13:04 / 06-12-2025
Ufada Rusiya Qadınlar Boks Çempionatı başa çatdı
12:58 / 06-12-2025
Safonov və Zabarnı PSJ məşqində eyni komandada oynayıblar
12:55 / 06-12-2025
Qırğızıstan Prezidenti Japarov Putindən ad günü təbriki alıb
12:50 / 06-12-2025
Güclü külək Milad ağacını aşırıb
12:46 / 06-12-2025
Pis hava şəraiti səbəbindən təyyarə iki dəfə eniş edə bilməyib
12:38 / 06-12-2025
Qvadelupada Milad şənliyində avtomobil izdihamın üzərinə sürülüb
12:35 / 06-12-2025
Yanğın nəticəsində bir kişi və bir qadın xəsarət alıb
12:32 / 06-12-2025
Təqaüdçüdən təxminən 500.000 rubl oğurlayan çirkli pul yuyan şəxs saxlanılıb
12:16 / 06-12-2025
Paraşütçülərə hücumda iştirak edən şəxs həbs edilib
12:11 / 06-12-2025
İki residivist avtomobil almaq bəhanəsi ilə Tümen sakinini öldürdü
12:08 / 06-12-2025
Avtomobil və nağd pul oğurluğuna görə iki 17 yaşlı gənc həbs edilib
22:57 / 05-12-2025
Baş prokuror Sumqayıt şəhərində vətəndaşları qəbul edib
22:45 / 05-12-2025
MN-in Tibbi Sənədlər Arxivinin rəisi həbs olundu
22:32 / 05-12-2025
FIFA Sülh Mükafatını Trampa verdilər
22:24 / 05-12-2025
Bu həkimlər işləyə bilmək üçün rüşvət verib - Siyahı və məbləğ
22:13 / 05-12-2025
Fərid Əhmədov Bərdədə vətəndaşları qəbul edib - Fotolar
22:08 / 05-12-2025
Yabloko sədrinin müavini Lev Şlosberq Rusiya ordusu haqqında yalan xəbərlərə görə həbs edilib
21:23 / 05-12-2025
Moskvada Dövlət Duması binasının yaxınlığında polis əmrlərinə tabe olmadıqlarına görə üç nəfər həbs edilib
21:20 / 05-12-2025
Fövqəladə Hallar Nazirliyinin veteranlarının abidəsinin təhqir edilməsində şübhəli bilinən şəxs saxlanılıb
21:14 / 05-12-2025
NYT: Avropa Komissiyası Ukraynadakı korrupsiya ilə bağlı gizli hesabat alıb
21:09 / 05-12-2025
Orban Rusiya-ABŞ danışıqlarını Avropa üçün dönüş nöqtəsi adlandırdı
21:07 / 05-12-2025
Labubuda aşkar edilən zəhərli maddə bədəndə toplanır
20:54 / 05-12-2025
"Reuters": AB və G7 Rusiya neftinin dəniz yolu ilə daşınmasına qoyulan qadağanı müzakirə edib
20:51 / 05-12-2025
Hindistan Prezidenti Murmu Putin üçün vegetarian şam yeməyi təşkil etdi
20:48 / 05-12-2025
Sakinləri 35 milyon rubl şantaj etdiklərinə görə həbs olunublar
20:45 / 05-12-2025
Keçmiş polis məmuru qanunsuz narkotik ticarətində şübhəli bilinir
20:38 / 05-12-2025
Tramp ABŞ-da əlverişli mikroavtomobillərin istehsalını təsdiqlədi
20:34 / 05-12-2025
FIBA Rusiyaya 2028-ci il Olimpiya Seçmə Yolunu alternativ təqdim edəcək
15:53 / 05-12-2025
"El País": AB Kiyevdən güzəştlərə ehtiyac olduğunu anlamağa başlayır
15:43 / 05-12-2025
Larisa Dolinanın mənzilinin alıcısı müğənni ilə hesablaşmaqdan imtina edib
15:40 / 05-12-2025
20 il həbs cəzası və 170 milyon rubl cərimə cəzası istəyib
13:50 / 05-12-2025
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi: Baerbock BMT Baş Assambleyasının tribunasından Gebbels üslubunda təbliğat aparıb
13:44 / 05-12-2025
Fransa xarici işlər naziri Barrot İsrailin Avroviziya Mahnı Müsabiqəsində boykot edilməsini pisləyib
13:41 / 05-12-2025
Modi: "Hindistan Ukrayna münaqişəsinin həlli üçün bütün səyləri alqışlayır"
13:38 / 05-12-2025
Ağ Ev: ABŞ-a kütləvi miqrasiyaya son qoyulmalıdır
13:35 / 05-12-2025
Putin: "Rusiya Hindistana fasiləsiz yanacaq təchizatını təmin etməyə davam etməyə hazırdır"
13:33 / 05-12-2025
Putin: "Modi ilə danışıqlar çox faydalı oldu və dostcasına atmosferdə keçdi"
YOXSULLAR ŞAİRİ XƏLQANİ-II YAZI-RAMİZ QASIMOV
Tarix: 12-08-2020 20:24 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
II yazı
Xaqaninin “Qəsideyi-şiniyyə”sində dünyanı yenidən dərk etmək istəyən bir şəxsiyyətin oyanma ilə dərk etmə arasındakı böhran mərhələsi təsvir olunur. “Məktəbdə ömrü keçən”, “hələ əbcəddə aciz qalan” insanın öyrənmək ehtirasından doğan narahatlıqlarını təqdim edir. Bir az əvvəl qeyd olunduğu kimi, Xaqani dünyanı, həqiqəti dərk etmənin yolunu şüurla yox, təblə mümkün olacağı fikrindədir. Həqiqəti (sadəcə, nisbətdə olan həqiqəti deyil, Allaha yaxın həqiqəti – R.Q.) yalnız təblə, bəsirətlə, kəşflə görmək, dərk etmək, qavramaq və qəbul etmək olar. Şüur isə yanlız əlamətinə görə varlığı müəyyənləşdirə bilər. Şüurun varlığın mahiyyətini idrak etməsi, ümumiyyətlə, mahiyyəti üzə çıxara bilməsi qeyri-mümkündür. Şüurla mahiyyətin təzahürlərini, hadisə və əlamətlərini müəyyənləşdirmək və dərk etmək mümkündür. Göründüyü kimi, bu fikir və mülahizələr bizi məşhur Azərbaycan filosofu Söhrəverdinin fikirlərilə bağlayır: “Yalnız qəlb və işraq yoluyla həqiqətə çatıla bilər (İşraq – Günəş doğulmaq, parlatmaq, Günəşli bir yerə daxil olmaq, qəlbə mənanın doğması deməkdir – R.Q.)... Biz əşyanı onunla qavraya bilərik... Ona sahib olan kimsə varlıqlara və hadisələrə hökm edilə bilər...İnsan kəşf yoluyla tədricən zülmətdən nura yüksəlir”. Məhz bu oyanış və aydınlanmaq idi ki, Qautama rəvayətə görə düz otuz il göylərə baxdıqdan sonra özünü dərk edərək Buddaya – Aydınlanmışa çevrilmişdi. Təb oyananda artıq şüur lazım olmur. Söhrəverdi fəlsəfəsində olduğu kimi Xaqani də insanın zülmətdən nura yüksəlməsi mənəvi inkişaf yolunu təsvir edir. Belə ki, şair həqiqəti görə və ona qovuşa bilmədiyindən ötrü öz qəlbinin, beyninin, şüurunun qaranlıq, zülmət olduğunu hesab edir, həyatını mənəvi səfalət adlandırır. Mənəvi biliksizlikdəndir ki, insan öz nəfsi və tamahı ucbatından dunya nemətlərindən ötrü öz azadlıq və ləyaqətini əsir edir. Halbuki insan, müdriklər demişkən, çox şeylər var ki, onlarsız da yaşaya bilər; bununla da, öz mənəvi və fiziki azadlıq və ləyaqətini, dəyərini qoruyub saxlayar. Bu məqsədlə də şair “Qurani–Kərim”in “Nun vəl qələm” surəsindən istifadə edərək kasıblıqdan şikayətlənməməyi, nəyi varsa onu qorumağı, var-dövlət arxasınca sürünməməyi təlqin edir. Əlbəttə, insan bilməlidir ki, o, gəzən bir “zibil”dir, sonunda torpağa qarışası bir “çürüntü”dür. Çox-çox arzuladığı və nail ola biləcəyi var-dövlət onun qəmidir.
Bu oyanmada əsas məsələlərdən biri nəfsin nəzarəti və idarə olunmasıdır. Nəfs insanı həqiqətdən uzaqlaşdıra da bilər, həqiqətə çatdıra da. “İnsan nəfsi tərbiyə vasitəsilə bir qrup mərtəbələri aşa bilər və nəhayət, yüksək ruhi güc qazanar. Qəlbində şəffaflıq hasil olar, məna aləmi ilə təmasa keçər” (Taylan Nəcib). Sadəcə, nəfsi dünya nemətlərinə və şəhvətə deyil, həqiqəti öyrənməyə döndərmək, onu öyrənməyə sərf etmək gərəkdir. “Dünyaya olan nəfsini öldürsən, ona şəriətdən (fikrimizcə, əxlaqdan, dəyərlərdən) baş daşı qoysan, o zaman məzardan həqiqət gülüstanı baş qaldırar”. Bunun üçün isə insan olan kəsdə hümmət gərəkdir. O kəsdə “hümmət günəş misli gərək olsun ki”, dünyadan ikiəlli yapışan, nura gözləri zülmətlə bağlı, əliqanlı şahlardan üstün olsun. O zaman ona nə yurd, nə də mal-dövlət lazımdır. (Bu fikir XIII əsrin görkəmli sənətkarı, Azərbaycan dilinə doğma şivədə yazan Yunus İmrədə daha gözəl və dolğun ifadə olunub:
Nə varlığa sevinirəm,
Nə yoxluğa darılıram.
Eşqin ilə ovunuram,
Mənə sən gərəksən, sən, sən.) Çünki hümməti olan hər kəsin Süleymana tayı-bərabəri var, yəni dünyanın şərinə, nemət və varına sultanlığı var. Bu kəslərin hər birinə işindən bir nida baş qaldırıb səslər: “Ey yatanlar, oyanın!” (“Rəbbi-həbli!”. Bu nida qüdrət sahibi Allahın nidasıdır ki, məşhər günü ölənləri oyatmaq üçün əmr edəcəkdir – R.Q.) Əgər insanda hümmət baş qaldırarsa nəfs ölər, tamah “zəncirlənmiş it” kimi “vəzir” olar, can vəcahan isə dünyadan üstün insanınayaqları altında gərəksiz gözəllik kimi tapdanıb qalar: insan dünya və cahanüstü bir insan olar. Can insan üçün bir “mehman”dır, bunu bilən isə onun nə vaxtsa tərk ediləcəyinə darılmaz. Bu dirilik axtaran yolçunun “hava-taxtı”, “ağıl-tacı”, “süfrə-rzası”, “can-mehmanı”dır. “Xəzinədarı-fikir, ilham”, “keşişçi-şər ilə tovfiq”, “əsiri-nəfs ilə, amal”, “qulu-çərx ilə keyhan”dır. Onun tacındakı mərcanlar “qəsrindəki taxt” hökmdarlar tək zülm və istibdad ilə əldə olunmayıb, əksinə, öz nəfsinə zülm edib, özgələrinə mərhəmət.
Qəsidənin bu hissəsində oyanmış insanın kamilliyə çatması və mənəvi kamillik təsviri də verilir. Kamilliyə çatmış insanın malik olduğu üstün xasiyyət və xarakteri, sözsüz ki, onun bu kamilliyə çatacağına qədər gələn yolu və mübarizəni də təsəvvürə gətirə bilir. Bundan sonra kamilliyə yetmiş ayıq və aqil bir insanın dünyaya olan münasibətləri əsas yer tutur. Yeri gəldikcə şair saraylarda yaşadığı dövrlərdən gördüyü və nifrətlə qarşıladığı saray mühitinə münasibətini, nifrət və təəssüfünü bildirir.
Bacarsan olma aludə, cəlalinə bu dünyanın,
Bu murdar daşı almaqla ələ şad etmə şeytanı.
Şairin təsəvvürüncə, kamilliyə çatmış insanın heç nəyə, heç bir dünya malına ehtiyacı yoxdur. Onun üçün əsas olan ən qiymətli nemət azadlıqdır. “Azad yaşamaq, azad düşünmək” həqiqət axtaran insanın bu dünya ilə mübarizəsində əldə etdiyi ilkin və ən dəyərli nemətdir. Azadlıq təkcə insanlardan deyil, insanın tamahının ehtiyacı olduğu varlıqlardan da azad olmağı deməkdir. Bu dünyada heç nə onun eyninə olmamalıdır. Çünki bu dünyanın nemətlərini yetişdirən, müqəddəs sayılan torpaq da çırkab içərisindədir. İndi bütün haram və murdarların, çirkabın yetişdiricisi və məskəni torpaq özüdür. Bu torpaq cinayətləri örtə-örtə, insan qanları içə-içə, cəsədləri uda-uda bəslənmiş, öz müqəddəs saflığını itirmişdir. Buna görə də gözünü dolu, könlünü tox tut.
Beləliklə, Xaqani kamil insanı çox uca, yüksək bir zirvə hesab edir. Ona verdiyi dəyər və qiymətdəndir ki:
Bu aləmdən uzaqlaş sən, o aləm dərdinə qalma,
İki aləmdən üstündür təfəkkür əhlinin canı.
İki aləm iki gözdür tərazusundə xəllaqın,
Sığışmaz bu iki gözdə çəkənlər ədl mizanı. –
deyir. Başqa mütəsəvvüflərdə olduğu kimi Xaqani də dünyanı iki cür təsəvvür edir: real-fani dünya və əsl əbədi dünya. O biri aləm-ölümdən sonrakı ruhların məskən tutacağı əsl aləm üçün çalışmaq, yaşamaq fikrinin qabağına başqa daha maraqlı bir fikir qoyur: məntiqi və analoji. Əgər bu dünyadan əl çəkirsənsə,düşündüyün o biri dünya onsuz da sənindir. Amma can (yəqin ki ruh) özü də təfəkkür, təb və əql əhlinin, kamil, öz canının əzəlini, mahiyyətinin və aqibətini bilən insan üçün can fanidir, amma bu iki aləmdən üstündür: öz dəyəri, qiyməti və bənzərsizliyi ilə. Bu fikirlər göründüyü kimi, islamın tovhid, eləcə də “Quran”ın “Mən sizi öz nurumdan yaratdım” hökmlərini və bu firiklərdən boy atmış təsəvvüfün vəhdəti-vücud qənaətini yada salır. Canın (ruhun) başqa varlıqlardan üstün bir varlıq olduğu fikrinə gəlinir və onun iki “xəyal” aləmindən üstün olaraq yalnız Tanrıya bağlanacağına, Tanrı ilə bütövləşəcəyinə, ona aid olacağına inam ifadə olunur. “Kamil ruh Tanrının təcəllisidir” fikri ümimiləşdirilir. Sonrakı beytdə də əvvəlki fikirlərini inkişaf etdirərək sənətkar bildirmək istəyir ki, kamil “can”dan aşağıda duran iki aləm yaradanın tərəzisinin gözləridir. Ancaq “bu iki gözdə ədl mizanı çəkənlər sığışmaz”. Yəni kamil ruh yalnız Tanrıya mənsub olduğu üçün bu aləmlərin heç birində qərar və yer tutmaz (Bu fikirlərin İ.Nəsiminin məşhur “Sığmazam” vədifli qəzəlində də ifadə olunduğunu görə bilərik:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam).
Bütün bu imkanlara sahib olmaq üçün isə, əlbəttə, nəfsinə hakim olmağı, hümmət sahibi olmağı, dünyadan həzər qılmağı vacib hesab edir. Yalnız bundan sonra bu rütbəyə qovuşmaq, nail olmaq mümkündür. Xaqani yeri gəldikcə öz fikirlərini, kamil ruhun tərbiyəsi haqqındakı mülahizələrini mürsəl peyğəmbərlərimizin aqibəti ilə əsaslandırır, onları - Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd (s.ə.v.) peyğəmbəri nümunə gətirir. Eyni zamanda “Quran”ın, islamın əxlaqi qayə və mənəvi tərbiyə, etik dəyərlər küliyyatını çıxıb yolu hesab edir. Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.v.) özünü isə nümunə qəbul edirdi:
Bütün dərvişlərin şahı olubdur Əhmədi-Mürsəl
Ki, “Nun vəl qələm” Quranda səbt etmiş bu fərmanı.
Qəsidədə aparıcı olaraq şair daha çox dərviş və hökmdarla müqayisə timsalında öz fikirlərini əsaslandırır. Dərvişləri malik olduqları bir çox üstün insanı dəyərlərinə görə hökmdar və sultanlardan artıq hesab edir, onların qəlbini yaşayış və davranış tərzlərini “rəmzlər dolu sirr lövhəsi” adlandırır. Onlar bir çox şeylərə malik olmadıqlarına görə yoxsul olsalar da, mənən zəngin və dərindirlər:
Fəqirin xirvəsində bəxyələrdə rəmzlər vardır
Ki, onlar “lövhi-məhfuz”u açanlar bu müəmmanı.
Bu beytlərdən də görünür ki, sənətkarın dərvişə və dərvişliyə böyük ehtiramı var. Tədqiqatlardan da bəlli olur ki, Xaqanidə mənəvi intibah dövründə təsəvvüfün hökmlərinə valehlik yaranmış, məlamətiyyə və qələndəriyyəyə xüsusi hüsn-rəğbət bəsləmişdir. Elə buna görə də şair özünü də uca və kamil bildiyi dərviş hesab edərək, öz malik olduqları ən böyük üstün cəhəti və fikri-mənəvi tələbi şüara çevirir: “Hamı dünyaya aşiqdir, biz isə qəmdən azadıq”. Şair dərvişi ədalətli hesab edir, çünki Tanrının yanında sultanla dərvişin fərqi olmadığı kimi, onun da nəzərində sultan və dərviş eyni olmalıdır. “Dindən məqsəd ədalətdir” deyən “şair mənəvi cəhətdən yüksəlmək, yuxarıdakı böyük əxlaqi qayələrə yiyələnmək üçün hümmət, səbr, qənaətə yiyələnməyi əsas şərt sayırdı” (Q.Kəndli). Beləliklə, böyük sənətkar Xaqani Şirvani məşhur “Qəsideyi-şiniyyə”sində kamil insan problemi və onun tərbiyəsi məsələsini qoyur, bununla da, dövrünün bir çox filosof və mütəsəvvüf sənətkarları ilə birləşir.
Şairin mənəvi oyanma və intibah dövrünə təsadüf edən bu əsəri özünün bədii sənətkarlığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə əvəzedilməz yer tutur. Əsərin sənətkarlıq qüdrətindəndir ki, Xaqanidən sonra Şərqdə tanınmış görkəmli söz ustadları da bu qəsidəyə nəzirə olaraq şanlı əsərlər yaratmışlar. Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli bu mənada daha çox yaddaqalan və diqqətəşayandırlar. Bunu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Xaqani çox sevilən sənətkar olaraq Şərq ədəbiyyatında daha çox açıqdan-açığa və davamlı olaraq şərə, zülmə qarşı mübarizə aparan, bu ruhda sənət əsərləri yaradan qüdrətli və unudulmaz bir sənətkardır. Tərcümələrdə bir çox bədii ifadə qüdrətini itirsə də, Xaqani yaradıcılığı həmişə öz mübarizə təntənəsi, etiraz və qəzəb pafosunu saxlayır, dərin və hikmətamiz fikirlər ifadə edir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 018
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 12-08-2020 20:24 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
II yazı
Xaqaninin “Qəsideyi-şiniyyə”sində dünyanı yenidən dərk etmək istəyən bir şəxsiyyətin oyanma ilə dərk etmə arasındakı böhran mərhələsi təsvir olunur. “Məktəbdə ömrü keçən”, “hələ əbcəddə aciz qalan” insanın öyrənmək ehtirasından doğan narahatlıqlarını təqdim edir. Bir az əvvəl qeyd olunduğu kimi, Xaqani dünyanı, həqiqəti dərk etmənin yolunu şüurla yox, təblə mümkün olacağı fikrindədir. Həqiqəti (sadəcə, nisbətdə olan həqiqəti deyil, Allaha yaxın həqiqəti – R.Q.) yalnız təblə, bəsirətlə, kəşflə görmək, dərk etmək, qavramaq və qəbul etmək olar. Şüur isə yanlız əlamətinə görə varlığı müəyyənləşdirə bilər. Şüurun varlığın mahiyyətini idrak etməsi, ümumiyyətlə, mahiyyəti üzə çıxara bilməsi qeyri-mümkündür. Şüurla mahiyyətin təzahürlərini, hadisə və əlamətlərini müəyyənləşdirmək və dərk etmək mümkündür. Göründüyü kimi, bu fikir və mülahizələr bizi məşhur Azərbaycan filosofu Söhrəverdinin fikirlərilə bağlayır: “Yalnız qəlb və işraq yoluyla həqiqətə çatıla bilər (İşraq – Günəş doğulmaq, parlatmaq, Günəşli bir yerə daxil olmaq, qəlbə mənanın doğması deməkdir – R.Q.)... Biz əşyanı onunla qavraya bilərik... Ona sahib olan kimsə varlıqlara və hadisələrə hökm edilə bilər...İnsan kəşf yoluyla tədricən zülmətdən nura yüksəlir”. Məhz bu oyanış və aydınlanmaq idi ki, Qautama rəvayətə görə düz otuz il göylərə baxdıqdan sonra özünü dərk edərək Buddaya – Aydınlanmışa çevrilmişdi. Təb oyananda artıq şüur lazım olmur. Söhrəverdi fəlsəfəsində olduğu kimi Xaqani də insanın zülmətdən nura yüksəlməsi mənəvi inkişaf yolunu təsvir edir. Belə ki, şair həqiqəti görə və ona qovuşa bilmədiyindən ötrü öz qəlbinin, beyninin, şüurunun qaranlıq, zülmət olduğunu hesab edir, həyatını mənəvi səfalət adlandırır. Mənəvi biliksizlikdəndir ki, insan öz nəfsi və tamahı ucbatından dunya nemətlərindən ötrü öz azadlıq və ləyaqətini əsir edir. Halbuki insan, müdriklər demişkən, çox şeylər var ki, onlarsız da yaşaya bilər; bununla da, öz mənəvi və fiziki azadlıq və ləyaqətini, dəyərini qoruyub saxlayar. Bu məqsədlə də şair “Qurani–Kərim”in “Nun vəl qələm” surəsindən istifadə edərək kasıblıqdan şikayətlənməməyi, nəyi varsa onu qorumağı, var-dövlət arxasınca sürünməməyi təlqin edir. Əlbəttə, insan bilməlidir ki, o, gəzən bir “zibil”dir, sonunda torpağa qarışası bir “çürüntü”dür. Çox-çox arzuladığı və nail ola biləcəyi var-dövlət onun qəmidir.
Bu oyanmada əsas məsələlərdən biri nəfsin nəzarəti və idarə olunmasıdır. Nəfs insanı həqiqətdən uzaqlaşdıra da bilər, həqiqətə çatdıra da. “İnsan nəfsi tərbiyə vasitəsilə bir qrup mərtəbələri aşa bilər və nəhayət, yüksək ruhi güc qazanar. Qəlbində şəffaflıq hasil olar, məna aləmi ilə təmasa keçər” (Taylan Nəcib). Sadəcə, nəfsi dünya nemətlərinə və şəhvətə deyil, həqiqəti öyrənməyə döndərmək, onu öyrənməyə sərf etmək gərəkdir. “Dünyaya olan nəfsini öldürsən, ona şəriətdən (fikrimizcə, əxlaqdan, dəyərlərdən) baş daşı qoysan, o zaman məzardan həqiqət gülüstanı baş qaldırar”. Bunun üçün isə insan olan kəsdə hümmət gərəkdir. O kəsdə “hümmət günəş misli gərək olsun ki”, dünyadan ikiəlli yapışan, nura gözləri zülmətlə bağlı, əliqanlı şahlardan üstün olsun. O zaman ona nə yurd, nə də mal-dövlət lazımdır. (Bu fikir XIII əsrin görkəmli sənətkarı, Azərbaycan dilinə doğma şivədə yazan Yunus İmrədə daha gözəl və dolğun ifadə olunub:
Nə varlığa sevinirəm,
Nə yoxluğa darılıram.
Eşqin ilə ovunuram,
Mənə sən gərəksən, sən, sən.) Çünki hümməti olan hər kəsin Süleymana tayı-bərabəri var, yəni dünyanın şərinə, nemət və varına sultanlığı var. Bu kəslərin hər birinə işindən bir nida baş qaldırıb səslər: “Ey yatanlar, oyanın!” (“Rəbbi-həbli!”. Bu nida qüdrət sahibi Allahın nidasıdır ki, məşhər günü ölənləri oyatmaq üçün əmr edəcəkdir – R.Q.) Əgər insanda hümmət baş qaldırarsa nəfs ölər, tamah “zəncirlənmiş it” kimi “vəzir” olar, can vəcahan isə dünyadan üstün insanınayaqları altında gərəksiz gözəllik kimi tapdanıb qalar: insan dünya və cahanüstü bir insan olar. Can insan üçün bir “mehman”dır, bunu bilən isə onun nə vaxtsa tərk ediləcəyinə darılmaz. Bu dirilik axtaran yolçunun “hava-taxtı”, “ağıl-tacı”, “süfrə-rzası”, “can-mehmanı”dır. “Xəzinədarı-fikir, ilham”, “keşişçi-şər ilə tovfiq”, “əsiri-nəfs ilə, amal”, “qulu-çərx ilə keyhan”dır. Onun tacındakı mərcanlar “qəsrindəki taxt” hökmdarlar tək zülm və istibdad ilə əldə olunmayıb, əksinə, öz nəfsinə zülm edib, özgələrinə mərhəmət.
Qəsidənin bu hissəsində oyanmış insanın kamilliyə çatması və mənəvi kamillik təsviri də verilir. Kamilliyə çatmış insanın malik olduğu üstün xasiyyət və xarakteri, sözsüz ki, onun bu kamilliyə çatacağına qədər gələn yolu və mübarizəni də təsəvvürə gətirə bilir. Bundan sonra kamilliyə yetmiş ayıq və aqil bir insanın dünyaya olan münasibətləri əsas yer tutur. Yeri gəldikcə şair saraylarda yaşadığı dövrlərdən gördüyü və nifrətlə qarşıladığı saray mühitinə münasibətini, nifrət və təəssüfünü bildirir.
Bacarsan olma aludə, cəlalinə bu dünyanın,
Bu murdar daşı almaqla ələ şad etmə şeytanı.
Şairin təsəvvürüncə, kamilliyə çatmış insanın heç nəyə, heç bir dünya malına ehtiyacı yoxdur. Onun üçün əsas olan ən qiymətli nemət azadlıqdır. “Azad yaşamaq, azad düşünmək” həqiqət axtaran insanın bu dünya ilə mübarizəsində əldə etdiyi ilkin və ən dəyərli nemətdir. Azadlıq təkcə insanlardan deyil, insanın tamahının ehtiyacı olduğu varlıqlardan da azad olmağı deməkdir. Bu dünyada heç nə onun eyninə olmamalıdır. Çünki bu dünyanın nemətlərini yetişdirən, müqəddəs sayılan torpaq da çırkab içərisindədir. İndi bütün haram və murdarların, çirkabın yetişdiricisi və məskəni torpaq özüdür. Bu torpaq cinayətləri örtə-örtə, insan qanları içə-içə, cəsədləri uda-uda bəslənmiş, öz müqəddəs saflığını itirmişdir. Buna görə də gözünü dolu, könlünü tox tut.
Beləliklə, Xaqani kamil insanı çox uca, yüksək bir zirvə hesab edir. Ona verdiyi dəyər və qiymətdəndir ki:
Bu aləmdən uzaqlaş sən, o aləm dərdinə qalma,
İki aləmdən üstündür təfəkkür əhlinin canı.
İki aləm iki gözdür tərazusundə xəllaqın,
Sığışmaz bu iki gözdə çəkənlər ədl mizanı. –
deyir. Başqa mütəsəvvüflərdə olduğu kimi Xaqani də dünyanı iki cür təsəvvür edir: real-fani dünya və əsl əbədi dünya. O biri aləm-ölümdən sonrakı ruhların məskən tutacağı əsl aləm üçün çalışmaq, yaşamaq fikrinin qabağına başqa daha maraqlı bir fikir qoyur: məntiqi və analoji. Əgər bu dünyadan əl çəkirsənsə,düşündüyün o biri dünya onsuz da sənindir. Amma can (yəqin ki ruh) özü də təfəkkür, təb və əql əhlinin, kamil, öz canının əzəlini, mahiyyətinin və aqibətini bilən insan üçün can fanidir, amma bu iki aləmdən üstündür: öz dəyəri, qiyməti və bənzərsizliyi ilə. Bu fikirlər göründüyü kimi, islamın tovhid, eləcə də “Quran”ın “Mən sizi öz nurumdan yaratdım” hökmlərini və bu firiklərdən boy atmış təsəvvüfün vəhdəti-vücud qənaətini yada salır. Canın (ruhun) başqa varlıqlardan üstün bir varlıq olduğu fikrinə gəlinir və onun iki “xəyal” aləmindən üstün olaraq yalnız Tanrıya bağlanacağına, Tanrı ilə bütövləşəcəyinə, ona aid olacağına inam ifadə olunur. “Kamil ruh Tanrının təcəllisidir” fikri ümimiləşdirilir. Sonrakı beytdə də əvvəlki fikirlərini inkişaf etdirərək sənətkar bildirmək istəyir ki, kamil “can”dan aşağıda duran iki aləm yaradanın tərəzisinin gözləridir. Ancaq “bu iki gözdə ədl mizanı çəkənlər sığışmaz”. Yəni kamil ruh yalnız Tanrıya mənsub olduğu üçün bu aləmlərin heç birində qərar və yer tutmaz (Bu fikirlərin İ.Nəsiminin məşhur “Sığmazam” vədifli qəzəlində də ifadə olunduğunu görə bilərik:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam).
Bütün bu imkanlara sahib olmaq üçün isə, əlbəttə, nəfsinə hakim olmağı, hümmət sahibi olmağı, dünyadan həzər qılmağı vacib hesab edir. Yalnız bundan sonra bu rütbəyə qovuşmaq, nail olmaq mümkündür. Xaqani yeri gəldikcə öz fikirlərini, kamil ruhun tərbiyəsi haqqındakı mülahizələrini mürsəl peyğəmbərlərimizin aqibəti ilə əsaslandırır, onları - Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd (s.ə.v.) peyğəmbəri nümunə gətirir. Eyni zamanda “Quran”ın, islamın əxlaqi qayə və mənəvi tərbiyə, etik dəyərlər küliyyatını çıxıb yolu hesab edir. Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.v.) özünü isə nümunə qəbul edirdi:
Bütün dərvişlərin şahı olubdur Əhmədi-Mürsəl
Ki, “Nun vəl qələm” Quranda səbt etmiş bu fərmanı.
Qəsidədə aparıcı olaraq şair daha çox dərviş və hökmdarla müqayisə timsalında öz fikirlərini əsaslandırır. Dərvişləri malik olduqları bir çox üstün insanı dəyərlərinə görə hökmdar və sultanlardan artıq hesab edir, onların qəlbini yaşayış və davranış tərzlərini “rəmzlər dolu sirr lövhəsi” adlandırır. Onlar bir çox şeylərə malik olmadıqlarına görə yoxsul olsalar da, mənən zəngin və dərindirlər:
Fəqirin xirvəsində bəxyələrdə rəmzlər vardır
Ki, onlar “lövhi-məhfuz”u açanlar bu müəmmanı.
Bu beytlərdən də görünür ki, sənətkarın dərvişə və dərvişliyə böyük ehtiramı var. Tədqiqatlardan da bəlli olur ki, Xaqanidə mənəvi intibah dövründə təsəvvüfün hökmlərinə valehlik yaranmış, məlamətiyyə və qələndəriyyəyə xüsusi hüsn-rəğbət bəsləmişdir. Elə buna görə də şair özünü də uca və kamil bildiyi dərviş hesab edərək, öz malik olduqları ən böyük üstün cəhəti və fikri-mənəvi tələbi şüara çevirir: “Hamı dünyaya aşiqdir, biz isə qəmdən azadıq”. Şair dərvişi ədalətli hesab edir, çünki Tanrının yanında sultanla dərvişin fərqi olmadığı kimi, onun da nəzərində sultan və dərviş eyni olmalıdır. “Dindən məqsəd ədalətdir” deyən “şair mənəvi cəhətdən yüksəlmək, yuxarıdakı böyük əxlaqi qayələrə yiyələnmək üçün hümmət, səbr, qənaətə yiyələnməyi əsas şərt sayırdı” (Q.Kəndli). Beləliklə, böyük sənətkar Xaqani Şirvani məşhur “Qəsideyi-şiniyyə”sində kamil insan problemi və onun tərbiyəsi məsələsini qoyur, bununla da, dövrünün bir çox filosof və mütəsəvvüf sənətkarları ilə birləşir.
Şairin mənəvi oyanma və intibah dövrünə təsadüf edən bu əsəri özünün bədii sənətkarlığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə əvəzedilməz yer tutur. Əsərin sənətkarlıq qüdrətindəndir ki, Xaqanidən sonra Şərqdə tanınmış görkəmli söz ustadları da bu qəsidəyə nəzirə olaraq şanlı əsərlər yaratmışlar. Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli bu mənada daha çox yaddaqalan və diqqətəşayandırlar. Bunu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Xaqani çox sevilən sənətkar olaraq Şərq ədəbiyyatında daha çox açıqdan-açığa və davamlı olaraq şərə, zülmə qarşı mübarizə aparan, bu ruhda sənət əsərləri yaradan qüdrətli və unudulmaz bir sənətkardır. Tərcümələrdə bir çox bədii ifadə qüdrətini itirsə də, Xaqani yaradıcılığı həmişə öz mübarizə təntənəsi, etiraz və qəzəb pafosunu saxlayır, dərin və hikmətamiz fikirlər ifadə edir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 018
Bölməyə aid digər xəbərlər
27-10-2025, 17:07
ŞAMİL ƏNVƏROĞLUNUN YENİ KİTABLARININ TƏQDİMATI KEÇİRİLİB-VİDEO+FOTOLAR
1-10-2025, 15:32
Məhkəmə yazıçını qiyabi olaraq 7 il müddətinə azadlıqdan məhrum edib
16-09-2025, 15:30
Azərbaycan və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin prezidentləri Şuşada Azərbaycanın tanınmış şəxsiyyətlərinin güllələnmiş heykəllərinə baxıblar
12-09-2025, 19:34
Ədliyyə Nazirliyi yazıçı Topol və daha üç nəfəri xarici agentlərin reyestrinə daxil edib
25-08-2025, 18:34
HÜSEYN ARİFLƏ İSMAYIL İMANZADƏNİN CƏBRAYIL SƏRGÜZƏŞTLƏRİ
12-08-2025, 23:11
Haqqdan yanan çıraq- Vüqar Vüqarlı-70
31-07-2025, 16:40
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu növbəti layihəsinə yekun vurub
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"