilimizə ...əhəmiyyət verməsək, ...onda o millət özü də də batar, çünki bir millətin varlığına, isbati vücud etməsinə səbəb onun dilidir”.
Milli dil məsələsində Y.V.Çəmənzəminlinin də mövqeyi, təbii ki, mənsub olduğu “Molla Nəsrəddin” məktəbi və tənqidi realistlər cəbhəsinin mövqeyinin cani-dildən müdafiəsi idi. Bu, əsl və ən doğru milli vətəndaşlıq yanaşması olduğu üçün Y.V.Çəməzəminli tam qətiyyətlə Azərbaycan dilini – ana dilini ədəbi dil elan edərək onu sevməyin, ucaltmağın qatı tərəfdarı olaraq çıxış edirdi. Çəmənzəminli “Azərbaycan muxtariyyəti. Ayılın, toplaşın”, “Biz kimik və istədiyimiz nədir?”, “Milli və mədəni işlərimiz” və b. yazılarında ana dili və əlifba məsələlərini diqqətdə saxlayaraq milli müstəqillik və inkişaf üçün dil mövcudluğu və müstəqilliyini də vacib sayır, milli müstəqilliyi milli dilin, milli dili isə milli müstəqil inkişafın ən təməl prinsipi hesab edirdi. Ədib xüsusilə “Dil məsələsi” adlı məqaləsində bu məsələni qabardaraq ana dilinə yad ibarə və sözlər işlətməklə yaradıcılıq fəaliyyəti göstərənləri qınaq yerinə çevirir, yazı dili məsələsini qabardaraq fikrini belə ifadə edirdi ki: “Gərək əvvəl camaatın başa düşdüyü bir dildə yazılsın”. Ədib “Biz kimik və istədiyimiz nədir?” adlı məqaləsində milli varlığı əsaslandırmaqla bərabər ana dilinin inkişafını da milli inkişafın vacib tərkb hissəsi olaraq görməkdən irəli gələrək yazırdı ki: “Dil məsələsinə gəldikdə, əlbəttə, Azərbaycan məktəblərində işlənən türk dili olmalıdır”.
Azərbaycan tənqidi realizminin qüdrətli nümayəndələrindən biri olan M.S.Ordubadi də özünün “Ana dilində məktub”, “Ana dili” felyetonları və “Dil bəlası” kimi məqalələrində, habelə milli mövzuda yazılmış “Dumanlı Təbriz”, “Qılınc və Qələm” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə böyük əhəmiyyətlə yanaşmış, milli dili xalqın taleyi və milli-tarixi müqəddəratı kimi dəyərləndirmişdir. M.S.Ordubadi məslək yoldaşlarının ana dilinin saflığının pozulması halına göstərdikləri təpkini özünün əsərlərində davam etdirməklə “Dil bəlası” məqaləsində “Dilimizi islah etmək, onu bir azəri dili şəklinə salmaq üçün, əcnəbi kəlmələrdən xilas etmək” vəzifələrindən bəhs etmişdir. Məqalə və müəllif üçün tamamilə özünəməxsusdur ki, burada həm də ana dilinin “tərbiyəverici xasiyyəti”ndən də bəhs olunur. “Qəzetəni xalq danışan dildən də xaricə çıxarmaq onun tərbiyəverici xasiyyətini itirmək deməkdir”, – deyə qəzet, mətbuat dilinin həddindən artıq sadələşdirilməsini böyük ədib həm dilin təhrifi, həm də ana dilinin milli ruhunun tərbiyəverici xasiyyətinin itirilməsi kimi qiymətləndirirdi.
Azərbaycan tənqidi realizminin qocaman nümayəndələrindən olan Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin də yaradıcılığında ədəbi dil məsələsi və ana dilinin bu status üçün yeganə imkan olması fikri başlıca yerdə gəlir. Qocaman mollanəsrəddinçi ədib ədəbi dil və Azərbaycan ədəbi dili anlayışlarına nəzər yetirir, ədəbi dilin pozulması məsələsində yad dillərin təsiri altında oxuyub-yazan ziyalıları, mətbuat aləmini ciddi günahlandırır.
Beləliklə, akademik T.Hacıyevin yazdığı kimi, ““Molla Nəsrəddin” xalq dili xəzinəsinin qapılarını taybatay ədəbi dilin üzünə açmaqla”, “xalq danışıq dilinə maksimum yaxınlığı” ilə ana dilimizin həm qorunması, həm də milli statusunun həll edilməsi müqəddəratına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Mollanəsrəddinçilərin dili və ana dilinə olan milli münasibəti Azərbaycan dilinin ana dili – milli dil olaraq müəyyənləşməsinə əsas amillərdən biri oldu. Prof. N.Xudiyevin də dediyi kimi, “satirik-realistlər xalq dilinə enməklə... Azərbaycan türk ədəbi dilinin zənginləşməsi, inkişafı üçün təsəvvür edilməz dərəcədə böyük iş gördülər”.
Bunu da əlavə edək ki, Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallığı ilə tənqidi realizm ədəbi cərəyanının nümayəndələri ictimai düşüncə və ədəi-bədii yaradıcılıqda azərbaycançılıq məfkurəsinə sədaqət nümayiş etdirmişlər. Bugünkü dövlət müstəqilliyimizin ümummilli məfkurəsi müstəvisində tam qətiyyətlə və məsuliyyətlə demək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində böyük Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi düşüncə və bədii yaradıcılığa gətirdiyi azərbaycançılıq məfkurəsi böyük söz adamı Əli bəy Hüseynzadənin geniş hərəkata çevirdiyi ümumtürk – Turançı düşüncəsilə bərabər, xalqımızın milli özünü müəyyənləşməsində misilsiz rol oynamış, bugünkü reallıqlara qovuşmada ideoloji zəmin hazırlamışdır. Çünki onun azərbaycançı məfkurəsi geniş və qüvvətli istilaçı və işğalçı qüvvələrin – Çar Rusiyasının milli düşüncə və dəyərləri məhv etmə siyasətinə qarşı əzm göstərmiş, ümumtürk düşüncəsinə xidmət edən milli məfkurə yolunu izləmiş, xalqı böyük ideallara hazırlamışdır. Ümumtürk – Turan düşüncəsindən tədirgin olan və əzazil davranan rus işğalçı qüvvələrinin tədbirləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə və dostlarının azərbaycançı məfkurəsi xalqı türklük və istiqlaliyyət idellarına hazırlamaqda misilsiz xidmətlər göstərmiş, yeni ictimai mövqeyə doğru inkişafına dəstək vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid və başqalarının simasında özünün yetkin ifadəsini tapan ümumtürk idellarına qarşı əzazilliklə müqavimət göstərən və onların Azərbaycandakı fəaliyyətinə son qoyan işğalçı qüvvələrin repressiya əməlləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə kimi milli ziyalıların azərbaycançılıq məfkurəsi davam etməklə xalqımızın bu idellar istiqamətində hazırlanması və türklük düşüncəsinin yaşamasında mühüm rol oynamışdır.
RAMİZ QASIMOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin şöbə müdiri,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 643
Bölməyə aid digər xəbərlər
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb
12-06-2024, 23:33
Professor Mahirə Hüseynova Turan Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib
9-06-2024, 15:53
"Zəfəri yaşadanlar” kitabının təqdimat mərasimindən-VİDEO+FOTOLAR
6-06-2024, 14:52
Sumqayıtda Mikayıl Müşfiqin anım mərasimi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
1-05-2024, 21:08
Rusiya yazıçılarının kitablarının 170-dən çox nadir nəşri Avropa kitabxanalarından yoxa çıxıb
27-04-2024, 00:42
ƏZƏL-AXIR SÖZ QALACAQ DÜNYADA
26-04-2024, 11:47
AMEA NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA İNSTİTUTUN 90 İLLİYİ