02:03 / 18-04-2021
3 milyonluq nişan üzüyünü qaytarmaq istəmir
01:58 / 18-04-2021
"Nəslimizdə hamı koronavirusa yoluxub"
01:52 / 18-04-2021
Türkiyəli nazir türk peyvəndi etdirdi
01:50 / 18-04-2021
Daha 2 boksçumuz dünya birinciliyində 1/4 finala vəsiqə qazandı
01:48 / 18-04-2021
Türkiyə cüdoçusu Avropa çempionu oldu
01:43 / 18-04-2021
Lukaşenko və övladlarına qarşı sui-qəsd hazırlayanlar saxlanıldı
01:38 / 18-04-2021
Məktəb direktoru COVID-19-dan dünyasını dəyişdi
01:36 / 18-04-2021
Ramazanın beşinci gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
01:34 / 18-04-2021
Göyçayda vəzifəli şəxslər saxlanıldı
23:07 / 17-04-2021
Baş redaktor: "Uğurumu işıqlandıran saytlara minnətdaram"-Siyahı
22:12 / 17-04-2021
Bu gün şair, alim Vüqar Əhmədin doğum günüdür-TƏBRİK EDİRİK!
17:18 / 17-04-2021
“Şəhid Vüqar Məmmədovun xatirəsinə həsr edilmiş” esse-yazı müsabiqəsinin qalibləri mükafatlandırılıb - FOTO
17:13 / 17-04-2021
DİN-dən toyun qarşısı alınarkən yaşanan insidentlə bağlı açıqlama
17:08 / 17-04-2021
Qalmaqallı bələdiyyə sədri işdən çıxarıldı
17:03 / 17-04-2021
Tanınmış restoranlar cərimələndi - Siyahı
17:00 / 17-04-2021
Bakıda bələdiyyə sədri cərimələndi
16:57 / 17-04-2021
Prezident fərman imzaladı
16:52 / 17-04-2021
Məleykə Abbaszadə repetitorluqdan danışdı
16:50 / 17-04-2021
Daha bir müəllim koronavirusdan öldü - Foto
16:47 / 17-04-2021
Sağalanların sayı bu gün də yoluxanları keçdi
16:46 / 17-04-2021
Nazim İbrahimovun qardaşı yenidən həbs edildi
01:54 / 17-04-2021
Ərdoğan polislərlə iftarını açdı - Foto
01:44 / 17-04-2021
Prezident İlham Əliyevin fikirləri İtaliya mətbuatında
01:38 / 17-04-2021
Milli Məclisin sədri Sahibə Qafarova MDB PA-nın 52-ci plenar iclasında çıxış edib
01:33 / 17-04-2021
Telman Adıgözəlovun oğlu: “Atamı həkimlər öldürdü” – Müsahibə
22:58 / 16-04-2021
Xırdalanda 6 şəhidin xatirəsinə bulaq kompleksi tikilib - FOTOLAR
22:55 / 16-04-2021
Ramazanın dördüncü gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
22:29 / 16-04-2021
"Sumqayıt" "Qəbələ"ni udub 3-cü pilləyə yüksəldi
22:12 / 16-04-2021
Diaspor rəhbəri Norveçin "Aftenposten" nəşrinə kəskin etirazını bildirib
22:08 / 16-04-2021
Naxçıvanda abidələrin tədqiqinə həsr olunan tədbir
İBRAHİM YUSİFOĞLUNUN DİL VƏ ÜSLUB XÜSUSİYYƏTLƏRİ -Sədaqət Həsənova
Tarix: 12-01-2021 18:22 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbi mühitinin bir qolu olan Naxçıvan ədəbi mühiti qədim zamanlardan indiyə qədər şərəfli bir tarixi yol keçmiş, bu prosesdə təkmilləşərək yeni keyfiyyətlər əldə etmiş, dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından xeyli dərəcədə zənginləşmişdir.
Xalqın ədəbi örnəkləri onun mənəviyyat və mədəniyyətini əks etdirən qaynaqlardan biridir. Bir tərəfdən də, zamanın, cəmiyyətin güzgüsü rolunu oynayan ədəbiyyat məxsus olduğu xalqın seçkinliyini, milli-mənəvi özəlliklərini təzahür etdirə bilmək xüsusiyyətinə malikdir. Bu mənada, bütün Şərq ədəbi-bədii uğurlarına töhfə verən, zəngin ideya-mənəvi sanbala malik Azərbaycan ədəbiyyatının bir hissəsi də Naxçıvanda yaranmış və hazırda yaşamını davam etdirir.
Naxçıvan ədəbi mühiti milli zəmində yaranmış zəngin və qədim bir irsə dayanır. Bu mühitdə yaranan əsərlər yaşarı cəhətləri ilə seçilir. Bu baxımdan, qədim diyarın, Şərur mahalının Axura kəndində dünyaya göz açan, Azərbaycan Yazışılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “Qızıl Qələm” media mükafatı laureatı, Prezident təqaüdçüsü, 30 adda şeir və nəsr kitablarının müəllifi İbrahim Yusifoğlunun poetik dili üzərindəki araşdırmalar həmin mühitin üslub özəlliklərini səciyyələndirmək üçün kifayət qədər material verə bilir. Hələ 2004-cü ildə Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov deyirdi: “İbrahim Yusifoğlu xoşuma gələn şairdir. Çünki nə yazırsa, ürəkdən yazır, şeirləri isə özü kimi səmimidir” (3, 3). Doğrudan da, şairin bütün sözləri səmimiliyi ilə seçilir:
Rəngi solmuş köynəyimin ucbatından
Şeir gecəsində baxa bilmədim
Göygöz qızın gözlərinə!
Şeirlərimi oxucaq,
Qızlar qərənfil gülləri taxdılar
Köynəyimin süzülən yerinə.(6, 17).
Bu şeir forması ilə deyil, məzmunu ilə Nüsrət Kəsəmənlinin aşağıdakı misrasını yada salır:
Utanırdım dost köynəyi geyəndə.
İbrahim Yusifoğlu Naxçıvan ədəbi mühitində yaxşı tanınan, səsi, sorağı bu qədim diyarın sərhədlərini aşan şairlərdəndir. Buna baxmayaraq o, özündən razı deyil, düşünür ki, hələ öz sözünü deməyib, ürəyindən keçən şeri yazmayıb:
Qırx ildir, qələmlə külüng çalıram,
Hələ Fərhad arxı qazmamışam mən.
Göylərdən, yerlərdən ilham alıram,
Hələ öz şerimi yazmamışam mən (6, 99).
İbrahim Yusifoğlu ana dilimizə yüksək münasibətdə olan şairlərdəndir. O, dilimizin leksik-qrammatik vahidlərinin üslub mənzərəsini yarada bilir və onları sürətlə müxtəlif məqamlarda işlətməyi bacarır. Bu prosesdə, sözsüz ki, üslub normaları sabit qalmır, “...dilin üslubi norması da dəyişir, həm də dilin digər vahidlərinə nisbətən daha tez və sürətlə dəyişir” (1, 28). Belə dəyişmələr sözlərin gizli anlamlarını üzə çıxarmaqda çox faydalıdır. Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun dilindəki bir sıra ifadələr üslub keyfiyyətinə görə seçilir:
Heç nə qalmayıbdı kövrəkliyimdən,
Qaynayıb qurudu gileylərim də.
Bir xeyir görmədim söz əkməyimdən,
Yellərə sovruldu ay, illərim də. (6, 101).
Buradakı “söz əkmək” ifadəsi şairin öz qələminə xas olan maraqlı və orijinal
dil-üslub faktlarından biri kimi diqqəti çəkir. Şairin dilindəki “bəla əkmək” ifadəsi də vardır:
Boy atdım dərdimlə yeni biçimdə,
Gördüm torpağıma bəla əkiblər (6, 19).
Şairin dilində “qonaq düşmək” ifadəsi də üslubi mövqeyinə görə seçilir. Dilimizdə “qonaq olmaq”, “qonaq gəlmək”, “qonaq getmək” kimi ifadələrlə tez-tez qarşılaşsaq da, İbrahim Yusifoğlunun poeziyasında “qonaq” ismi “düşmək” feli ilə işlənərək frazem yaratmışdır ki, onu müəllifli frazeologiya faktlarından biri hesab etmək olar. Qrammatik çərçivədən kənara çıxan bu ifadə üslub çalarına görə fərqlənir:
Dilimdə bir kövrək şərqi səslənir,
Ocaqlar gəzirəm, qonağı düşəm.
Hələ ki şərqimtək bəxtim təklənir,
Obalar dolaşan dərdli dərvişəm (6, 39).
İbrahim Yusifoğlu haqlı olaraq sözlərə güvənir, onların qüdrətinə inanır. Lakin bəzən sözlərin hiss və duyğuları ifadə etməkdə aciz olduğunu da vurğulayır:
Dünyaya məhəbbət, sevgi yayanlar,
Bu daş ürəklərə yol tapa bilmir.
Sözlə ürəkləri ovsunlayanlar
Sevdiyi gözəllə dil tapa bilmir (6, 19).
Sözlər, həm də şairin dostudur:
Görcək tək qalmışam, dupduru sözlər,
Nur kimi qəlbimə axıb dolurlar.
Tək anın dostları, şipşirin sözlər
Misraya çevrilib şeir olurlar (6, 103).
Akademik İ.Həbibbəyli şair haqqında yazdığı “İbrahim Yusifoğlunun poetik dünyası” adlı məqaləsində deyir: “İbrahim Yusifoğlu milli şerimizin istedadlı və məhsuldar nümayəndələrindən biridir. O, şeri vərdiş, yaxud mütaliədən çox istedadla təbii ilhamın axarında yazan şairlərdəndir” (2, 591). Bu axarlı ilhamın nəticəsidir ki, şairin dilində obrazlılığın müxtəlif səviyyələrdə göstəricilərindən bol-bol istifadə olunmuşdur. Bu anlamda, fonetik obrazlılıq göstəricisi kimi assonans və alliterasiyanın geniş imkanları diqqəti cəlb edir:
Hər günü tay ilə bilsən,
Dərdi qəlbdən silə bilsən,
Ömrü ömür bilə bilsən,
Yaşadığın yaşa dəyər (6, 88).
Şairin “Mənə söz deməyə söz vermədilər” misrasında da təkrar sözlərin üslub keyfiyyəti qrammatik məqamdan yüksəyə qalxır.
İbrahim Yusifoğlu poeziyasının bəzəyi sözdür, mənadır və səmimiyyətdir. N.Qilyeviçin fikirlərinə əsaslansaq, bədiiliyin dil ilə sıx bağlılığını bir daha təsdiq etmiş olarıq: “Axı inkaredilməz bir həqiqət var: dil olmadan ədəbiyyat yoxdur və ola bilməz. Əsərin bədii səviyyəsi bilavasitə yazıçının dil ustalığından, onun lüğətinin zənginliyindən və canlılığından, ifadəsinin səs təbiiliyindən asılıdır” (4, 9). Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun sözə münasibəti yüksəkdir. Ona görə ki, sözlər şairin ən böyük var-dövlətidir:
Həyatda gördüyüm üzlər olubdur,
Dövlətdən var-yoxum sözlər olubdur (6, 93).
Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri Asim Yadigar “Badam ağacında bənövşə çiçəyi” adlı məqaləsində yazır: “İbrahim kədərini, qəmini sözə çevirib onu əzizləyən şairdir”. Öz kədəri, qəmi olmayan şairin şeirləri də sönükdür, buz kimi soyuqdur. Şairin könül dünyası ilə yaxından tanış olmaq üçün onu duymaq, başa düşmək gərəkdir.”(5,10).
İ. Yusifoğlu bəzən sözlərlə bağlı təəssüfünü də bildirir:
Baxmayın bahara, baxmayın yaya,
Gül kimi sözləri axıtdım çaya.
Baxın qismətimə siz düşən paya,
Payız bazarında satacam baha,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şerin fəsli olmur, onu ilin fəsillərinə bölmək mümkün deyil. Lakin İbrahim Yusifoğlu “payız bazarı”, “payız şeirləri” ifadələrini elə gözəl üslub məqamında işlədir ki, onların real olduğunu düşünürsən:
Nədəndi, ürəyim boşalır, dolmur,
Ürəkdə ilk sevgi saralıb solmur.
Ömrün payızında ilk sevgi olmur,
Ötən xatirələr çevrilir “ah”a,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şairin 50 illiyində yazdığı şeirlərin birində daha yeni bir ifadə - “payız sərgisi” adlı sintaktik vahidlə qarşılaşırıq:
Ömrüm payız sərgisidi,
Qazancım söz dərgisidi.
Köksümdə el sevgisidi –
Gəlib çatdım əlli yaşa (6, 152).
1990-cı ildən başlayaraq ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı olaraq ədəbiyyata yeni mövzular daxil oldu. Onlardan biri də Xocalı mövzusudur. Xocalı haqqında çox sözlər deyilib, çox əsərlər yazılıb. Onların zirvəsində Zəlimxan Yaqubun “Xocalım” şerinin dayanması haqqında fikirlər vardır. Lakin ritminə, axıcılığına və içdən gəldiyinə böyük bir inam ifadə etməsinə görə İbrahim Yusifoğlunun “Xocalım hey...” şeri geridə qalmır, həmin mövzuda yazılmış əsərlərin çoxundan irəliyə keçir:
Üzlərə baxmağa gözüm utanır,
Təsəlli verməyə sözüm utanır.
Halına yanmağa üzüm utanır,
Namərdlər əlində qalan torpağım,
Xocalım, hey Xocalım... (6, 29).
Naxçıvan ədəbi mühitində, o cümlədən İbrahim Yusifoğlunun yaradıcılığında dildəki sözlərin hələ araşdırmalara cəlb olunmamış məqamları ilə qarşılaşmaq mükündür. Məsələn, aşağıdakı misralarda say məzmunu ifadə edən sözlərin birliyi diqqəti çəkir:
Kimsədən mərhəmət gözləmirsiniz,
Taledən şikayət eyləmirsiniz.
Nədən bütöv nəğmə söyləmirsiniz –
Sözü “cik-cik” boyda olan sərçələr! (6, 33).
Məlumdur ki, sözlərin birləşməsini sintaktik təhlilə cəlb etmək asandır. Yəni bəzən morfoloji təhlildə çətinlik törədən dil faktları sintaksisdə asanlıqla elmi-nəzəri və praktik cavabını tapa bilir. Yuxarıdakı şerin son misrasında“cik-cik” boyda” birləşməsi, əslində “nə qədər” sualına cavab olaraq kəmiyyət bildirir. Bu cəhətdən aşağıdakı örnək də səciyyəvidir:
Nə yaxşı ki, sənin də
Ürəyin çox həlimdi.
İnciməyin, küsməyin
Bircə anlıq gəlimdi (6, 110).
Leksik-qrammatik baxımdan mübahisəli olan belə dil vahidləri Məmməd Arazın dilində də bol-bol işlənib. Dilimizdəki, “dünya boyda”, “anam qədər” kimi onlarla belə birləşmələr var ki, onlar bütövlükdə məntiqi baxımdan say ilə əlaqəlidir. Lakin morfoloji təhlillərin predmeti birləşmələr deyil, ayrı-ayrı nitq hissələri olduğundan bu haqda konkret söz demək olmur. Araşdırmalar göstərir ki, morfoloji təhlillərin predmetinə yeni prizmadan baxmaq lazımdır. İbrahim Yusifoğlunun poetik dilində belə maraqlı dil vahidlərinin sayı az deyil:
Ədaləti çatdırmağa
Dünya boyda sözün varsa ... (6, 116).
Gözündəki dəniz boyda sevincin
Hər bir kəsin nəzərindən qaçmadı (6, 237).
İbrahim Yusifoğlunun tənqidi də özünəxasdır və təzadlarla zəngindir:
On ilə on sözü yaza bilməyən
Millətə əlifba tətbiq eyləyir.
Köksünü yad sözə lövhə eləyən
Bu gün millilikdən şeir söyləyir (6, 80).
İbrahim Yusifoğlunun “Xəzər dənizinə açıq məktub” adlı bir şeri vardır. Bu əsərdə onun vətəndaşlıq qeyrəti və cəsarəti ilə dediyi həqiqi mənalı sözlərin məcaz anlamı daşıyan sözlərlə qrammatik əlaqəsi o qədər möhkəmdir ki, adi sözlərin məntiq baxımdan yüksəyə qalxması təbii proses kimi diqqəti cəlb edir:
Xəbərlərdən eşidirəm,
Sərvətin, varın daşınır.
Utanıram sənə yazam,
Mənim də əlim qaşınır (6, 115).
Dilçi alim, professor Y.Seyidovun gözəl bir kəlamı vardır: tənqid sağlam mövqedən olmalıdır. Fikrimizcə, tərifin də sağlam mövqeli olması zəruridir. Və İbrahim Yusifoğlu da bu fikirdədir. Onun əsərlərinin birində yeni-yeni şeir yazanları lazımsız alqışlarla yolundan döndərənlər incə bir şəkildə tənqid edilir:
Hələ ki pöhrədir, qol-budaq atır,
Söz qoşur, azacıq istedadı var.
Şerinin tamında özgə dadı var,
Alqış dedirtməyin siz bu uşağa,
Alqış yedirtməyin siz bu uşağa(6, 117).
İbrahim Yusifoğlu şeirlərini, əsasən, heca vəznində yazır. Lakin onun poeziyasında sərbəst şerin gözəl örnəklərinə də rast gəlmək olur. Məlumdur ki, heca vəzni şerin qüsurlarını az-çox örtə bilir, yəni burada səslənmə, qafiyə, bölgü, ritm bəzən mənadan uca olur. Lakin sərbəst şeirdə bu, mümkün deyil. Burada qafiyə, ölçü, bölgü ikinci plana keçdiyindən əsas yük mənanın üzərinə düşür. Ona görə də belə şeirlər mənasız olduqda diqqətdən kənarda qalır. İbrahim Yusifoğlunun mərhum yazıçı Rafiq Babayevə müraciətlə yazdığı “Qəribəlik” şeri epikliklə lirikliyin vəhdətində deyilmiş mənalı fikirlərlə zəngindir və oxucunu düşünməyə vadar edir:
Günəş görünəndən
Odlu ehtirasla
Yerin qəlbini dağlayırdı.
Bir dəstə qara bulud
Onları ayırdı.
Baxırsan – təbiət beləcədir:
Qarası qara,
Ağı ağdır.
Bəs niyə həyatda
Hər işindən, yerişindən,
əməllərindən
qaralıq yağan
bəzi adamların
sifətləri ağappaqdır ?(6, 193).
Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin bir nümayəndəsi kimi İbrahim Yusifoğlu qələmi ilə bir tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatına, digər tərəfdən ədəbi-bədii dilimizə xidmət edərək bir sıra yeni ifadələrin müəllifi kimi poetik dilimizin inkişafında müəyyən qədər rol oynamışdır. Onun qələmindən çıxan şöhrətdən tələ qurmaq, borc dənizi, yaddaş varı, incik duman, yaşamaq tərəzisi, hörmətə naz, dəli kövrəklik, məhəbbət gülləri, qismət ləli, ömür gəmisi kimi onlarla ifadələr uğurlu dil vahidləri kimi bədiiliyi ilə seçilir. Şairin:
Yad əllərdə inildəyən
Torpaq, düşmən yeri deyil (6, 116) –
misrası aforistik məzmunu ilə seçilən fikrin ifadəsi baxımından dəyərli və uğurlu dil faktorudur. İbrahim Yusifoğlunun dil-üslub xüsusiyyətləri ilə bağlı araşdırma təsdiq edir ki, Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin ədəbi dilimizin üslub keyfiyyətləri, lüğət ehtiyatları, yeni söz-ifadə yaradıcılığı faktları ilə zənginləşməsində özünəxas töhfəsi vardır.
Sədaqət Həsənova,
filologiya elmləri doktoru, professor
ƏDƏBİYYAT
Baxış sayı: 392
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 12-01-2021 18:22 | Bölmə: Ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbi mühitinin bir qolu olan Naxçıvan ədəbi mühiti qədim zamanlardan indiyə qədər şərəfli bir tarixi yol keçmiş, bu prosesdə təkmilləşərək yeni keyfiyyətlər əldə etmiş, dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından xeyli dərəcədə zənginləşmişdir.
Xalqın ədəbi örnəkləri onun mənəviyyat və mədəniyyətini əks etdirən qaynaqlardan biridir. Bir tərəfdən də, zamanın, cəmiyyətin güzgüsü rolunu oynayan ədəbiyyat məxsus olduğu xalqın seçkinliyini, milli-mənəvi özəlliklərini təzahür etdirə bilmək xüsusiyyətinə malikdir. Bu mənada, bütün Şərq ədəbi-bədii uğurlarına töhfə verən, zəngin ideya-mənəvi sanbala malik Azərbaycan ədəbiyyatının bir hissəsi də Naxçıvanda yaranmış və hazırda yaşamını davam etdirir.
Naxçıvan ədəbi mühiti milli zəmində yaranmış zəngin və qədim bir irsə dayanır. Bu mühitdə yaranan əsərlər yaşarı cəhətləri ilə seçilir. Bu baxımdan, qədim diyarın, Şərur mahalının Axura kəndində dünyaya göz açan, Azərbaycan Yazışılar və Jurnalistlər Birliklərinin üzvü, “Qızıl Qələm” media mükafatı laureatı, Prezident təqaüdçüsü, 30 adda şeir və nəsr kitablarının müəllifi İbrahim Yusifoğlunun poetik dili üzərindəki araşdırmalar həmin mühitin üslub özəlliklərini səciyyələndirmək üçün kifayət qədər material verə bilir. Hələ 2004-cü ildə Xalq yazıçısı Hüseyn İbrahimov deyirdi: “İbrahim Yusifoğlu xoşuma gələn şairdir. Çünki nə yazırsa, ürəkdən yazır, şeirləri isə özü kimi səmimidir” (3, 3). Doğrudan da, şairin bütün sözləri səmimiliyi ilə seçilir:
Rəngi solmuş köynəyimin ucbatından
Şeir gecəsində baxa bilmədim
Göygöz qızın gözlərinə!
Şeirlərimi oxucaq,
Qızlar qərənfil gülləri taxdılar
Köynəyimin süzülən yerinə.(6, 17).
Bu şeir forması ilə deyil, məzmunu ilə Nüsrət Kəsəmənlinin aşağıdakı misrasını yada salır:
Utanırdım dost köynəyi geyəndə.
İbrahim Yusifoğlu Naxçıvan ədəbi mühitində yaxşı tanınan, səsi, sorağı bu qədim diyarın sərhədlərini aşan şairlərdəndir. Buna baxmayaraq o, özündən razı deyil, düşünür ki, hələ öz sözünü deməyib, ürəyindən keçən şeri yazmayıb:
Qırx ildir, qələmlə külüng çalıram,
Hələ Fərhad arxı qazmamışam mən.
Göylərdən, yerlərdən ilham alıram,
Hələ öz şerimi yazmamışam mən (6, 99).
İbrahim Yusifoğlu ana dilimizə yüksək münasibətdə olan şairlərdəndir. O, dilimizin leksik-qrammatik vahidlərinin üslub mənzərəsini yarada bilir və onları sürətlə müxtəlif məqamlarda işlətməyi bacarır. Bu prosesdə, sözsüz ki, üslub normaları sabit qalmır, “...dilin üslubi norması da dəyişir, həm də dilin digər vahidlərinə nisbətən daha tez və sürətlə dəyişir” (1, 28). Belə dəyişmələr sözlərin gizli anlamlarını üzə çıxarmaqda çox faydalıdır. Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun dilindəki bir sıra ifadələr üslub keyfiyyətinə görə seçilir:
Heç nə qalmayıbdı kövrəkliyimdən,
Qaynayıb qurudu gileylərim də.
Bir xeyir görmədim söz əkməyimdən,
Yellərə sovruldu ay, illərim də. (6, 101).
Buradakı “söz əkmək” ifadəsi şairin öz qələminə xas olan maraqlı və orijinal
dil-üslub faktlarından biri kimi diqqəti çəkir. Şairin dilindəki “bəla əkmək” ifadəsi də vardır:
Boy atdım dərdimlə yeni biçimdə,
Gördüm torpağıma bəla əkiblər (6, 19).
Şairin dilində “qonaq düşmək” ifadəsi də üslubi mövqeyinə görə seçilir. Dilimizdə “qonaq olmaq”, “qonaq gəlmək”, “qonaq getmək” kimi ifadələrlə tez-tez qarşılaşsaq da, İbrahim Yusifoğlunun poeziyasında “qonaq” ismi “düşmək” feli ilə işlənərək frazem yaratmışdır ki, onu müəllifli frazeologiya faktlarından biri hesab etmək olar. Qrammatik çərçivədən kənara çıxan bu ifadə üslub çalarına görə fərqlənir:
Dilimdə bir kövrək şərqi səslənir,
Ocaqlar gəzirəm, qonağı düşəm.
Hələ ki şərqimtək bəxtim təklənir,
Obalar dolaşan dərdli dərvişəm (6, 39).
İbrahim Yusifoğlu haqlı olaraq sözlərə güvənir, onların qüdrətinə inanır. Lakin bəzən sözlərin hiss və duyğuları ifadə etməkdə aciz olduğunu da vurğulayır:
Dünyaya məhəbbət, sevgi yayanlar,
Bu daş ürəklərə yol tapa bilmir.
Sözlə ürəkləri ovsunlayanlar
Sevdiyi gözəllə dil tapa bilmir (6, 19).
Sözlər, həm də şairin dostudur:
Görcək tək qalmışam, dupduru sözlər,
Nur kimi qəlbimə axıb dolurlar.
Tək anın dostları, şipşirin sözlər
Misraya çevrilib şeir olurlar (6, 103).
Akademik İ.Həbibbəyli şair haqqında yazdığı “İbrahim Yusifoğlunun poetik dünyası” adlı məqaləsində deyir: “İbrahim Yusifoğlu milli şerimizin istedadlı və məhsuldar nümayəndələrindən biridir. O, şeri vərdiş, yaxud mütaliədən çox istedadla təbii ilhamın axarında yazan şairlərdəndir” (2, 591). Bu axarlı ilhamın nəticəsidir ki, şairin dilində obrazlılığın müxtəlif səviyyələrdə göstəricilərindən bol-bol istifadə olunmuşdur. Bu anlamda, fonetik obrazlılıq göstəricisi kimi assonans və alliterasiyanın geniş imkanları diqqəti cəlb edir:
Hər günü tay ilə bilsən,
Dərdi qəlbdən silə bilsən,
Ömrü ömür bilə bilsən,
Yaşadığın yaşa dəyər (6, 88).
Şairin “Mənə söz deməyə söz vermədilər” misrasında da təkrar sözlərin üslub keyfiyyəti qrammatik məqamdan yüksəyə qalxır.
İbrahim Yusifoğlu poeziyasının bəzəyi sözdür, mənadır və səmimiyyətdir. N.Qilyeviçin fikirlərinə əsaslansaq, bədiiliyin dil ilə sıx bağlılığını bir daha təsdiq etmiş olarıq: “Axı inkaredilməz bir həqiqət var: dil olmadan ədəbiyyat yoxdur və ola bilməz. Əsərin bədii səviyyəsi bilavasitə yazıçının dil ustalığından, onun lüğətinin zənginliyindən və canlılığından, ifadəsinin səs təbiiliyindən asılıdır” (4, 9). Bu baxımdan, İbrahim Yusifoğlunun sözə münasibəti yüksəkdir. Ona görə ki, sözlər şairin ən böyük var-dövlətidir:
Həyatda gördüyüm üzlər olubdur,
Dövlətdən var-yoxum sözlər olubdur (6, 93).
Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri Asim Yadigar “Badam ağacında bənövşə çiçəyi” adlı məqaləsində yazır: “İbrahim kədərini, qəmini sözə çevirib onu əzizləyən şairdir”. Öz kədəri, qəmi olmayan şairin şeirləri də sönükdür, buz kimi soyuqdur. Şairin könül dünyası ilə yaxından tanış olmaq üçün onu duymaq, başa düşmək gərəkdir.”(5,10).
İ. Yusifoğlu bəzən sözlərlə bağlı təəssüfünü də bildirir:
Baxmayın bahara, baxmayın yaya,
Gül kimi sözləri axıtdım çaya.
Baxın qismətimə siz düşən paya,
Payız bazarında satacam baha,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şerin fəsli olmur, onu ilin fəsillərinə bölmək mümkün deyil. Lakin İbrahim Yusifoğlu “payız bazarı”, “payız şeirləri” ifadələrini elə gözəl üslub məqamında işlədir ki, onların real olduğunu düşünürsən:
Nədəndi, ürəyim boşalır, dolmur,
Ürəkdə ilk sevgi saralıb solmur.
Ömrün payızında ilk sevgi olmur,
Ötən xatirələr çevrilir “ah”a,
Payız şeirləri yazacam daha (6, 104).
Şairin 50 illiyində yazdığı şeirlərin birində daha yeni bir ifadə - “payız sərgisi” adlı sintaktik vahidlə qarşılaşırıq:
Ömrüm payız sərgisidi,
Qazancım söz dərgisidi.
Köksümdə el sevgisidi –
Gəlib çatdım əlli yaşa (6, 152).
1990-cı ildən başlayaraq ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı olaraq ədəbiyyata yeni mövzular daxil oldu. Onlardan biri də Xocalı mövzusudur. Xocalı haqqında çox sözlər deyilib, çox əsərlər yazılıb. Onların zirvəsində Zəlimxan Yaqubun “Xocalım” şerinin dayanması haqqında fikirlər vardır. Lakin ritminə, axıcılığına və içdən gəldiyinə böyük bir inam ifadə etməsinə görə İbrahim Yusifoğlunun “Xocalım hey...” şeri geridə qalmır, həmin mövzuda yazılmış əsərlərin çoxundan irəliyə keçir:
Üzlərə baxmağa gözüm utanır,
Təsəlli verməyə sözüm utanır.
Halına yanmağa üzüm utanır,
Namərdlər əlində qalan torpağım,
Xocalım, hey Xocalım... (6, 29).
Naxçıvan ədəbi mühitində, o cümlədən İbrahim Yusifoğlunun yaradıcılığında dildəki sözlərin hələ araşdırmalara cəlb olunmamış məqamları ilə qarşılaşmaq mükündür. Məsələn, aşağıdakı misralarda say məzmunu ifadə edən sözlərin birliyi diqqəti çəkir:
Kimsədən mərhəmət gözləmirsiniz,
Taledən şikayət eyləmirsiniz.
Nədən bütöv nəğmə söyləmirsiniz –
Sözü “cik-cik” boyda olan sərçələr! (6, 33).
Məlumdur ki, sözlərin birləşməsini sintaktik təhlilə cəlb etmək asandır. Yəni bəzən morfoloji təhlildə çətinlik törədən dil faktları sintaksisdə asanlıqla elmi-nəzəri və praktik cavabını tapa bilir. Yuxarıdakı şerin son misrasında“cik-cik” boyda” birləşməsi, əslində “nə qədər” sualına cavab olaraq kəmiyyət bildirir. Bu cəhətdən aşağıdakı örnək də səciyyəvidir:
Nə yaxşı ki, sənin də
Ürəyin çox həlimdi.
İnciməyin, küsməyin
Bircə anlıq gəlimdi (6, 110).
Leksik-qrammatik baxımdan mübahisəli olan belə dil vahidləri Məmməd Arazın dilində də bol-bol işlənib. Dilimizdəki, “dünya boyda”, “anam qədər” kimi onlarla belə birləşmələr var ki, onlar bütövlükdə məntiqi baxımdan say ilə əlaqəlidir. Lakin morfoloji təhlillərin predmeti birləşmələr deyil, ayrı-ayrı nitq hissələri olduğundan bu haqda konkret söz demək olmur. Araşdırmalar göstərir ki, morfoloji təhlillərin predmetinə yeni prizmadan baxmaq lazımdır. İbrahim Yusifoğlunun poetik dilində belə maraqlı dil vahidlərinin sayı az deyil:
Ədaləti çatdırmağa
Dünya boyda sözün varsa ... (6, 116).
Gözündəki dəniz boyda sevincin
Hər bir kəsin nəzərindən qaçmadı (6, 237).
İbrahim Yusifoğlunun tənqidi də özünəxasdır və təzadlarla zəngindir:
On ilə on sözü yaza bilməyən
Millətə əlifba tətbiq eyləyir.
Köksünü yad sözə lövhə eləyən
Bu gün millilikdən şeir söyləyir (6, 80).
İbrahim Yusifoğlunun “Xəzər dənizinə açıq məktub” adlı bir şeri vardır. Bu əsərdə onun vətəndaşlıq qeyrəti və cəsarəti ilə dediyi həqiqi mənalı sözlərin məcaz anlamı daşıyan sözlərlə qrammatik əlaqəsi o qədər möhkəmdir ki, adi sözlərin məntiq baxımdan yüksəyə qalxması təbii proses kimi diqqəti cəlb edir:
Xəbərlərdən eşidirəm,
Sərvətin, varın daşınır.
Utanıram sənə yazam,
Mənim də əlim qaşınır (6, 115).
Dilçi alim, professor Y.Seyidovun gözəl bir kəlamı vardır: tənqid sağlam mövqedən olmalıdır. Fikrimizcə, tərifin də sağlam mövqeli olması zəruridir. Və İbrahim Yusifoğlu da bu fikirdədir. Onun əsərlərinin birində yeni-yeni şeir yazanları lazımsız alqışlarla yolundan döndərənlər incə bir şəkildə tənqid edilir:
Hələ ki pöhrədir, qol-budaq atır,
Söz qoşur, azacıq istedadı var.
Şerinin tamında özgə dadı var,
Alqış dedirtməyin siz bu uşağa,
Alqış yedirtməyin siz bu uşağa(6, 117).
İbrahim Yusifoğlu şeirlərini, əsasən, heca vəznində yazır. Lakin onun poeziyasında sərbəst şerin gözəl örnəklərinə də rast gəlmək olur. Məlumdur ki, heca vəzni şerin qüsurlarını az-çox örtə bilir, yəni burada səslənmə, qafiyə, bölgü, ritm bəzən mənadan uca olur. Lakin sərbəst şeirdə bu, mümkün deyil. Burada qafiyə, ölçü, bölgü ikinci plana keçdiyindən əsas yük mənanın üzərinə düşür. Ona görə də belə şeirlər mənasız olduqda diqqətdən kənarda qalır. İbrahim Yusifoğlunun mərhum yazıçı Rafiq Babayevə müraciətlə yazdığı “Qəribəlik” şeri epikliklə lirikliyin vəhdətində deyilmiş mənalı fikirlərlə zəngindir və oxucunu düşünməyə vadar edir:
Günəş görünəndən
Odlu ehtirasla
Yerin qəlbini dağlayırdı.
Bir dəstə qara bulud
Onları ayırdı.
Baxırsan – təbiət beləcədir:
Qarası qara,
Ağı ağdır.
Bəs niyə həyatda
Hər işindən, yerişindən,
əməllərindən
qaralıq yağan
bəzi adamların
sifətləri ağappaqdır ?(6, 193).
Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin bir nümayəndəsi kimi İbrahim Yusifoğlu qələmi ilə bir tərəfdən Azərbaycan ədəbiyyatına, digər tərəfdən ədəbi-bədii dilimizə xidmət edərək bir sıra yeni ifadələrin müəllifi kimi poetik dilimizin inkişafında müəyyən qədər rol oynamışdır. Onun qələmindən çıxan şöhrətdən tələ qurmaq, borc dənizi, yaddaş varı, incik duman, yaşamaq tərəzisi, hörmətə naz, dəli kövrəklik, məhəbbət gülləri, qismət ləli, ömür gəmisi kimi onlarla ifadələr uğurlu dil vahidləri kimi bədiiliyi ilə seçilir. Şairin:
Yad əllərdə inildəyən
Torpaq, düşmən yeri deyil (6, 116) –
misrası aforistik məzmunu ilə seçilən fikrin ifadəsi baxımından dəyərli və uğurlu dil faktorudur. İbrahim Yusifoğlunun dil-üslub xüsusiyyətləri ilə bağlı araşdırma təsdiq edir ki, Naxçıvan ədəbi mühitini təmsil edənlərin ədəbi dilimizin üslub keyfiyyətləri, lüğət ehtiyatları, yeni söz-ifadə yaradıcılığı faktları ilə zənginləşməsində özünəxas töhfəsi vardır.
Sədaqət Həsənova,
filologiya elmləri doktoru, professor
ƏDƏBİYYAT
- Dəmirçizadə Ə. Azərbaycan dilinin üslubiyyatı. Bakı, Azərtədrisnəşr, 1962.
- Həbibbəyli İ. İbrahim Yusifoğlunun poetik dünyası / İ. Həbibbəyli/ Nuhçıxandan Naxçıvana. Bakı, Elm və Təhsil nəşriyyatı, 215, səh.591-592.
- İbrahimov H. Ürəkdən yazılan səmimi şeirlər / Yusifoğlu İ. Seçilmiş əsərləri (1). Bakı, Şirvannəşr, 2011, s. 3
- Seyidov Y.Yeni dövr və dil problemləri.Yazıçı və dil münasibətləri / Əsərləri, VI c. Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2007, 569 s.(3-40).
- Yadigar A. “Badam ağacında bənövşə çiçəyi” / Yusifoğlu İ. Seçilmiş əsərləri (1). Bakı, Şirvannəşr, 2011, s. 7-14.
- Yusifoğlu İ. Seçilmiş əsərləri (1). Bakı, Şirvannəşr, 2011.
Baxış sayı: 392
Bölməyə aid digər xəbərlər
16-04-2021, 16:07
AMEA Naxçıvan Bölməsi beynəlxalq əlaqələrini genişləndirir
13-04-2021, 23:34
İbrahim Yusifoğlu yaradıcılığında Şəhidlik mövzusu və Şəhid obrazı-Salidə ŞƏRİFOVA
10-04-2021, 15:23
ARAZ QIRAĞINDAN XƏZƏR DƏNİZİNƏDƏK YAŞANAN ÖMÜR-İbrahim Yusifoğlu
7-04-2021, 23:10
Səfir Cəlil Məmmədquluzadənin Tbilisidəki ev-muzeyinin təmiri məsələsini qaldıracaq
3-04-2021, 22:07
İGİD HƏTƏMXAN-ƏDALƏT İZZƏTOĞLU (ƏROĞLU)
3-04-2021, 20:10
Nəşriyyatları böhrandan necə xilas etməli?
30-03-2021, 09:41
DÜNYANI QORUYAQ SOYQIRIMLARDAN!-İbrahim YUSİFOĞLU
26-03-2021, 14:29
Allah bizə səbr ver -Vüqar Əhməd
26-03-2021, 14:04
“NAXÇIVANIM-GÖZ NURUM”-İbrahim Yusifoğlu
21-03-2021, 19:12
Azərbaycanlı yazıçı koronavirusdan VƏFAT ETDİ
21-03-2021, 02:39
SEVDİM BU XOŞBƏXT RƏQƏMİ...-Təranə Arifqızı
20-03-2021, 14:51
HÜSEYN CAVİDİN İSTEDADLI OĞLU ƏRTOĞROL CAVİD AŞIQ ƏLƏSGƏR İRSİ İLƏ BAĞLI NƏ YAZIRDI?
20-03-2021, 13:12
Sumqayıtda “Nizami Gəncəvi ili”nə həsr edilmiş Bilik yarışı keçirildi
18-03-2021, 01:54
KAMAL CAMALOV DƏYƏRLİ TƏDQİQAT ƏSƏRLƏRİ İLƏ MÜASİR PEDAQOGİKA ELMİNİN APARICI SİMALARINDAN BİRİNƏ ÇEVRİLƏN TƏDQİATÇI ALİMDİR-FƏRAHİM SADIQOV
17-03-2021, 23:53
Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin əməkdaşları təltif edilib
15-03-2021, 19:46
Ordubad folklor mühitindən bəhs edən monoqrafiyanın təqdimatı olub
14-03-2021, 19:57
"İravanda xal qalmadı"...-Esse-Ələsgər Talıboğlu
12-03-2021, 21:37
“Şərqdən doğan ədəbiyyat günəşi: Nizami Gəncəvi” mövzusunda elmi konfrans keçirilib
11-03-2021, 00:02
Təranə Arifqızından poetik nümunələr-Sabaha-inamla.az-da
8-03-2021, 18:24
Məmməd Arazın Azərbaycan dünyası-Səməd VƏKİLOV
6-03-2021, 22:11
NİZAMİ YARADICILIĞINDA QADIN SURƏTLƏRİ-Ramiz QASIMOV
6-03-2021, 12:07
“Qarabağa məktub” şeirini yazan Karakoç kimdir?-Səməd Vəkilov
6-03-2021, 00:10
FİDAN NİZAMƏDDİN QIZININ “UŞAĞIN DUASI” HEKAYƏLƏR TOPLUSU HAQQINDA BƏSTƏLƏNMİŞ NOTLAR-İbrahim Yusifoğlu
28-02-2021, 13:19
Hər kəs qarabağlı, hər kəs şuşalı-Məmməd Əkbərli
27-02-2021, 23:45
TÜRKÜN SƏSİ-QAFAROV ƏDALƏT İZZƏTOĞLU (ƏROĞLU)
25-02-2021, 01:04
Tanınmış şairimiz Məmməd İlqarın 71 yaşı tamam oldu
22-02-2021, 22:05
TƏNQİDİ REALİSTLƏRİN ANA DİLİ CƏBHƏSİ VƏ MÜCADİLƏSİ-RAMİZ QASIMOV
22-02-2021, 11:00
ƏBƏDİYAŞAR CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏ-RAMİZ QASIMOV
21-02-2021, 21:50
Eldar İsmayılın yeri həmişə görünəcək!-ƏZİZ ƏLƏKBƏRLİ,MİLLƏT VƏKİLİ
20-02-2021, 16:28
TÜRK DÜNYASININ BÖYÜK ŞAİRİ – BƏXTİYAR VAHABZADƏ-RAMİZ QASIMOV
19-02-2021, 22:28
Dilimizin saflığının qorunması hər bir vətəndaşın borcudur
17-02-2021, 21:10
«MOZALAN», «HACILEYLƏK» KİMİ İMZALARLA TANIDIĞIMIZ MOLLANƏSRƏDDİNÇİ QURBANƏLİ ŞƏRİFZADƏ-KAMAL CAMALOV
17-02-2021, 21:00
Culfanın tarixi abidələrindən bəhs edən yeni kitab
17-02-2021, 15:04
XX ƏSRİN FACİƏSİ – XOCALI-İbrahim Yusifoğlu
16-02-2021, 21:50
İLAHƏ QƏHRƏMAN-HEKAYƏLƏR-SABAHA-İNAMLA.AZ-DA
13-02-2021, 01:48
Samişünaslığa dair monoqrafiyalar nəşr olunub
10-02-2021, 21:42
GÜLNARƏ ACALOVA (NAR ÇİÇƏYİ)-Esselər
9-02-2021, 23:55
İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ-.Şeirlər-Sabaha-inamla.az-da
6-02-2021, 22:38
BU NƏĞMƏM SƏNƏDİR, DOĞMA NAXÇIVAN!-İbrahim Yusifoğlunun .şeirləri Sabaha-inamla.az-da
5-02-2021, 17:06
Jurnalın yeni sayı dərc olunub
4-02-2021, 02:45
Üçcildlik təfsirin təqdimatı olub
2-02-2021, 00:19
Vəkilin romanı - Kənan Hacı yazır
30-01-2021, 02:25
Əlyazmalar Fondunda çapa hazırlanan yeni kataloq müzakirə edilib
30-01-2021, 02:16
Qisas qiyamətə qalmadı-Ələsgər Talıboğlu
29-01-2021, 15:36
“Adım Ələsgərdir, Göyçə mahalım...”