01:23 / 25-02-2021
Paşinyanı ələ salan general İŞDƏN ÇIXARILDI
01:21 / 25-02-2021
Paşinyan Rusiyanı BİABIR ETDİ: “İsgəndər” raketlərini atdıq, partlamadı
01:08 / 25-02-2021
“Ziya Kazımovun ilk sualı bu oldu”
01:04 / 25-02-2021
Tanınmış şairimiz Məmməd İlqarın 71 yaşı tamam oldu
23:51 / 24-02-2021
29 il sonra Laçında: Valideynlərimə Laçın suyu aparacağam – VİDEO
23:43 / 24-02-2021
Bakıda qarın təmizlənməsi gecə saatlarında davam edəcək
23:41 / 24-02-2021
ABŞ-da erməni terrorunu əks etdirən sərgi təşkil olunub
23:29 / 24-02-2021
Gürcüstanda daha bir istefa
23:26 / 24-02-2021
Hikmət Hacıyev Ukrayna XİN başçısının müavini ilə görüşüb
23:24 / 24-02-2021
Stalini həbsdən qurtarıb öz dəstəsinə götürən, 20 il kişi paltarında döyüşən qadın – İNANILMAZ FAKTLAR
23:13 / 24-02-2021
Fevral ayı üzrə bütün müavinət, təqaüd və kompensasiyalar ödənildi
23:11 / 24-02-2021
Nazirlikdən hava ilə bağlı - Xəbərdarlıq
23:07 / 24-02-2021
Britaniyalı səfirdən Bakıya yağan qarla bağlı zarafat - Foto
21:46 / 24-02-2021
MİQ müsabiqəsi üzrə onlayn müsahibələrin nəticələri açıqlandı
21:43 / 24-02-2021
İsinməyə ehtiyacı olanlar üçün bu ünvanlarda çadırlar qurulub - SİYAHI
21:37 / 24-02-2021
Vüqar Rəhimzadə: Ermənilər törətdikləri vandalizm aktlarına görə beynəlxalq məhkəmələrdə hökmən layiqli cəzalarını almalıdırlar
20:34 / 24-02-2021
Sabah məktəblərdə dərslərin keçirilməsi ilə bağlı RƏSMİ AÇIQLAMA
20:30 / 24-02-2021
CBC TV-nin avtomobili aşdı - Video
20:23 / 24-02-2021
Ceyhun Bayramov Aİ komissarı ilə bölgədəki vəziyyəti müzakirə etdi
20:21 / 24-02-2021
Putin tanınmış aktyoru Rusiya vətəndaşlığına qəbul etdi
14:55 / 24-02-2021
Son sutkada yoluxanların sayı açıqlandı
14:51 / 24-02-2021
Mayor Ziya Kazımov ev dustaqlığına buraxıldı
21:59 / 23-02-2021
TƏNHA ŞƏHİD ANASINA-ƏDALƏT ƏROĞLU
21:34 / 23-02-2021
30 il idi ki, Azərbaycan xalqı, Azərbaycan gəncliyi topaq həsrətində idi-Elgün HÜMBƏTOV
21:15 / 23-02-2021
“Ermənistan bu cinayət əməllərinə görə cavab verəcək” - Malik Həsənov
19:40 / 23-02-2021
Kiyevdə Xocalıya həsr edilmiş film nümayiş olundu - Video
19:38 / 23-02-2021
Ərdoğan Ceyhun Bayramovu qəbul etdi - Foto
19:37 / 23-02-2021
Azərbaycan icmasından britaniyalı deputatlara çağırış
19:35 / 23-02-2021
Mehriban Əliyeva Yalçın Rzazadənin ailəsinə başsağlığı verdi
TƏNQİDİ REALİSTLƏRİN ANA DİLİ CƏBHƏSİ VƏ MÜCADİLƏSİ-RAMİZ QASIMOV
Tarix: 22-02-2021 22:05 | Bölmə: Ədəbiyyat
Milli oyanış, ictimai tərəqqi və mənəvi inkişaf dövrü kimi xarakterizə olunan XX əsrin əvvəllərində ən çox gündəmdə olan məsələlərdən biri məhz ana dili məsələsi idi. Xalqı oyanışa dəvət etmək, geniş kütlələri milli dəyərlər, istiqlal və inkişaf düşüncəsilə maarifləndirərək yeni ictimai-siyasi dönəmə daxil etmək həm də ana dilinin roluna və onun fəaliyyət dairəsinə diqqəti artırırdı. Belə bir zamanda yeni ictimai-siyasi mühitə hansı dillə daxil olmaq və fəaliyyət göstərmək məsələsi olduqca mühüm məsələ kəsb edirdi.
Ciddi ictimai, iqtisadi, siyasi və mənəvi təmərküzləşmə dövrü kimi səciyyələnən XX əsrin əvvəllərində yaranan tənqidi realizm cərəyanı və onun nümayəndələri - C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli və başqaları bu müzakirənin mərkəzində dayanırdılar. “Füyuzat” jurnalı və ədəbi cəbhəsinin “surəti-imla, tərzi-bəyan, üslubi-ifadə və sairə üçün İstanbul ədəbiyyatı təqlid olunmalı”fikir və məqsədindən fərqli olaraq “türkün açıq ana dilində danışmağa” cəsarət edən Azərbaycan tənqidi realistləri, “Molla Nəsrəddin” hərəkatı və məktəbinin nümayəndələri mənsub olduqları xalqa enməklə milli ideala ucalmaq və ümummilli maraqlara xidmət etmək, beləliklə də, siyasi-mənəvi olaraq mənsub olduqları Azərbaycan xalqı və torpağını təbliğ və müdafiə etmək missiyası həyata keçirirdilər. Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallıq və bayraqdarlıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı və mollanəsrəddinçilik hərəkatı, bunun nüvəsində dayanan tənqidi realist cərəyan xalq kütlələrinə enmək və milli dəyərlərlə ictimai inkişafa nail olmaq məqsədinə uyğun olaraq ana dilinin roluna da geniş diqqət yetirir, məhz sadə, anlaşıqlı ana dilində yazıb-yaratmaq tələbi və praktikası həyata keçirirdilər. C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalının baş məqaləsi olan “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsindən başlamış “Lisan bəlası”, “Bizim obrazovannılar”, “Şirin rusi danışan”, “Ana dili”, “Dil”, “Bismilla xiragima nirragim” kimi məqalə və felyetonlarında, eləcə də “Danabaş kəndinin əhvalatları” (xüsusən əsərin girişində), “Danabaş kəndinin müəllimi”, “Danabaş kəndinin məktəbi”, “Anamın kitabı”, “Saqqallı uşaq”, “Sirkə”, “Dəli yığıncağı” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə aid müxtəlif problemlər qaldırılmış, xalqın ümumünsiyyət vasitəsi olan xalq danışıq dili milli inkişaf və mövcudluğun təməli kimi qiymətləndirilmişdir. “Ax unudulmuş vətən, ax yazıq vətən!” nidası ilə çıxış edən C.Məmmədquluzadə azərbaycançılığın proqram-manifesti hesab edilə biləcək “Azərbaycan” məqaləsində “Dünya titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı, millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular. Bəs sən hardasan, ay biçarə vətən!” - deyə həmvətənlərini oyatmaqla “...vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur”, - deyə milli varlığı və birliyi siyasi-mənəvi cəhətdən təmin etməyə çağırıdı.
Mirzə Cəlilin böyük dostu və əqidə-məslək yoldaşı Ömər Faiq Nemanzadə də dövrün ana problemi olan ana dili məsələsinə həssas vətəndaşlıq və ziyalılıq qayğısı göstərərək yazırdı: “...bizi millət məhəbbətindən geri qoyan səbəblərin biri də dilimizdir. Daha doğrusu, dilsizliyimizdir”. Görkəmli ədib ana dilinin taleyinə millətin taleyi kimi yanaşaraq bu iki məfhumu bir-birini var edən təməl şərtlər kimi qiymətləndirirdi: “Bir millətin yaşaması dil ilədir. Dil yoxluğu millət yoxluğudur. ...dil millətin tək nişanıdır”. Ö.F.Nemanzadə bir az da irəli gedərək cəsarət və milli məhəbbətlə ana dilinə olan fəal münasibəti, məhəbbəti millətin tək yaşama nişanəsi, milli varlıq, mövcudluq nişanəsi, tanınma və təbliğ vasitəsi hesab edirdi. Bu münasibətlə Ö.F.Nemanzadə özünün “Dərdimiz və dərmanımız”, “Dilimiz və imlamız”, “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz”, “Eşq və məhəbbət” kimi məqalələrində məhz ana dili milli dil kimi tədqiq və təhlil edilmiş, xüsusilə “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz” məqaləsi milli dil və əlifba anlayışını ifadə baxımdan olduqca diqqətəşayandır.
Mollanəsrəddinçi ədiblərdən olan Üzeyir Hacıbəyli də “Dil”, “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik”, “Məktəb məsələsi və F.A. cənabları”kimi məqalələrində ana dilindən əhatəli və elmi şəkildə bəhs etmişdir. Görkəmli mollanəsrəddinçi ədib məşhur “Dil” məqaləsində ana dili haqındakı görüşlərini təqdim edərək dilin milli strukturdakı vacib yerinə nəzər yetirir və onun milli inkişafda oynadığı rola ciddi əhəmiyyət verirdi. Ədib millətin adını “müsəlman” – deyə ifadə edənlərə qarşı konkret olaraq göstərirdi ki: “...müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur... Din başqa, dil başqa. Din başqa, milliyyət başqa. Dində dil yoxdur, dində milliyyət də yoxdur”. Ədib ana dilinin yaşadılması və qorunması vəzifələrindən də çıxış edərək yazırdı ki:“...Əgər biz öz ana dilimizə ...əhəmiyyət verməsək, ...onda o millət özü də də batar, çünki bir millətin varlığına, isbati vücud etməsinə səbəb onun dilidir”.
Milli dil məsələsində Y.V.Çəmənzəminlinin də mövqeyi, təbii ki, mənsub olduğu “Molla Nəsrəddin” məktəbi və tənqidi realistlər cəbhəsinin mövqeyinin cani-dildən müdafiəsi idi. Bu, əsl və ən doğru milli vətəndaşlıq yanaşması olduğu üçün Y.V.Çəməzəminli tam qətiyyətlə Azərbaycan dilini – ana dilini ədəbi dil elan edərək onu sevməyin, ucaltmağın qatı tərəfdarı olaraq çıxış edirdi. Çəmənzəminli “Azərbaycan muxtariyyəti. Ayılın, toplaşın”, “Biz kimik və istədiyimiz nədir?”, “Milli və mədəni işlərimiz” və b. yazılarında ana dili və əlifba məsələlərini diqqətdə saxlayaraq milli müstəqillik və inkişaf üçün dil mövcudluğu və müstəqilliyini də vacib sayır, milli müstəqilliyi milli dilin, milli dili isə milli müstəqil inkişafın ən təməl prinsipi hesab edirdi. Ədib xüsusilə “Dil məsələsi” adlı məqaləsində bu məsələni qabardaraq ana dilinə yad ibarə və sözlər işlətməklə yaradıcılıq fəaliyyəti göstərənləri qınaq yerinə çevirir, yazı dili məsələsini qabardaraq fikrini belə ifadə edirdi ki: “Gərək əvvəl camaatın başa düşdüyü bir dildə yazılsın”. Ədib “Biz kimik və istədiyimiz nədir?” adlı məqaləsində milli varlığı əsaslandırmaqla bərabər ana dilinin inkişafını da milli inkişafın vacib tərkb hissəsi olaraq görməkdən irəli gələrək yazırdı ki: “Dil məsələsinə gəldikdə, əlbəttə, Azərbaycan məktəblərində işlənən türk dili olmalıdır”.
Azərbaycan tənqidi realizminin qüdrətli nümayəndələrindən biri olan M.S.Ordubadi də özünün “Ana dilində məktub”, “Ana dili” felyetonları və “Dil bəlası” kimi məqalələrində, habelə milli mövzuda yazılmış “Dumanlı Təbriz”, “Qılınc və Qələm” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə böyük əhəmiyyətlə yanaşmış, milli dili xalqın taleyi və milli-tarixi müqəddəratı kimi dəyərləndirmişdir. M.S.Ordubadi məslək yoldaşlarının ana dilinin saflığının pozulması halına göstərdikləri təpkini özünün əsərlərində davam etdirməklə “Dil bəlası” məqaləsində “Dilimizi islah etmək, onu bir azəri dili şəklinə salmaq üçün, əcnəbi kəlmələrdən xilas etmək” vəzifələrindən bəhs etmişdir. Məqalə və müəllif üçün tamamilə özünəməxsusdur ki, burada həm də ana dilinin “tərbiyəverici xasiyyəti”ndən də bəhs olunur. “Qəzetəni xalq danışan dildən də xaricə çıxarmaq onun tərbiyəverici xasiyyətini itirmək deməkdir”, – deyə qəzet, mətbuat dilinin həddindən artıq sadələşdirilməsini böyük ədib həm dilin təhrifi, həm də ana dilinin milli ruhunun tərbiyəverici xasiyyətinin itirilməsi kimi qiymətləndirirdi.
Azərbaycan tənqidi realizminin qocaman nümayəndələrindən olan Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin də yaradıcılığında ədəbi dil məsələsi və ana dilinin bu status üçün yeganə imkan olması fikri başlıca yerdə gəlir. Qocaman mollanəsrəddinçi ədib ədəbi dil və Azərbaycan ədəbi dili anlayışlarına nəzər yetirir, ədəbi dilin pozulması məsələsində yad dillərin təsiri altında oxuyub-yazan ziyalıları, mətbuat aləmini ciddi günahlandırır.
Beləliklə, akademik T.Hacıyevin yazdığı kimi, ““Molla Nəsrəddin” xalq dili xəzinəsinin qapılarını taybatay ədəbi dilin üzünə açmaqla”, “xalq danışıq dilinə maksimum yaxınlığı” ilə ana dilimizin həm qorunması, həm də milli statusunun həll edilməsi müqəddəratına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Mollanəsrəddinçilərin dili və ana dilinə olan milli münasibəti Azərbaycan dilinin ana dili – milli dil olaraq müəyyənləşməsinə əsas amillərdən biri oldu. Prof. N.Xudiyevin də dediyi kimi, “satirik-realistlər xalq dilinə enməklə... Azərbaycan türk ədəbi dilinin zənginləşməsi, inkişafı üçün təsəvvür edilməz dərəcədə böyük iş gördülər”.
Bunu da əlavə edək ki, Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallığı ilə tənqidi realizm ədəbi cərəyanının nümayəndələri ictimai düşüncə və ədəi-bədii yaradıcılıqda azərbaycançılıq məfkurəsinə sədaqət nümayiş etdirmişlər. Bugünkü dövlət müstəqilliyimizin ümummilli məfkurəsi müstəvisində tam qətiyyətlə və məsuliyyətlə demək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində böyük Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi düşüncə və bədii yaradıcılığa gətirdiyi azərbaycançılıq məfkurəsi böyük söz adamı Əli bəy Hüseynzadənin geniş hərəkata çevirdiyi ümumtürk – Turançı düşüncəsilə bərabər, xalqımızın milli özünü müəyyənləşməsində misilsiz rol oynamış, bugünkü reallıqlara qovuşmada ideoloji zəmin hazırlamışdır. Çünki onun azərbaycançı məfkurəsi geniş və qüvvətli istilaçı və işğalçı qüvvələrin – Çar Rusiyasının milli düşüncə və dəyərləri məhv etmə siyasətinə qarşı əzm göstərmiş, ümumtürk düşüncəsinə xidmət edən milli məfkurə yolunu izləmiş, xalqı böyük ideallara hazırlamışdır. Ümumtürk – Turan düşüncəsindən tədirgin olan və əzazil davranan rus işğalçı qüvvələrinin tədbirləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə və dostlarının azərbaycançı məfkurəsi xalqı türklük və istiqlaliyyət idellarına hazırlamaqda misilsiz xidmətlər göstərmiş, yeni ictimai mövqeyə doğru inkişafına dəstək vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid və başqalarının simasında özünün yetkin ifadəsini tapan ümumtürk idellarına qarşı əzazilliklə müqavimət göstərən və onların Azərbaycandakı fəaliyyətinə son qoyan işğalçı qüvvələrin repressiya əməlləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə kimi milli ziyalıların azərbaycançılıq məfkurəsi davam etməklə xalqımızın bu idellar istiqamətində hazırlanması və türklük düşüncəsinin yaşamasında mühüm rol oynamışdır.
RAMİZ QASIMOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin şöbə müdiri,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 76
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 22-02-2021 22:05 | Bölmə: Ədəbiyyat
Milli oyanış, ictimai tərəqqi və mənəvi inkişaf dövrü kimi xarakterizə olunan XX əsrin əvvəllərində ən çox gündəmdə olan məsələlərdən biri məhz ana dili məsələsi idi. Xalqı oyanışa dəvət etmək, geniş kütlələri milli dəyərlər, istiqlal və inkişaf düşüncəsilə maarifləndirərək yeni ictimai-siyasi dönəmə daxil etmək həm də ana dilinin roluna və onun fəaliyyət dairəsinə diqqəti artırırdı. Belə bir zamanda yeni ictimai-siyasi mühitə hansı dillə daxil olmaq və fəaliyyət göstərmək məsələsi olduqca mühüm məsələ kəsb edirdi.
Ciddi ictimai, iqtisadi, siyasi və mənəvi təmərküzləşmə dövrü kimi səciyyələnən XX əsrin əvvəllərində yaranan tənqidi realizm cərəyanı və onun nümayəndələri - C.Məmmədquluzadə, Ö.F.Nemanzadə, Ü.Hacıbəyov, Y.V.Çəmənzəminli və başqaları bu müzakirənin mərkəzində dayanırdılar. “Füyuzat” jurnalı və ədəbi cəbhəsinin “surəti-imla, tərzi-bəyan, üslubi-ifadə və sairə üçün İstanbul ədəbiyyatı təqlid olunmalı”fikir və məqsədindən fərqli olaraq “türkün açıq ana dilində danışmağa” cəsarət edən Azərbaycan tənqidi realistləri, “Molla Nəsrəddin” hərəkatı və məktəbinin nümayəndələri mənsub olduqları xalqa enməklə milli ideala ucalmaq və ümummilli maraqlara xidmət etmək, beləliklə də, siyasi-mənəvi olaraq mənsub olduqları Azərbaycan xalqı və torpağını təbliğ və müdafiə etmək missiyası həyata keçirirdilər. Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallıq və bayraqdarlıq etdiyi “Molla Nəsrəddin” jurnalı və mollanəsrəddinçilik hərəkatı, bunun nüvəsində dayanan tənqidi realist cərəyan xalq kütlələrinə enmək və milli dəyərlərlə ictimai inkişafa nail olmaq məqsədinə uyğun olaraq ana dilinin roluna da geniş diqqət yetirir, məhz sadə, anlaşıqlı ana dilində yazıb-yaratmaq tələbi və praktikası həyata keçirirdilər. C.Məmmədquluzadənin “Molla Nəsrəddin” jurnalının baş məqaləsi olan “Sizi deyib gəlmişəm” məqaləsindən başlamış “Lisan bəlası”, “Bizim obrazovannılar”, “Şirin rusi danışan”, “Ana dili”, “Dil”, “Bismilla xiragima nirragim” kimi məqalə və felyetonlarında, eləcə də “Danabaş kəndinin əhvalatları” (xüsusən əsərin girişində), “Danabaş kəndinin müəllimi”, “Danabaş kəndinin məktəbi”, “Anamın kitabı”, “Saqqallı uşaq”, “Sirkə”, “Dəli yığıncağı” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə aid müxtəlif problemlər qaldırılmış, xalqın ümumünsiyyət vasitəsi olan xalq danışıq dili milli inkişaf və mövcudluğun təməli kimi qiymətləndirilmişdir. “Ax unudulmuş vətən, ax yazıq vətən!” nidası ilə çıxış edən C.Məmmədquluzadə azərbaycançılığın proqram-manifesti hesab edilə biləcək “Azərbaycan” məqaləsində “Dünya titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı, millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş qardaşlarını tapıb dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular. Bəs sən hardasan, ay biçarə vətən!” - deyə həmvətənlərini oyatmaqla “...vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur”, - deyə milli varlığı və birliyi siyasi-mənəvi cəhətdən təmin etməyə çağırıdı.
Mirzə Cəlilin böyük dostu və əqidə-məslək yoldaşı Ömər Faiq Nemanzadə də dövrün ana problemi olan ana dili məsələsinə həssas vətəndaşlıq və ziyalılıq qayğısı göstərərək yazırdı: “...bizi millət məhəbbətindən geri qoyan səbəblərin biri də dilimizdir. Daha doğrusu, dilsizliyimizdir”. Görkəmli ədib ana dilinin taleyinə millətin taleyi kimi yanaşaraq bu iki məfhumu bir-birini var edən təməl şərtlər kimi qiymətləndirirdi: “Bir millətin yaşaması dil ilədir. Dil yoxluğu millət yoxluğudur. ...dil millətin tək nişanıdır”. Ö.F.Nemanzadə bir az da irəli gedərək cəsarət və milli məhəbbətlə ana dilinə olan fəal münasibəti, məhəbbəti millətin tək yaşama nişanəsi, milli varlıq, mövcudluq nişanəsi, tanınma və təbliğ vasitəsi hesab edirdi. Bu münasibətlə Ö.F.Nemanzadə özünün “Dərdimiz və dərmanımız”, “Dilimiz və imlamız”, “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz”, “Eşq və məhəbbət” kimi məqalələrində məhz ana dili milli dil kimi tədqiq və təhlil edilmiş, xüsusilə “Yazımız, dilimiz, “İkinci il”imiz” məqaləsi milli dil və əlifba anlayışını ifadə baxımdan olduqca diqqətəşayandır.
Mollanəsrəddinçi ədiblərdən olan Üzeyir Hacıbəyli də “Dil”, “Hansı vasitələr ilə dilimizi öyrənib kəsbi-maarif etməliyik”, “Məktəb məsələsi və F.A. cənabları”kimi məqalələrində ana dilindən əhatəli və elmi şəkildə bəhs etmişdir. Görkəmli mollanəsrəddinçi ədib məşhur “Dil” məqaləsində ana dili haqındakı görüşlərini təqdim edərək dilin milli strukturdakı vacib yerinə nəzər yetirir və onun milli inkişafda oynadığı rola ciddi əhəmiyyət verirdi. Ədib millətin adını “müsəlman” – deyə ifadə edənlərə qarşı konkret olaraq göstərirdi ki: “...müsəlman adında millət yoxdur, müsəlman adında dil yoxdur... Din başqa, dil başqa. Din başqa, milliyyət başqa. Dində dil yoxdur, dində milliyyət də yoxdur”. Ədib ana dilinin yaşadılması və qorunması vəzifələrindən də çıxış edərək yazırdı ki:“...Əgər biz öz ana dilimizə ...əhəmiyyət verməsək, ...onda o millət özü də də batar, çünki bir millətin varlığına, isbati vücud etməsinə səbəb onun dilidir”.
Milli dil məsələsində Y.V.Çəmənzəminlinin də mövqeyi, təbii ki, mənsub olduğu “Molla Nəsrəddin” məktəbi və tənqidi realistlər cəbhəsinin mövqeyinin cani-dildən müdafiəsi idi. Bu, əsl və ən doğru milli vətəndaşlıq yanaşması olduğu üçün Y.V.Çəməzəminli tam qətiyyətlə Azərbaycan dilini – ana dilini ədəbi dil elan edərək onu sevməyin, ucaltmağın qatı tərəfdarı olaraq çıxış edirdi. Çəmənzəminli “Azərbaycan muxtariyyəti. Ayılın, toplaşın”, “Biz kimik və istədiyimiz nədir?”, “Milli və mədəni işlərimiz” və b. yazılarında ana dili və əlifba məsələlərini diqqətdə saxlayaraq milli müstəqillik və inkişaf üçün dil mövcudluğu və müstəqilliyini də vacib sayır, milli müstəqilliyi milli dilin, milli dili isə milli müstəqil inkişafın ən təməl prinsipi hesab edirdi. Ədib xüsusilə “Dil məsələsi” adlı məqaləsində bu məsələni qabardaraq ana dilinə yad ibarə və sözlər işlətməklə yaradıcılıq fəaliyyəti göstərənləri qınaq yerinə çevirir, yazı dili məsələsini qabardaraq fikrini belə ifadə edirdi ki: “Gərək əvvəl camaatın başa düşdüyü bir dildə yazılsın”. Ədib “Biz kimik və istədiyimiz nədir?” adlı məqaləsində milli varlığı əsaslandırmaqla bərabər ana dilinin inkişafını da milli inkişafın vacib tərkb hissəsi olaraq görməkdən irəli gələrək yazırdı ki: “Dil məsələsinə gəldikdə, əlbəttə, Azərbaycan məktəblərində işlənən türk dili olmalıdır”.
Azərbaycan tənqidi realizminin qüdrətli nümayəndələrindən biri olan M.S.Ordubadi də özünün “Ana dilində məktub”, “Ana dili” felyetonları və “Dil bəlası” kimi məqalələrində, habelə milli mövzuda yazılmış “Dumanlı Təbriz”, “Qılınc və Qələm” kimi bədii əsərlərində ana dili məsələsinə böyük əhəmiyyətlə yanaşmış, milli dili xalqın taleyi və milli-tarixi müqəddəratı kimi dəyərləndirmişdir. M.S.Ordubadi məslək yoldaşlarının ana dilinin saflığının pozulması halına göstərdikləri təpkini özünün əsərlərində davam etdirməklə “Dil bəlası” məqaləsində “Dilimizi islah etmək, onu bir azəri dili şəklinə salmaq üçün, əcnəbi kəlmələrdən xilas etmək” vəzifələrindən bəhs etmişdir. Məqalə və müəllif üçün tamamilə özünəməxsusdur ki, burada həm də ana dilinin “tərbiyəverici xasiyyəti”ndən də bəhs olunur. “Qəzetəni xalq danışan dildən də xaricə çıxarmaq onun tərbiyəverici xasiyyətini itirmək deməkdir”, – deyə qəzet, mətbuat dilinin həddindən artıq sadələşdirilməsini böyük ədib həm dilin təhrifi, həm də ana dilinin milli ruhunun tərbiyəverici xasiyyətinin itirilməsi kimi qiymətləndirirdi.
Azərbaycan tənqidi realizminin qocaman nümayəndələrindən olan Əbdürrəhimbəy Haqverdiyevin də yaradıcılığında ədəbi dil məsələsi və ana dilinin bu status üçün yeganə imkan olması fikri başlıca yerdə gəlir. Qocaman mollanəsrəddinçi ədib ədəbi dil və Azərbaycan ədəbi dili anlayışlarına nəzər yetirir, ədəbi dilin pozulması məsələsində yad dillərin təsiri altında oxuyub-yazan ziyalıları, mətbuat aləmini ciddi günahlandırır.
Beləliklə, akademik T.Hacıyevin yazdığı kimi, ““Molla Nəsrəddin” xalq dili xəzinəsinin qapılarını taybatay ədəbi dilin üzünə açmaqla”, “xalq danışıq dilinə maksimum yaxınlığı” ilə ana dilimizin həm qorunması, həm də milli statusunun həll edilməsi müqəddəratına misilsiz xidmətlər göstərmişdir. Mollanəsrəddinçilərin dili və ana dilinə olan milli münasibəti Azərbaycan dilinin ana dili – milli dil olaraq müəyyənləşməsinə əsas amillərdən biri oldu. Prof. N.Xudiyevin də dediyi kimi, “satirik-realistlər xalq dilinə enməklə... Azərbaycan türk ədəbi dilinin zənginləşməsi, inkişafı üçün təsəvvür edilməz dərəcədə böyük iş gördülər”.
Bunu da əlavə edək ki, Cəlil Məmmədquluzadənin ağsaqqallığı ilə tənqidi realizm ədəbi cərəyanının nümayəndələri ictimai düşüncə və ədəi-bədii yaradıcılıqda azərbaycançılıq məfkurəsinə sədaqət nümayiş etdirmişlər. Bugünkü dövlət müstəqilliyimizin ümummilli məfkurəsi müstəvisində tam qətiyyətlə və məsuliyyətlə demək lazımdır ki, XX əsrin əvvəllərində böyük Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi düşüncə və bədii yaradıcılığa gətirdiyi azərbaycançılıq məfkurəsi böyük söz adamı Əli bəy Hüseynzadənin geniş hərəkata çevirdiyi ümumtürk – Turançı düşüncəsilə bərabər, xalqımızın milli özünü müəyyənləşməsində misilsiz rol oynamış, bugünkü reallıqlara qovuşmada ideoloji zəmin hazırlamışdır. Çünki onun azərbaycançı məfkurəsi geniş və qüvvətli istilaçı və işğalçı qüvvələrin – Çar Rusiyasının milli düşüncə və dəyərləri məhv etmə siyasətinə qarşı əzm göstərmiş, ümumtürk düşüncəsinə xidmət edən milli məfkurə yolunu izləmiş, xalqı böyük ideallara hazırlamışdır. Ümumtürk – Turan düşüncəsindən tədirgin olan və əzazil davranan rus işğalçı qüvvələrinin tədbirləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə və dostlarının azərbaycançı məfkurəsi xalqı türklük və istiqlaliyyət idellarına hazırlamaqda misilsiz xidmətlər göstərmiş, yeni ictimai mövqeyə doğru inkişafına dəstək vermişdir. Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid və başqalarının simasında özünün yetkin ifadəsini tapan ümumtürk idellarına qarşı əzazilliklə müqavimət göstərən və onların Azərbaycandakı fəaliyyətinə son qoyan işğalçı qüvvələrin repressiya əməlləri qarşısında Cəlil Məmədquluzadə kimi milli ziyalıların azərbaycançılıq məfkurəsi davam etməklə xalqımızın bu idellar istiqamətində hazırlanması və türklük düşüncəsinin yaşamasında mühüm rol oynamışdır.
RAMİZ QASIMOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin şöbə müdiri,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 76
Bölməyə aid digər xəbərlər
Bu gün, 01:04
Tanınmış şairimiz Məmməd İlqarın 71 yaşı tamam oldu
22-02-2021, 22:05
TƏNQİDİ REALİSTLƏRİN ANA DİLİ CƏBHƏSİ VƏ MÜCADİLƏSİ-RAMİZ QASIMOV
22-02-2021, 11:00
ƏBƏDİYAŞAR CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ-RAMİZ QASIMOV
21-02-2021, 21:50
Eldar İsmayılın yeri həmişə görünəcək!-ƏZİZ ƏLƏKBƏRLİ,MİLLƏT VƏKİLİ
20-02-2021, 16:28
TÜRK DÜNYASININ BÖYÜK ŞAİRİ – BƏXTİYAR VAHABZADƏ-RAMİZ QASIMOV
19-02-2021, 22:28
Dilimizin saflığının qorunması hər bir vətəndaşın borcudur
17-02-2021, 21:10
«MOZALAN», «HACILEYLƏK» KİMİ İMZALARLA TANIDIĞIMIZ MOLLANƏSRƏDDİNÇİ QURBANƏLİ ŞƏRİFZADƏ-KAMAL CAMALOV
17-02-2021, 21:00
Culfanın tarixi abidələrindən bəhs edən yeni kitab
17-02-2021, 15:04
XX ƏSRİN FACİƏSİ – XOCALI-İbrahim Yusifoğlu
16-02-2021, 21:50
İLAHƏ QƏHRƏMAN-HEKAYƏLƏR-SABAHA-İNAMLA.AZ-DA
13-02-2021, 01:48
Samişünaslığa dair monoqrafiyalar nəşr olunub
10-02-2021, 21:42
GÜLNARƏ ACALOVA (NAR ÇİÇƏYİ)-Esselər
9-02-2021, 23:55
İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ-.Şeirlər-Sabaha-inamla.az-da
6-02-2021, 22:38
BU NƏĞMƏM SƏNƏDİR, DOĞMA NAXÇIVAN!-İbrahim Yusifoğlunun .şeirləri Sabaha-inamla.az-da
5-02-2021, 17:06
Jurnalın yeni sayı dərc olunub
4-02-2021, 02:45
Üçcildlik təfsirin təqdimatı olub
2-02-2021, 00:19
Vəkilin romanı - Kənan Hacı yazır
30-01-2021, 02:25
Əlyazmalar Fondunda çapa hazırlanan yeni kataloq müzakirə edilib
30-01-2021, 02:16
Qisas qiyamətə qalmadı-Ələsgər Talıboğlu
29-01-2021, 15:36
“Adım Ələsgərdir, Göyçə mahalım...”
28-01-2021, 17:01
“Nağı Nağıyev: taleyi və sənəti” kitabının təqdimatı olub
28-01-2021, 12:32
“Allah, özüm gəlim, ya kimisə göndərəcəksən?” - Vaqif Səmədoğlunun ölümündən altı il ötür
25-01-2021, 00:22
“Zamanın dar süzgəcindən keçib gəldim çeşmə kimi”- Ələsgər Talıboğlu
24-01-2021, 15:03
GECİKMİŞ ETİRAF-Ələsgər Talıboğlu
24-01-2021, 01:47
Millət vəkili Qənirə Paşayeva Kənan Çarboğanın kitab təqdimatında iştirak etdi- FOTOLAR
20-01-2021, 15:07
Ağlayan misralar-Ramiz QASIMOV
16-01-2021, 23:34
“Nizami Gəncəvi - dünya ədəbiyyatının incisi” adlı beynəlxalq dəyirmi masa keçirilib
15-01-2021, 17:04
Leyla Əliyeva Şuşaya şeir həsr etdi
13-01-2021, 21:03
Dövlətçilik tariximizdən bəhs edən monoqrafiyanın təqdimatı keçirilib
12-01-2021, 18:22
İBRAHİM YUSİFOĞLUNUN DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ -Sədaqət Həsənova
9-01-2021, 19:41
Cenevrədə çap edilən kitabda soydaşımızdan bəhs edilib
9-01-2021, 00:47
Naxçıvandan bəhs edən fundamental monoqrafiya Rusiyada nəşr olunub
6-01-2021, 18:28
“Mənim evim Şuşa” Rusiyada dərc edildi - FOTO
2-01-2021, 00:03
SEYYİDA, ÖLMƏRƏM, ALƏMDƏ SƏSİM VAR MƏNİM…-Kamal CAMALOV
25-12-2020, 02:32
Naxçıvanda Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun yaradılmasının 70 illiyi qeyd edilib
23-12-2020, 18:43
Bu gün biz qalibik, çünkü xalq güvəndiyi, seçdiyi, liderin yanında idi-Ülviyyə Vasifqızı
19-12-2020, 19:51
ŞƏHİDLƏRİN BU İL QARA BAYRAMI-Vüqar Əhməd
17-12-2020, 14:49
Yaxşı əməllərim əmanətimdi...-Vüqar Əhməd
17-12-2020, 02:39
AMEA Naxçıvan Bölməsində 2020-ci ilin yekunları müzakirə edilib
15-12-2020, 01:12
ZƏKİ BAYRAM (YURDÇU)-ŞEİRLƏR
14-12-2020, 17:32
Məşhur yazar vəfat etdi
10-12-2020, 22:02
Şair-hüquqşünas Ədalət Əroğlu Paradla bağlı fikrini bildirdi
7-12-2020, 19:47
Düz Bakıdan Qarabağa, bir atəşin salam olsun...-VÜQAR ƏHMƏD
3-12-2020, 17:30
Araz çayı Məmməd Arazın bütün yaradıcılığından axır-ZÜLFİYYƏ İSMAYIL