21:23 / 15-09-2025
Sahibə Qafarova Çin Xalq Siyasi Məşvərət Şurasının Ümumçin Komitəsinin sədr müavini ilə görüşüb - Fotolar
21:10 / 15-09-2025
Vüqar Rəhimzadə: "Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dünyanın ən gözəl bölgələrindən birinə çevrilir"
14:10 / 15-09-2025
Çin Rusiya ilə ticarətdə NATO-nun rüsumlarına qarşı cavab tədbirləri ilə hədələyib
14:07 / 15-09-2025
Tramp hakimiyyət orqanlarının miqrasiya ilə bağlı əməkdaşlıqdan imtinasına görə fövqəladə vəziyyət tətbiq etməklə hədələyib
14:04 / 15-09-2025
Elbrus teleferik ölüm hadisəsində şübhəlilər nəzarətə alındı
14:02 / 15-09-2025
İstintaq Komitəsi general Panovdan 21 milyon rubl müsadirə edib və onun üzərində 40 daşınmaz əmlak tapıb
12:12 / 15-09-2025
İlham Əliyev Xocalının Badara, Daşbulaq, Seyidbəyli və Şuşakənd kəndlərinin sakinləri ilə görüşüb
12:08 / 15-09-2025
İlham Əliyev Xocalı rayonunun Seyidbəyli kəndində olub
12:05 / 15-09-2025
Rusiyadan olan səkkiz yaşlı uşaq “Sülhməramlı” ekstremist məlumat bazasına daxil edilib
11:59 / 15-09-2025
Ekspert Vonq: "Çin Rusiyadan gələn turistləri və investorları məmnuniyyətlə qarşılayır"
11:56 / 15-09-2025
Professor Mearsheimer: "Tramp Rusiyaya qarşı yeni sanksiyaları gecikdirməklə Aİ-ni alçaltmaq istəyir"
11:45 / 15-09-2025
İki qız dərmandan zəhərlənərək reanimasiyaya aparılıb
10:04 / 15-09-2025
Rusiya Federasiyasının 16 regionunda keçirilən qubernator seçkilərinin qalibləri məlum olub
10:02 / 15-09-2025
Avtobus körpüdən aşıb, 2 nəfər ölüb, 6 nəfər yaralanıb
10:00 / 15-09-2025
Polşa Hərbi Hava Qüvvələri "Su-22" qırıcı-bombardmançı təyyarələrini sıradan çıxarır
09:56 / 15-09-2025
Anasının aldığı pit-velosipeddə yeniyetmənin ölümü videoya düşüb
09:53 / 15-09-2025
İsrail ordusu Livanda Hizbullahın silah istehsalçısını öldürüb
09:50 / 15-09-2025
Siyasətçi Niemeyer: "Kiyev Qərb ölkələrindən yardım aldığı müddətdə dayanmayacaq"
09:47 / 15-09-2025
Boyarski aktyor Kirill Lavrovun əsas keyfiyyətindən danışıb
09:44 / 15-09-2025
Evdə partlayış baş verən yerdə dağıntıları təmizləyərkən kişi meyiti tapılıb
09:41 / 15-09-2025
2200 kvadratmetr sahədə pərakəndə satış pavilyonları yanıb
09:35 / 15-09-2025
Rüstəm Minnixanov Tatarıstan seçkilərində 88,22 faiz səs toplayıb
09:28 / 15-09-2025
Xəzər dənizində zəlzələ oldu
09:23 / 15-09-2025
“Yeni dərs ili yeni ümidlər, yeni hədəflər deməkdir”
09:17 / 15-09-2025
Azərbaycanda Bilik Günüdür
19:22 / 14-09-2025
Xarici işlər naziri Sikorski Polşa üzərində vurulan bütün pilotsuz təyyarələri mankenlər adlandırıb
19:16 / 14-09-2025
Taxta-şalban olan avtomobil yanıb
19:14 / 14-09-2025
Argentinanın səfiri Vieira: "Moskva ən kapitalist şəhərdir"
19:11 / 14-09-2025
Yanğınsöndürənlər yanan evdən 3 nəfəri xilas ediblər
19:07 / 14-09-2025
Puşkov: "Avropa bu gün Rusiyanın enerji resurslarından imtina edə bilməz"
18:46 / 14-09-2025
İlham Əliyev Qarabağ Universitetinin Klinikası binasının, Tibb və sağlamlıq elmləri fakültəsinin tədris korpusunun açılışında iştirak edib
18:41 / 14-09-2025
İlham Əliyev Xocavənd rayonunun Hadrut qəsəbəsində olub
18:27 / 14-09-2025
İlham Əliyev Xocalı rayonunun Şuşakənd kəndində olub
18:22 / 14-09-2025
İlham Əliyev Qırmızı Bazar, Hadrut qəsəbələrinin və Sos kəndinin sakinləri ilə görüşüb
18:18 / 14-09-2025
İlham Əliyev Xocavənd rayonunun Sos kəndində olub
18:09 / 14-09-2025
Hadrut qəsəbəsində inşa edilmiş məscidin açılışı olub
18:03 / 14-09-2025
İlham Əliyev Füzuli rayonunun yeni salınacaq Qaraxanbəyli kəndinin təməlini qoyub
17:59 / 14-09-2025
"Baza": Bloqer Vlad Bumaqanın vergi xidmətinə 2 milyon rubl borcu var
İBRAHİM YUSİFOĞLUNUN DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ -Sədaqət Həsənova
Tarix: 12-01-2021 18:22 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbi mühitinin bir qolu olan Naxçıvan ədəbi mühiti qədim zamanlardan indiyə qədər şərəfli bir tarixi yol keçmiş, bu prosesdə təkmilləşərək yeni keyfiyyətlər əldə etmiş, dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından xeyli dərəcədə zənginləşmişdir.
Xalqın ədəbi örnəkləri onun mənəviyyat və mədəniyyətini əks etdirən qaynaqlardan biridir. Bir tərəfdən də, zamanın, cəmiyyətin güzgüsü rolunu oynayan ədəbiyyat məxsus olduğu xalqın seçkinliyini, milli-mənəvi özəlliklərini təzahür etdirə bilmək xüsusiyyətinə malikdir. Bu mənada, bütün Şərq ədəbi-bədii uğurlarına töhfə verən, zəngin ideya-mənəvi sanbala malik Azərbaycan ədəbiyyatının bir hissəsi də Naxçıvanda yaranmış və hazırda yaşamını davam etdirir.
Naxçıvan ədəbi mühiti milli zəmində yaranmış zəngin və qədim bir irsə dayanır. Bu mühitdə yaranan əsərlər yaşarı cəhətləri ilə seçilir. Bu baxımdan, qədim diyarın, Şərur mahalının Axura kəndində dünyaya göz açan, Azərbaycan Yazışılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “Qızıl Qələm” media mükafatı laureatı, Prezident təqaüdçüsü, 30 adda şeir və nəsr kitablarının müəllifi İbrahim Yusifoğlunun poetik dili üzərindəki araşdırmalar həmin mühitin üslub özəlliklərini səciyyələndirmək üçün kifayət qədər material verə bilir. Hələ 2004-cü ildə Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov deyirdi: “İbrahim Yusifoğlu xoşuma gələn şairdir. Çünki nə yazırsa, ürəkdən yazır, şeirləri isə özü kimi səmimidir” (3, 3). Doğrudan da, şairin bütün sözləri səmimiliyi ilə seçilir:
Rəngi solmuş köynəyimin ucbatından
Şeir gecəsində baxa bilmədim
Göygöz qızın gözlərinə!
Şeirlərimi oxucaq,
Qızlar qərənfil gülləri taxdılar
Köynəyimin süzülən yerinə.(6, 17).
Bu şeir forması ilə deyil, məzmunu ilə Nüsrət Kəsəmənlinin aşağıdakı misrasını yada salır:
Utanırdım dost köynəyi geyəndə.
İbrahim Yusifoğlu Naxçıvan ədəbi mühitində yaxşı tanınan, səsi, sorağı bu qədim diyarın sərhədlərini aşan şairlərdəndir. Buna baxmayaraq o, özündən razı deyil, düşünür ki, hələ öz sözünü deməyib, ürəyindən keçən şeri yazmayıb:
Qırx ildir, qələmlə külüng çalıram,
Hələ Fərhad arxı qazmamışam mən.
Göylərdən, yerlərdən ilham alıram,
Hələ öz şerimi yazmamışam mən (6, 99).
İbrahim Yusifoğlu ana dilimizə yüksək münasibətdə olan şairlərdəndir. O, dilimizin leksik-qrammatik vahidlərinin üslub mənzərəsini yarada bilir və onları sürətlə müxtəlif məqamlarda işlətməyi bacarır. Bu prosesdə, sözsüz ki, üslub normaları sabit qalmır, “...dilin üslubi norması da dəyişir, həm də dilin digər vahidlərinə nisbətən daha tez və sürətlə dəyişir” (1, 28). Belə dəyişmələr sözlərin gizli anlamlarını üzə çıxarmaqda çox faydalıdır. Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun dilindəki bir sıra ifadələr üslub keyfiyyətinə görə seçilir:
Heç nə qalmayıbdı kövrəkliyimdən,
Qaynayıb qurudu gileylərim də.
Bir xeyir görmədim söz əkməyimdən,
Yellərə sovruldu ay, illərim də. (6, 101).
Buradakı “söz əkmək” ifadəsi şairin öz qələminə xas olan maraqlı və orijinal
dil-üslub faktlarından biri kimi diqqəti çəkir. Şairin dilindəki “bəla əkmək” ifadəsi də vardır:
Boy atdım dərdimlə yeni biçimdə,
Gördüm torpağıma bəla əkiblər (6, 19).
Şairin dilində “qonaq düşmək” ifadəsi də üslubi mövqeyinə görə seçilir. Dilimizdə “qonaq olmaq”, “qonaq gəlmək”, “qonaq getmək” kimi ifadələrlə tez-tez qarşılaşsaq da, İbrahim Yusifoğlunun poeziyasında “qonaq” ismi “düşmək” feli ilə işlənərək frazem yaratmışdır ki, onu müəllifli frazeologiya faktlarından biri hesab etmək olar. Qrammatik çərçivədən kənara çıxan bu ifadə üslub çalarına görə fərqlənir:
Dilimdə bir kövrək şərqi səslənir,
Ocaqlar gəzirəm, qonağı düşəm.
Hələ ki şərqimtək bəxtim təklənir,
Obalar dolaşan dərdli dərvişəm (6, 39).
İbrahim Yusifoğlu haqlı olaraq sözlərə güvənir, onların qüdrətinə inanır. Lakin bəzən sözlərin hiss və duyğuları ifadə etməkdə aciz olduğunu da vurğulayır:
Dünyaya məhəbbət, sevgi yayanlar,
Bu daş ürəklərə yol tapa bilmir.
Sözlə ürəkləri ovsunlayanlar
Sevdiyi gözəllə dil tapa bilmir (6, 19).
Sözlər, həm də şairin dostudur:
Görcək tək qalmışam, dupduru sözlər,
Nur kimi qəlbimə axıb dolurlar.
Tək anın dostları, şipşirin sözlər
Misraya çevrilib şeir olurlar (6, 103).
Akademik İ.Həbibbəyli şair haqqında yazdığı “İbrahim Yusifoğlunun poetik dünyası” adlı məqaləsində deyir: “İbrahim Yusifoğlu milli şerimizin istedadlı və məhsuldar nümayəndələrindən biridir. O, şeri vərdiş, yaxud mütaliədən çox istedadla təbii ilhamın axarında yazan şairlərdəndir” (2, 591). Bu axarlı ilhamın nəticəsidir ki, şairin dilində obrazlılığın müxtəlif səviyyələrdə göstəricilərindən bol-bol istifadə olunmuşdur. Bu anlamda, fonetik obrazlılıq göstəricisi kimi assonans və alliterasiyanın geniş imkanları diqqəti cəlb edir:
Hər günü tay ilə bilsən,
Dərdi qəlbdən silə bilsən,
Ömrü ömür bilə bilsən,
Yaşadığın yaşa dəyər (6, 88).
Şairin “Mənə söz deməyə söz vermədilər” misrasında da təkrar sözlərin üslub keyfiyyəti qrammatik məqamdan yüksəyə qalxır.
İbrahim Yusifoğlu poeziyasının bəzəyi sözdür, mənadır və səmimiyyətdir. N.Qilyeviçin fikirlərinə əsaslansaq, bədiiliyin dil ilə sıx bağlılığını bir daha təsdiq etmiş olarıq: “Axı inkaredilməz bir həqiqət var: dil olmadan ədəbiyyat yoxdur və ola bilməz. Əsərin bədii səviyyəsi bilavasitə yazıçının dil ustalığından, onun lüğətinin zənginliyindən və canlılığından, ifadəsinin səs təbiiliyindən asılıdır” (4, 9). Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun sözə münasibəti yüksəkdir. Ona görə ki, sözlər şairin ən böyük var-dövlətidir:
Həyatda gördüyüm üzlər olubdur,
Dövlətdən var-yoxum sözlər olubdur (6, 93).
Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri Asim Yadigar “Badam ağacında bənövşə çiçəyi” adlı məqaləsində yazır: “İbrahim kədərini, qəmini sözə çevirib onu əzizləyən şairdir”. Öz kədəri, qəmi olmayan şairin şeirləri də sönükdür, buz kimi soyuqdur. Şairin könül dünyası ilə yaxından tanış olmaq üçün onu duymaq, başa düşmək gərəkdir.”(5,10).
İ. Yusifoğlu bəzən sözlərlə bağlı təəssüfünü də bildirir:
Baxmayın bahara, baxmayın yaya,
Gül kimi sözləri axıtdım çaya.
Baxın qismətimə siz düşən paya,
Payız bazarında satacam baha,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şerin fəsli olmur, onu ilin fəsillərinə bölmək mümkün deyil. Lakin İbrahim Yusifoğlu “payız bazarı”, “payız şeirləri” ifadələrini elə gözəl üslub məqamında işlədir ki, onların real olduğunu düşünürsən:
Nədəndi, ürəyim boşalır, dolmur,
Ürəkdə ilk sevgi saralıb solmur.
Ömrün payızında ilk sevgi olmur,
Ötən xatirələr çevrilir “ah”a,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şairin 50 illiyində yazdığı şeirlərin birində daha yeni bir ifadə - “payız sərgisi” adlı sintaktik vahidlə qarşılaşırıq:
Ömrüm payız sərgisidi,
Qazancım söz dərgisidi.
Köksümdə el sevgisidi –
Gəlib çatdım əlli yaşa (6, 152).
1990-cı ildən başlayaraq ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı olaraq ədəbiyyata yeni mövzular daxil oldu. Onlardan biri də Xocalı mövzusudur. Xocalı haqqında çox sözlər deyilib, çox əsərlər yazılıb. Onların zirvəsində Zəlimxan Yaqubun “Xocalım” şerinin dayanması haqqında fikirlər vardır. Lakin ritminə, axıcılığına və içdən gəldiyinə böyük bir inam ifadə etməsinə görə İbrahim Yusifoğlunun “Xocalım hey...” şeri geridə qalmır, həmin mövzuda yazılmış əsərlərin çoxundan irəliyə keçir:
Üzlərə baxmağa gözüm utanır,
Təsəlli verməyə sözüm utanır.
Halına yanmağa üzüm utanır,
Namərdlər əlində qalan torpağım,
Xocalım, hey Xocalım... (6, 29).
Naxçıvan ədəbi mühitində, o cümlədən İbrahim Yusifoğlunun yaradıcılığında dildəki sözlərin hələ araşdırmalara cəlb olunmamış məqamları ilə qarşılaşmaq mükündür. Məsələn, aşağıdakı misralarda say məzmunu ifadə edən sözlərin birliyi diqqəti çəkir:
Kimsədən mərhəmət gözləmirsiniz,
Taledən şikayət eyləmirsiniz.
Nədən bütöv nəğmə söyləmirsiniz –
Sözü “cik-cik” boyda olan sərçələr! (6, 33).
Məlumdur ki, sözlərin birləşməsini sintaktik təhlilə cəlb etmək asandır. Yəni bəzən morfoloji təhlildə çətinlik törədən dil faktları sintaksisdə asanlıqla elmi-nəzəri və praktik cavabını tapa bilir. Yuxarıdakı şerin son misrasında“cik-cik” boyda” birləşməsi, əslində “nə qədər” sualına cavab olaraq kəmiyyət bildirir. Bu cəhətdən aşağıdakı örnək də səciyyəvidir:
Nə yaxşı ki, sənin də
Ürəyin çox həlimdi.
İnciməyin, küsməyin
Bircə anlıq gəlimdi (6, 110).
Leksik-qrammatik baxımdan mübahisəli olan belə dil vahidləri Məmməd Arazın dilində də bol-bol işlənib. Dilimizdəki, “dünya boyda”, “anam qədər” kimi onlarla belə birləşmələr var ki, onlar bütövlükdə məntiqi baxımdan say ilə əlaqəlidir. Lakin morfoloji təhlillərin predmeti birləşmələr deyil, ayrı-ayrı nitq hissələri olduğundan bu haqda konkret söz demək olmur. Araşdırmalar göstərir ki, morfoloji təhlillərin predmetinə yeni prizmadan baxmaq lazımdır. İbrahim Yusifoğlunun poetik dilində belə maraqlı dil vahidlərinin sayı az deyil:
Ədaləti çatdırmağa
Dünya boyda sözün varsa ... (6, 116).
Gözündəki dəniz boyda sevincin
Hər bir kəsin nəzərindən qaçmadı (6, 237).
İbrahim Yusifoğlunun tənqidi də özünəxasdır və təzadlarla zəngindir:
On ilə on sözü yaza bilməyən
Millətə əlifba tətbiq eyləyir.
Köksünü yad sözə lövhə eləyən
Bu gün millilikdən şeir söyləyir (6, 80).
İbrahim Yusifoğlunun “Xəzər dənizinə açıq məktub” adlı bir şeri vardır. Bu əsərdə onun vətəndaşlıq qeyrəti və cəsarəti ilə dediyi həqiqi mənalı sözlərin məcaz anlamı daşıyan sözlərlə qrammatik əlaqəsi o qədər möhkəmdir ki, adi sözlərin məntiq baxımdan yüksəyə qalxması təbii proses kimi diqqəti cəlb edir:
Xəbərlərdən eşidirəm,
Sərvətin, varın daşınır.
Utanıram sənə yazam,
Mənim də əlim qaşınır (6, 115).
Dilçi alim, professor Y.Seyidovun gözəl bir kəlamı vardır: tənqid sağlam mövqedən olmalıdır. Fikrimizcə, tərifin də sağlam mövqeli olması zəruridir. Və İbrahim Yusifoğlu da bu fikirdədir. Onun əsərlərinin birində yeni-yeni şeir yazanları lazımsız alqışlarla yolundan döndərənlər incə bir şəkildə tənqid edilir:
Hələ ki pöhrədir, qol-budaq atır,
Söz qoşur, azacıq istedadı var.
Şerinin tamında özgə dadı var,
Alqış dedirtməyin siz bu uşağa,
Alqış yedirtməyin siz bu uşağa(6, 117).
İbrahim Yusifoğlu şeirlərini, əsasən, heca vəznində yazır. Lakin onun poeziyasında sərbəst şerin gözəl örnəklərinə də rast gəlmək olur. Məlumdur ki, heca vəzni şerin qüsurlarını az-çox örtə bilir, yəni burada səslənmə, qafiyə, bölgü, ritm bəzən mənadan uca olur. Lakin sərbəst şeirdə bu, mümkün deyil. Burada qafiyə, ölçü, bölgü ikinci plana keçdiyindən əsas yük mənanın üzərinə düşür. Ona görə də belə şeirlər mənasız olduqda diqqətdən kənarda qalır. İbrahim Yusifoğlunun mərhum yazıçı Rafiq Babayevə müraciətlə yazdığı “Qəribəlik” şeri epikliklə lirikliyin vəhdətində deyilmiş mənalı fikirlərlə zəngindir və oxucunu düşünməyə vadar edir:
Günəş görünəndən
Odlu ehtirasla
Yerin qəlbini dağlayırdı.
Bir dəstə qara bulud
Onları ayırdı.
Baxırsan – təbiət beləcədir:
Qarası qara,
Ağı ağdır.
Bəs niyə həyatda
Hər işindən, yerişindən,
əməllərindən
qaralıq yağan
bəzi adamların
sifətləri ağappaqdır ?(6, 193).
Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin bir nümayəndəsi kimi İbrahim Yusifoğlu qələmi ilə bir tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatına, digər tərəfdən ədəbi-bədii dilimizə xidmət edərək bir sıra yeni ifadələrin müəllifi kimi poetik dilimizin inkişafında müəyyən qədər rol oynamışdır. Onun qələmindən çıxan şöhrətdən tələ qurmaq, borc dənizi, yaddaş varı, incik duman, yaşamaq tərəzisi, hörmətə naz, dəli kövrəklik, məhəbbət gülləri, qismət ləli, ömür gəmisi kimi onlarla ifadələr uğurlu dil vahidləri kimi bədiiliyi ilə seçilir. Şairin:
Yad əllərdə inildəyən
Torpaq, düşmən yeri deyil (6, 116) –
misrası aforistik məzmunu ilə seçilən fikrin ifadəsi baxımından dəyərli və uğurlu dil faktorudur. İbrahim Yusifoğlunun dil-üslub xüsusiyyətləri ilə bağlı araşdırma təsdiq edir ki, Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin ədəbi dilimizin üslub keyfiyyətləri, lüğət ehtiyatları, yeni söz-ifadə yaradıcılığı faktları ilə zənginləşməsində özünəxas töhfəsi vardır.
Sədaqət Həsənova,
filologiya elmləri doktoru, professor
ƏDƏBİYYAT
Baxış sayı: 1 319
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 12-01-2021 18:22 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbi mühitinin bir qolu olan Naxçıvan ədəbi mühiti qədim zamanlardan indiyə qədər şərəfli bir tarixi yol keçmiş, bu prosesdə təkmilləşərək yeni keyfiyyətlər əldə etmiş, dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından xeyli dərəcədə zənginləşmişdir.
Xalqın ədəbi örnəkləri onun mənəviyyat və mədəniyyətini əks etdirən qaynaqlardan biridir. Bir tərəfdən də, zamanın, cəmiyyətin güzgüsü rolunu oynayan ədəbiyyat məxsus olduğu xalqın seçkinliyini, milli-mənəvi özəlliklərini təzahür etdirə bilmək xüsusiyyətinə malikdir. Bu mənada, bütün Şərq ədəbi-bədii uğurlarına töhfə verən, zəngin ideya-mənəvi sanbala malik Azərbaycan ədəbiyyatının bir hissəsi də Naxçıvanda yaranmış və hazırda yaşamını davam etdirir.
Naxçıvan ədəbi mühiti milli zəmində yaranmış zəngin və qədim bir irsə dayanır. Bu mühitdə yaranan əsərlər yaşarı cəhətləri ilə seçilir. Bu baxımdan, qədim diyarın, Şərur mahalının Axura kəndində dünyaya göz açan, Azərbaycan Yazışılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “Qızıl Qələm” media mükafatı laureatı, Prezident təqaüdçüsü, 30 adda şeir və nəsr kitablarının müəllifi İbrahim Yusifoğlunun poetik dili üzərindəki araşdırmalar həmin mühitin üslub özəlliklərini səciyyələndirmək üçün kifayət qədər material verə bilir. Hələ 2004-cü ildə Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov deyirdi: “İbrahim Yusifoğlu xoşuma gələn şairdir. Çünki nə yazırsa, ürəkdən yazır, şeirləri isə özü kimi səmimidir” (3, 3). Doğrudan da, şairin bütün sözləri səmimiliyi ilə seçilir:
Rəngi solmuş köynəyimin ucbatından
Şeir gecəsində baxa bilmədim
Göygöz qızın gözlərinə!
Şeirlərimi oxucaq,
Qızlar qərənfil gülləri taxdılar
Köynəyimin süzülən yerinə.(6, 17).
Bu şeir forması ilə deyil, məzmunu ilə Nüsrət Kəsəmənlinin aşağıdakı misrasını yada salır:
Utanırdım dost köynəyi geyəndə.
İbrahim Yusifoğlu Naxçıvan ədəbi mühitində yaxşı tanınan, səsi, sorağı bu qədim diyarın sərhədlərini aşan şairlərdəndir. Buna baxmayaraq o, özündən razı deyil, düşünür ki, hələ öz sözünü deməyib, ürəyindən keçən şeri yazmayıb:
Qırx ildir, qələmlə külüng çalıram,
Hələ Fərhad arxı qazmamışam mən.
Göylərdən, yerlərdən ilham alıram,
Hələ öz şerimi yazmamışam mən (6, 99).
İbrahim Yusifoğlu ana dilimizə yüksək münasibətdə olan şairlərdəndir. O, dilimizin leksik-qrammatik vahidlərinin üslub mənzərəsini yarada bilir və onları sürətlə müxtəlif məqamlarda işlətməyi bacarır. Bu prosesdə, sözsüz ki, üslub normaları sabit qalmır, “...dilin üslubi norması da dəyişir, həm də dilin digər vahidlərinə nisbətən daha tez və sürətlə dəyişir” (1, 28). Belə dəyişmələr sözlərin gizli anlamlarını üzə çıxarmaqda çox faydalıdır. Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun dilindəki bir sıra ifadələr üslub keyfiyyətinə görə seçilir:
Heç nə qalmayıbdı kövrəkliyimdən,
Qaynayıb qurudu gileylərim də.
Bir xeyir görmədim söz əkməyimdən,
Yellərə sovruldu ay, illərim də. (6, 101).
Buradakı “söz əkmək” ifadəsi şairin öz qələminə xas olan maraqlı və orijinal
dil-üslub faktlarından biri kimi diqqəti çəkir. Şairin dilindəki “bəla əkmək” ifadəsi də vardır:
Boy atdım dərdimlə yeni biçimdə,
Gördüm torpağıma bəla əkiblər (6, 19).
Şairin dilində “qonaq düşmək” ifadəsi də üslubi mövqeyinə görə seçilir. Dilimizdə “qonaq olmaq”, “qonaq gəlmək”, “qonaq getmək” kimi ifadələrlə tez-tez qarşılaşsaq da, İbrahim Yusifoğlunun poeziyasında “qonaq” ismi “düşmək” feli ilə işlənərək frazem yaratmışdır ki, onu müəllifli frazeologiya faktlarından biri hesab etmək olar. Qrammatik çərçivədən kənara çıxan bu ifadə üslub çalarına görə fərqlənir:
Dilimdə bir kövrək şərqi səslənir,
Ocaqlar gəzirəm, qonağı düşəm.
Hələ ki şərqimtək bəxtim təklənir,
Obalar dolaşan dərdli dərvişəm (6, 39).
İbrahim Yusifoğlu haqlı olaraq sözlərə güvənir, onların qüdrətinə inanır. Lakin bəzən sözlərin hiss və duyğuları ifadə etməkdə aciz olduğunu da vurğulayır:
Dünyaya məhəbbət, sevgi yayanlar,
Bu daş ürəklərə yol tapa bilmir.
Sözlə ürəkləri ovsunlayanlar
Sevdiyi gözəllə dil tapa bilmir (6, 19).
Sözlər, həm də şairin dostudur:
Görcək tək qalmışam, dupduru sözlər,
Nur kimi qəlbimə axıb dolurlar.
Tək anın dostları, şipşirin sözlər
Misraya çevrilib şeir olurlar (6, 103).
Akademik İ.Həbibbəyli şair haqqında yazdığı “İbrahim Yusifoğlunun poetik dünyası” adlı məqaləsində deyir: “İbrahim Yusifoğlu milli şerimizin istedadlı və məhsuldar nümayəndələrindən biridir. O, şeri vərdiş, yaxud mütaliədən çox istedadla təbii ilhamın axarında yazan şairlərdəndir” (2, 591). Bu axarlı ilhamın nəticəsidir ki, şairin dilində obrazlılığın müxtəlif səviyyələrdə göstəricilərindən bol-bol istifadə olunmuşdur. Bu anlamda, fonetik obrazlılıq göstəricisi kimi assonans və alliterasiyanın geniş imkanları diqqəti cəlb edir:
Hər günü tay ilə bilsən,
Dərdi qəlbdən silə bilsən,
Ömrü ömür bilə bilsən,
Yaşadığın yaşa dəyər (6, 88).
Şairin “Mənə söz deməyə söz vermədilər” misrasında da təkrar sözlərin üslub keyfiyyəti qrammatik məqamdan yüksəyə qalxır.
İbrahim Yusifoğlu poeziyasının bəzəyi sözdür, mənadır və səmimiyyətdir. N.Qilyeviçin fikirlərinə əsaslansaq, bədiiliyin dil ilə sıx bağlılığını bir daha təsdiq etmiş olarıq: “Axı inkaredilməz bir həqiqət var: dil olmadan ədəbiyyat yoxdur və ola bilməz. Əsərin bədii səviyyəsi bilavasitə yazıçının dil ustalığından, onun lüğətinin zənginliyindən və canlılığından, ifadəsinin səs təbiiliyindən asılıdır” (4, 9). Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun sözə münasibəti yüksəkdir. Ona görə ki, sözlər şairin ən böyük var-dövlətidir:
Həyatda gördüyüm üzlər olubdur,
Dövlətdən var-yoxum sözlər olubdur (6, 93).
Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri Asim Yadigar “Badam ağacında bənövşə çiçəyi” adlı məqaləsində yazır: “İbrahim kədərini, qəmini sözə çevirib onu əzizləyən şairdir”. Öz kədəri, qəmi olmayan şairin şeirləri də sönükdür, buz kimi soyuqdur. Şairin könül dünyası ilə yaxından tanış olmaq üçün onu duymaq, başa düşmək gərəkdir.”(5,10).
İ. Yusifoğlu bəzən sözlərlə bağlı təəssüfünü də bildirir:
Baxmayın bahara, baxmayın yaya,
Gül kimi sözləri axıtdım çaya.
Baxın qismətimə siz düşən paya,
Payız bazarında satacam baha,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şerin fəsli olmur, onu ilin fəsillərinə bölmək mümkün deyil. Lakin İbrahim Yusifoğlu “payız bazarı”, “payız şeirləri” ifadələrini elə gözəl üslub məqamında işlədir ki, onların real olduğunu düşünürsən:
Nədəndi, ürəyim boşalır, dolmur,
Ürəkdə ilk sevgi saralıb solmur.
Ömrün payızında ilk sevgi olmur,
Ötən xatirələr çevrilir “ah”a,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şairin 50 illiyində yazdığı şeirlərin birində daha yeni bir ifadə - “payız sərgisi” adlı sintaktik vahidlə qarşılaşırıq:
Ömrüm payız sərgisidi,
Qazancım söz dərgisidi.
Köksümdə el sevgisidi –
Gəlib çatdım əlli yaşa (6, 152).
1990-cı ildən başlayaraq ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı olaraq ədəbiyyata yeni mövzular daxil oldu. Onlardan biri də Xocalı mövzusudur. Xocalı haqqında çox sözlər deyilib, çox əsərlər yazılıb. Onların zirvəsində Zəlimxan Yaqubun “Xocalım” şerinin dayanması haqqında fikirlər vardır. Lakin ritminə, axıcılığına və içdən gəldiyinə böyük bir inam ifadə etməsinə görə İbrahim Yusifoğlunun “Xocalım hey...” şeri geridə qalmır, həmin mövzuda yazılmış əsərlərin çoxundan irəliyə keçir:
Üzlərə baxmağa gözüm utanır,
Təsəlli verməyə sözüm utanır.
Halına yanmağa üzüm utanır,
Namərdlər əlində qalan torpağım,
Xocalım, hey Xocalım... (6, 29).
Naxçıvan ədəbi mühitində, o cümlədən İbrahim Yusifoğlunun yaradıcılığında dildəki sözlərin hələ araşdırmalara cəlb olunmamış məqamları ilə qarşılaşmaq mükündür. Məsələn, aşağıdakı misralarda say məzmunu ifadə edən sözlərin birliyi diqqəti çəkir:
Kimsədən mərhəmət gözləmirsiniz,
Taledən şikayət eyləmirsiniz.
Nədən bütöv nəğmə söyləmirsiniz –
Sözü “cik-cik” boyda olan sərçələr! (6, 33).
Məlumdur ki, sözlərin birləşməsini sintaktik təhlilə cəlb etmək asandır. Yəni bəzən morfoloji təhlildə çətinlik törədən dil faktları sintaksisdə asanlıqla elmi-nəzəri və praktik cavabını tapa bilir. Yuxarıdakı şerin son misrasında“cik-cik” boyda” birləşməsi, əslində “nə qədər” sualına cavab olaraq kəmiyyət bildirir. Bu cəhətdən aşağıdakı örnək də səciyyəvidir:
Nə yaxşı ki, sənin də
Ürəyin çox həlimdi.
İnciməyin, küsməyin
Bircə anlıq gəlimdi (6, 110).
Leksik-qrammatik baxımdan mübahisəli olan belə dil vahidləri Məmməd Arazın dilində də bol-bol işlənib. Dilimizdəki, “dünya boyda”, “anam qədər” kimi onlarla belə birləşmələr var ki, onlar bütövlükdə məntiqi baxımdan say ilə əlaqəlidir. Lakin morfoloji təhlillərin predmeti birləşmələr deyil, ayrı-ayrı nitq hissələri olduğundan bu haqda konkret söz demək olmur. Araşdırmalar göstərir ki, morfoloji təhlillərin predmetinə yeni prizmadan baxmaq lazımdır. İbrahim Yusifoğlunun poetik dilində belə maraqlı dil vahidlərinin sayı az deyil:
Ədaləti çatdırmağa
Dünya boyda sözün varsa ... (6, 116).
Gözündəki dəniz boyda sevincin
Hər bir kəsin nəzərindən qaçmadı (6, 237).
İbrahim Yusifoğlunun tənqidi də özünəxasdır və təzadlarla zəngindir:
On ilə on sözü yaza bilməyən
Millətə əlifba tətbiq eyləyir.
Köksünü yad sözə lövhə eləyən
Bu gün millilikdən şeir söyləyir (6, 80).
İbrahim Yusifoğlunun “Xəzər dənizinə açıq məktub” adlı bir şeri vardır. Bu əsərdə onun vətəndaşlıq qeyrəti və cəsarəti ilə dediyi həqiqi mənalı sözlərin məcaz anlamı daşıyan sözlərlə qrammatik əlaqəsi o qədər möhkəmdir ki, adi sözlərin məntiq baxımdan yüksəyə qalxması təbii proses kimi diqqəti cəlb edir:
Xəbərlərdən eşidirəm,
Sərvətin, varın daşınır.
Utanıram sənə yazam,
Mənim də əlim qaşınır (6, 115).
Dilçi alim, professor Y.Seyidovun gözəl bir kəlamı vardır: tənqid sağlam mövqedən olmalıdır. Fikrimizcə, tərifin də sağlam mövqeli olması zəruridir. Və İbrahim Yusifoğlu da bu fikirdədir. Onun əsərlərinin birində yeni-yeni şeir yazanları lazımsız alqışlarla yolundan döndərənlər incə bir şəkildə tənqid edilir:
Hələ ki pöhrədir, qol-budaq atır,
Söz qoşur, azacıq istedadı var.
Şerinin tamında özgə dadı var,
Alqış dedirtməyin siz bu uşağa,
Alqış yedirtməyin siz bu uşağa(6, 117).
İbrahim Yusifoğlu şeirlərini, əsasən, heca vəznində yazır. Lakin onun poeziyasında sərbəst şerin gözəl örnəklərinə də rast gəlmək olur. Məlumdur ki, heca vəzni şerin qüsurlarını az-çox örtə bilir, yəni burada səslənmə, qafiyə, bölgü, ritm bəzən mənadan uca olur. Lakin sərbəst şeirdə bu, mümkün deyil. Burada qafiyə, ölçü, bölgü ikinci plana keçdiyindən əsas yük mənanın üzərinə düşür. Ona görə də belə şeirlər mənasız olduqda diqqətdən kənarda qalır. İbrahim Yusifoğlunun mərhum yazıçı Rafiq Babayevə müraciətlə yazdığı “Qəribəlik” şeri epikliklə lirikliyin vəhdətində deyilmiş mənalı fikirlərlə zəngindir və oxucunu düşünməyə vadar edir:
Günəş görünəndən
Odlu ehtirasla
Yerin qəlbini dağlayırdı.
Bir dəstə qara bulud
Onları ayırdı.
Baxırsan – təbiət beləcədir:
Qarası qara,
Ağı ağdır.
Bəs niyə həyatda
Hər işindən, yerişindən,
əməllərindən
qaralıq yağan
bəzi adamların
sifətləri ağappaqdır ?(6, 193).
Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin bir nümayəndəsi kimi İbrahim Yusifoğlu qələmi ilə bir tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatına, digər tərəfdən ədəbi-bədii dilimizə xidmət edərək bir sıra yeni ifadələrin müəllifi kimi poetik dilimizin inkişafında müəyyən qədər rol oynamışdır. Onun qələmindən çıxan şöhrətdən tələ qurmaq, borc dənizi, yaddaş varı, incik duman, yaşamaq tərəzisi, hörmətə naz, dəli kövrəklik, məhəbbət gülləri, qismət ləli, ömür gəmisi kimi onlarla ifadələr uğurlu dil vahidləri kimi bədiiliyi ilə seçilir. Şairin:
Yad əllərdə inildəyən
Torpaq, düşmən yeri deyil (6, 116) –
misrası aforistik məzmunu ilə seçilən fikrin ifadəsi baxımından dəyərli və uğurlu dil faktorudur. İbrahim Yusifoğlunun dil-üslub xüsusiyyətləri ilə bağlı araşdırma təsdiq edir ki, Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin ədəbi dilimizin üslub keyfiyyətləri, lüğət ehtiyatları, yeni söz-ifadə yaradıcılığı faktları ilə zənginləşməsində özünəxas töhfəsi vardır.
Sədaqət Həsənova,
filologiya elmləri doktoru, professor
ƏDƏBİYYAT
- Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, Azərtədrisnəşr, 1962.
- Həbibbəyli İ. İbrahim Yusifoğlunun poetik dünyası / İ. Həbibbəyli/ Nuhçıxandan Naxçıvana. Bakı, Elm və Təhsil nəşriyyatı, 215, səh.591-592.
- İbrahimov H. Ürəkdən yazılan səmimi şeirlər / Yusifoğlu İ. Seçilmiş əsərləri (1). Bakı, Şirvannəşr, 2011, s. 3
- Seyidov Y.Yeni dövr və dil problemləri.Yazıçı və dil münasibətləri / Əsərləri, VI c. Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 569 s.(3-40).
- Yadigar A. “Badam ağacında bənövşə çiçəyi” / Yusifoğlu İ. Seçilmiş əsərləri (1). Bakı, Şirvannəşr, 2011, s. 7-14.
- Yusifoğlu İ. Seçilmiş əsərləri (1). Bakı, Şirvannəşr, 2011.
Baxış sayı: 1 319
Bölməyə aid digər xəbərlər
12-09-2025, 19:34
Ədliyyə Nazirliyi yazıçı Topol və daha üç nəfəri xarici agentlərin reyestrinə daxil edib
25-08-2025, 18:34
HÜSEYN ARİFLƏ İSMAYIL İMANZADƏNİN CƏBRAYIL SƏRGÜZƏŞTLƏRİ
12-08-2025, 23:11
Haqqdan yanan çıraq- Vüqar Vüqarlı-70
31-07-2025, 16:40
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu növbəti layihəsinə yekun vurub
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb