09:32 / 19-04-2024
Rusiya Müdafiə Nazirliyi Stavropol vilayətində "Tu-22M3" təyyarəsinin qəzaya uğradığını təsdiqləyib
09:27 / 19-04-2024
“Liverpul” “Atalanta”ya qalib gəlsə də, Avropa Liqasından kənarda qalıb
09:23 / 19-04-2024
"Bayer Leverkuzen" və "Roma" Avropa Liqasının finalına çıxmaq uğrunda mübarizə aparacaq
08:15 / 19-04-2024
Robert Vud: "Fələstin BMT-nin tamhüquqlu üzvü ola bilməz"
08:09 / 19-04-2024
Kuleba Kobaxidzeni Gürcüstanın “ukraynalaşması” ilə bağlı sözlərə görə tənqid edib
08:04 / 19-04-2024
Qadın 13 yaşlı oğluna bıçaqla hücum edib
07:59 / 19-04-2024
ABŞ Argentinaya müdafiə üçün 40 milyon dollar verir
07:53 / 19-04-2024
Əlcəzair Fələstinin BMT-yə üzvlüyü perspektivinə əmindir
07:49 / 19-04-2024
Ana və azyaşlı oğul yanğın nəticəsində ölüb
07:45 / 19-04-2024
İsrail İranda bir obyektə raket zərbəsi endirib
07:40 / 19-04-2024
Qəsdən adam öldürməkdə şübhəli bilinən şəxs tutulub
22:58 / 18-04-2024
Dövlət Departamenti: ABŞ Fələstinin BMT-yə daimi üzv kimi daxil olmasını dəstəkləməyəcək
22:52 / 18-04-2024
Makron: "Ukrayna üçün İsraillə eyni hava hücumundan müdafiə sistemi qurmaq mümkün deyil"
22:41 / 18-04-2024
CNN: Çad ABŞ-ı hərbi razılaşmanı pozmaqla hədələyir
22:32 / 18-04-2024
Zaxarova: "Kosovonun Avropa Şurasına daxil olmaq hüququ yoxdur"
22:27 / 18-04-2024
Mirançuk "Liverpul"la oyunda "Atalanta"nın start heyətində yer alıb
22:18 / 18-04-2024
Krımda “Ağ kostyum” neonasist qruplaşmasının 12 üzvü saxlanılıb
16:46 / 18-04-2024
Baş prokuror Çin Xalq Respublikasında işgüzar səfərdədir
16:34 / 18-04-2024
ABŞ Konqresinin üzvü Ukraynaya yardıma səs verənləri Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə qoşulmağa dəvət edib
16:04 / 18-04-2024
"Bild": Rusiya səfiri casusluqda şübhəli bilinənlərin həbsindən sonra Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb
15:59 / 18-04-2024
“Rubin”in baş məşqçisi Rəhimov Premyer Liqada bir oyunluq cəzalanıb
15:59 / 18-04-2024
“Rubin”in baş məşqçisi Rəhimov Premyer Liqada bir oyunluq cəzalanıb
15:54 / 18-04-2024
SEPAH: İran İsrailin bütün nüvə obyektlərinin yerini müəyyənləşdirib və zərbə vurmağa hazırdır
15:42 / 18-04-2024
40-dan çox it aclıqdan və soyuqdan ölüb
15:36 / 18-04-2024
Bavariyada iki nəfər Rusiyaya casusluq etməkdə şübhəli bilinərək saxlanılıb
15:29 / 18-04-2024
Peskov: "Oçeretnının Fransadakı villasının həbsi qanunsuzdur"
15:24 / 18-04-2024
Ukrayna Silahlı Qüvvələri Zaporojye Atom Elektrik Stansiyasının idman zalına pilotsuz təyyarə ilə yenidən hücum edib
15:19 / 18-04-2024
Peskov: "ABŞ Kiyevə kömək etməklə özü üçün fayda axtarır"
15:14 / 18-04-2024
Zaxarova: "Almaniya Rusiyanı konsentrasiya düşərgəsi məhbuslarının xatirəsini yad etməyə dəvət etməyib"
15:10 / 18-04-2024
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi: MAQATE rəhbəri Qrossi tezliklə Rusiyaya səfər edə bilər
15:00 / 18-04-2024
İspaniyada 17 yaşlı idmançı meningitdən dünyasını dəyişib
14:57 / 18-04-2024
Müstəntiqlər iradına görə moskvalını öldürən miqrantın şəxsiyyətini müəyyən ediblər
14:51 / 18-04-2024
"Monako"nun futbolçusu Qolovin zədə səbəbindən mövsümün qalan hissəsini yaşıl meydanlardan kənarda qoyub
14:47 / 18-04-2024
Peskov: "Kiyevə yeni yardım paketi cəbhədəki vəziyyəti dəyişməyəcək"
14:42 / 18-04-2024
Bayden əmisinin cəsədinin yoxa çıxmasını adamyeyənlərlə əlaqələndirib
14:37 / 18-04-2024
Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin hücumu nəticəsində 8 nəfər yaralanıb
23:29 / 17-04-2024
Hikmət Hacıyev: Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycan ərazisindən vaxtından əvvəl çıxarılması barədə hər iki ölkənin ali rəhbərliyi tərəfindən qərar qəbul edilib
23:09 / 17-04-2024
Amsterdam kütləvi turizmlə mübarizə məqsədilə yeni otellərin tikintisini qadağan edib
YOXSULLAR ŞAİRİ XƏLQANİ-II YAZI-RAMİZ QASIMOV
Tarix: 12-08-2020 20:24 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
II yazı
Xaqaninin “Qəsideyi-şiniyyə”sində dünyanı yenidən dərk etmək istəyən bir şəxsiyyətin oyanma ilə dərk etmə arasındakı böhran mərhələsi təsvir olunur. “Məktəbdə ömrü keçən”, “hələ əbcəddə aciz qalan” insanın öyrənmək ehtirasından doğan narahatlıqlarını təqdim edir. Bir az əvvəl qeyd olunduğu kimi, Xaqani dünyanı, həqiqəti dərk etmənin yolunu şüurla yox, təblə mümkün olacağı fikrindədir. Həqiqəti (sadəcə, nisbətdə olan həqiqəti deyil, Allaha yaxın həqiqəti – R.Q.) yalnız təblə, bəsirətlə, kəşflə görmək, dərk etmək, qavramaq və qəbul etmək olar. Şüur isə yanlız əlamətinə görə varlığı müəyyənləşdirə bilər. Şüurun varlığın mahiyyətini idrak etməsi, ümumiyyətlə, mahiyyəti üzə çıxara bilməsi qeyri-mümkündür. Şüurla mahiyyətin təzahürlərini, hadisə və əlamətlərini müəyyənləşdirmək və dərk etmək mümkündür. Göründüyü kimi, bu fikir və mülahizələr bizi məşhur Azərbaycan filosofu Söhrəverdinin fikirlərilə bağlayır: “Yalnız qəlb və işraq yoluyla həqiqətə çatıla bilər (İşraq – Günəş doğulmaq, parlatmaq, Günəşli bir yerə daxil olmaq, qəlbə mənanın doğması deməkdir – R.Q.)... Biz əşyanı onunla qavraya bilərik... Ona sahib olan kimsə varlıqlara və hadisələrə hökm edilə bilər...İnsan kəşf yoluyla tədricən zülmətdən nura yüksəlir”. Məhz bu oyanış və aydınlanmaq idi ki, Qautama rəvayətə görə düz otuz il göylərə baxdıqdan sonra özünü dərk edərək Buddaya – Aydınlanmışa çevrilmişdi. Təb oyananda artıq şüur lazım olmur. Söhrəverdi fəlsəfəsində olduğu kimi Xaqani də insanın zülmətdən nura yüksəlməsi mənəvi inkişaf yolunu təsvir edir. Belə ki, şair həqiqəti görə və ona qovuşa bilmədiyindən ötrü öz qəlbinin, beyninin, şüurunun qaranlıq, zülmət olduğunu hesab edir, həyatını mənəvi səfalət adlandırır. Mənəvi biliksizlikdəndir ki, insan öz nəfsi və tamahı ucbatından dunya nemətlərindən ötrü öz azadlıq və ləyaqətini əsir edir. Halbuki insan, müdriklər demişkən, çox şeylər var ki, onlarsız da yaşaya bilər; bununla da, öz mənəvi və fiziki azadlıq və ləyaqətini, dəyərini qoruyub saxlayar. Bu məqsədlə də şair “Qurani–Kərim”in “Nun vəl qələm” surəsindən istifadə edərək kasıblıqdan şikayətlənməməyi, nəyi varsa onu qorumağı, var-dövlət arxasınca sürünməməyi təlqin edir. Əlbəttə, insan bilməlidir ki, o, gəzən bir “zibil”dir, sonunda torpağa qarışası bir “çürüntü”dür. Çox-çox arzuladığı və nail ola biləcəyi var-dövlət onun qəmidir.
Bu oyanmada əsas məsələlərdən biri nəfsin nəzarəti və idarə olunmasıdır. Nəfs insanı həqiqətdən uzaqlaşdıra da bilər, həqiqətə çatdıra da. “İnsan nəfsi tərbiyə vasitəsilə bir qrup mərtəbələri aşa bilər və nəhayət, yüksək ruhi güc qazanar. Qəlbində şəffaflıq hasil olar, məna aləmi ilə təmasa keçər” (Taylan Nəcib). Sadəcə, nəfsi dünya nemətlərinə və şəhvətə deyil, həqiqəti öyrənməyə döndərmək, onu öyrənməyə sərf etmək gərəkdir. “Dünyaya olan nəfsini öldürsən, ona şəriətdən (fikrimizcə, əxlaqdan, dəyərlərdən) baş daşı qoysan, o zaman məzardan həqiqət gülüstanı baş qaldırar”. Bunun üçün isə insan olan kəsdə hümmət gərəkdir. O kəsdə “hümmət günəş misli gərək olsun ki”, dünyadan ikiəlli yapışan, nura gözləri zülmətlə bağlı, əliqanlı şahlardan üstün olsun. O zaman ona nə yurd, nə də mal-dövlət lazımdır. (Bu fikir XIII əsrin görkəmli sənətkarı, Azərbaycan dilinə doğma şivədə yazan Yunus İmrədə daha gözəl və dolğun ifadə olunub:
Nə varlığa sevinirəm,
Nə yoxluğa darılıram.
Eşqin ilə ovunuram,
Mənə sən gərəksən, sən, sən.) Çünki hümməti olan hər kəsin Süleymana tayı-bərabəri var, yəni dünyanın şərinə, nemət və varına sultanlığı var. Bu kəslərin hər birinə işindən bir nida baş qaldırıb səslər: “Ey yatanlar, oyanın!” (“Rəbbi-həbli!”. Bu nida qüdrət sahibi Allahın nidasıdır ki, məşhər günü ölənləri oyatmaq üçün əmr edəcəkdir – R.Q.) Əgər insanda hümmət baş qaldırarsa nəfs ölər, tamah “zəncirlənmiş it” kimi “vəzir” olar, can vəcahan isə dünyadan üstün insanınayaqları altında gərəksiz gözəllik kimi tapdanıb qalar: insan dünya və cahanüstü bir insan olar. Can insan üçün bir “mehman”dır, bunu bilən isə onun nə vaxtsa tərk ediləcəyinə darılmaz. Bu dirilik axtaran yolçunun “hava-taxtı”, “ağıl-tacı”, “süfrə-rzası”, “can-mehmanı”dır. “Xəzinədarı-fikir, ilham”, “keşişçi-şər ilə tovfiq”, “əsiri-nəfs ilə, amal”, “qulu-çərx ilə keyhan”dır. Onun tacındakı mərcanlar “qəsrindəki taxt” hökmdarlar tək zülm və istibdad ilə əldə olunmayıb, əksinə, öz nəfsinə zülm edib, özgələrinə mərhəmət.
Qəsidənin bu hissəsində oyanmış insanın kamilliyə çatması və mənəvi kamillik təsviri də verilir. Kamilliyə çatmış insanın malik olduğu üstün xasiyyət və xarakteri, sözsüz ki, onun bu kamilliyə çatacağına qədər gələn yolu və mübarizəni də təsəvvürə gətirə bilir. Bundan sonra kamilliyə yetmiş ayıq və aqil bir insanın dünyaya olan münasibətləri əsas yer tutur. Yeri gəldikcə şair saraylarda yaşadığı dövrlərdən gördüyü və nifrətlə qarşıladığı saray mühitinə münasibətini, nifrət və təəssüfünü bildirir.
Bacarsan olma aludə, cəlalinə bu dünyanın,
Bu murdar daşı almaqla ələ şad etmə şeytanı.
Şairin təsəvvürüncə, kamilliyə çatmış insanın heç nəyə, heç bir dünya malına ehtiyacı yoxdur. Onun üçün əsas olan ən qiymətli nemət azadlıqdır. “Azad yaşamaq, azad düşünmək” həqiqət axtaran insanın bu dünya ilə mübarizəsində əldə etdiyi ilkin və ən dəyərli nemətdir. Azadlıq təkcə insanlardan deyil, insanın tamahının ehtiyacı olduğu varlıqlardan da azad olmağı deməkdir. Bu dünyada heç nə onun eyninə olmamalıdır. Çünki bu dünyanın nemətlərini yetişdirən, müqəddəs sayılan torpaq da çırkab içərisindədir. İndi bütün haram və murdarların, çirkabın yetişdiricisi və məskəni torpaq özüdür. Bu torpaq cinayətləri örtə-örtə, insan qanları içə-içə, cəsədləri uda-uda bəslənmiş, öz müqəddəs saflığını itirmişdir. Buna görə də gözünü dolu, könlünü tox tut.
Beləliklə, Xaqani kamil insanı çox uca, yüksək bir zirvə hesab edir. Ona verdiyi dəyər və qiymətdəndir ki:
Bu aləmdən uzaqlaş sən, o aləm dərdinə qalma,
İki aləmdən üstündür təfəkkür əhlinin canı.
İki aləm iki gözdür tərazusundə xəllaqın,
Sığışmaz bu iki gözdə çəkənlər ədl mizanı. –
deyir. Başqa mütəsəvvüflərdə olduğu kimi Xaqani də dünyanı iki cür təsəvvür edir: real-fani dünya və əsl əbədi dünya. O biri aləm-ölümdən sonrakı ruhların məskən tutacağı əsl aləm üçün çalışmaq, yaşamaq fikrinin qabağına başqa daha maraqlı bir fikir qoyur: məntiqi və analoji. Əgər bu dünyadan əl çəkirsənsə,düşündüyün o biri dünya onsuz da sənindir. Amma can (yəqin ki ruh) özü də təfəkkür, təb və əql əhlinin, kamil, öz canının əzəlini, mahiyyətinin və aqibətini bilən insan üçün can fanidir, amma bu iki aləmdən üstündür: öz dəyəri, qiyməti və bənzərsizliyi ilə. Bu fikirlər göründüyü kimi, islamın tovhid, eləcə də “Quran”ın “Mən sizi öz nurumdan yaratdım” hökmlərini və bu firiklərdən boy atmış təsəvvüfün vəhdəti-vücud qənaətini yada salır. Canın (ruhun) başqa varlıqlardan üstün bir varlıq olduğu fikrinə gəlinir və onun iki “xəyal” aləmindən üstün olaraq yalnız Tanrıya bağlanacağına, Tanrı ilə bütövləşəcəyinə, ona aid olacağına inam ifadə olunur. “Kamil ruh Tanrının təcəllisidir” fikri ümimiləşdirilir. Sonrakı beytdə də əvvəlki fikirlərini inkişaf etdirərək sənətkar bildirmək istəyir ki, kamil “can”dan aşağıda duran iki aləm yaradanın tərəzisinin gözləridir. Ancaq “bu iki gözdə ədl mizanı çəkənlər sığışmaz”. Yəni kamil ruh yalnız Tanrıya mənsub olduğu üçün bu aləmlərin heç birində qərar və yer tutmaz (Bu fikirlərin İ.Nəsiminin məşhur “Sığmazam” vədifli qəzəlində də ifadə olunduğunu görə bilərik:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam).
Bütün bu imkanlara sahib olmaq üçün isə, əlbəttə, nəfsinə hakim olmağı, hümmət sahibi olmağı, dünyadan həzər qılmağı vacib hesab edir. Yalnız bundan sonra bu rütbəyə qovuşmaq, nail olmaq mümkündür. Xaqani yeri gəldikcə öz fikirlərini, kamil ruhun tərbiyəsi haqqındakı mülahizələrini mürsəl peyğəmbərlərimizin aqibəti ilə əsaslandırır, onları - Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd (s.ə.v.) peyğəmbəri nümunə gətirir. Eyni zamanda “Quran”ın, islamın əxlaqi qayə və mənəvi tərbiyə, etik dəyərlər küliyyatını çıxıb yolu hesab edir. Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.v.) özünü isə nümunə qəbul edirdi:
Bütün dərvişlərin şahı olubdur Əhmədi-Mürsəl
Ki, “Nun vəl qələm” Quranda səbt etmiş bu fərmanı.
Qəsidədə aparıcı olaraq şair daha çox dərviş və hökmdarla müqayisə timsalında öz fikirlərini əsaslandırır. Dərvişləri malik olduqları bir çox üstün insanı dəyərlərinə görə hökmdar və sultanlardan artıq hesab edir, onların qəlbini yaşayış və davranış tərzlərini “rəmzlər dolu sirr lövhəsi” adlandırır. Onlar bir çox şeylərə malik olmadıqlarına görə yoxsul olsalar da, mənən zəngin və dərindirlər:
Fəqirin xirvəsində bəxyələrdə rəmzlər vardır
Ki, onlar “lövhi-məhfuz”u açanlar bu müəmmanı.
Bu beytlərdən də görünür ki, sənətkarın dərvişə və dərvişliyə böyük ehtiramı var. Tədqiqatlardan da bəlli olur ki, Xaqanidə mənəvi intibah dövründə təsəvvüfün hökmlərinə valehlik yaranmış, məlamətiyyə və qələndəriyyəyə xüsusi hüsn-rəğbət bəsləmişdir. Elə buna görə də şair özünü də uca və kamil bildiyi dərviş hesab edərək, öz malik olduqları ən böyük üstün cəhəti və fikri-mənəvi tələbi şüara çevirir: “Hamı dünyaya aşiqdir, biz isə qəmdən azadıq”. Şair dərvişi ədalətli hesab edir, çünki Tanrının yanında sultanla dərvişin fərqi olmadığı kimi, onun da nəzərində sultan və dərviş eyni olmalıdır. “Dindən məqsəd ədalətdir” deyən “şair mənəvi cəhətdən yüksəlmək, yuxarıdakı böyük əxlaqi qayələrə yiyələnmək üçün hümmət, səbr, qənaətə yiyələnməyi əsas şərt sayırdı” (Q.Kəndli). Beləliklə, böyük sənətkar Xaqani Şirvani məşhur “Qəsideyi-şiniyyə”sində kamil insan problemi və onun tərbiyəsi məsələsini qoyur, bununla da, dövrünün bir çox filosof və mütəsəvvüf sənətkarları ilə birləşir.
Şairin mənəvi oyanma və intibah dövrünə təsadüf edən bu əsəri özünün bədii sənətkarlığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə əvəzedilməz yer tutur. Əsərin sənətkarlıq qüdrətindəndir ki, Xaqanidən sonra Şərqdə tanınmış görkəmli söz ustadları da bu qəsidəyə nəzirə olaraq şanlı əsərlər yaratmışlar. Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli bu mənada daha çox yaddaqalan və diqqətəşayandırlar. Bunu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Xaqani çox sevilən sənətkar olaraq Şərq ədəbiyyatında daha çox açıqdan-açığa və davamlı olaraq şərə, zülmə qarşı mübarizə aparan, bu ruhda sənət əsərləri yaradan qüdrətli və unudulmaz bir sənətkardır. Tərcümələrdə bir çox bədii ifadə qüdrətini itirsə də, Xaqani yaradıcılığı həmişə öz mübarizə təntənəsi, etiraz və qəzəb pafosunu saxlayır, dərin və hikmətamiz fikirlər ifadə edir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 613
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 12-08-2020 20:24 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
II yazı
Xaqaninin “Qəsideyi-şiniyyə”sində dünyanı yenidən dərk etmək istəyən bir şəxsiyyətin oyanma ilə dərk etmə arasındakı böhran mərhələsi təsvir olunur. “Məktəbdə ömrü keçən”, “hələ əbcəddə aciz qalan” insanın öyrənmək ehtirasından doğan narahatlıqlarını təqdim edir. Bir az əvvəl qeyd olunduğu kimi, Xaqani dünyanı, həqiqəti dərk etmənin yolunu şüurla yox, təblə mümkün olacağı fikrindədir. Həqiqəti (sadəcə, nisbətdə olan həqiqəti deyil, Allaha yaxın həqiqəti – R.Q.) yalnız təblə, bəsirətlə, kəşflə görmək, dərk etmək, qavramaq və qəbul etmək olar. Şüur isə yanlız əlamətinə görə varlığı müəyyənləşdirə bilər. Şüurun varlığın mahiyyətini idrak etməsi, ümumiyyətlə, mahiyyəti üzə çıxara bilməsi qeyri-mümkündür. Şüurla mahiyyətin təzahürlərini, hadisə və əlamətlərini müəyyənləşdirmək və dərk etmək mümkündür. Göründüyü kimi, bu fikir və mülahizələr bizi məşhur Azərbaycan filosofu Söhrəverdinin fikirlərilə bağlayır: “Yalnız qəlb və işraq yoluyla həqiqətə çatıla bilər (İşraq – Günəş doğulmaq, parlatmaq, Günəşli bir yerə daxil olmaq, qəlbə mənanın doğması deməkdir – R.Q.)... Biz əşyanı onunla qavraya bilərik... Ona sahib olan kimsə varlıqlara və hadisələrə hökm edilə bilər...İnsan kəşf yoluyla tədricən zülmətdən nura yüksəlir”. Məhz bu oyanış və aydınlanmaq idi ki, Qautama rəvayətə görə düz otuz il göylərə baxdıqdan sonra özünü dərk edərək Buddaya – Aydınlanmışa çevrilmişdi. Təb oyananda artıq şüur lazım olmur. Söhrəverdi fəlsəfəsində olduğu kimi Xaqani də insanın zülmətdən nura yüksəlməsi mənəvi inkişaf yolunu təsvir edir. Belə ki, şair həqiqəti görə və ona qovuşa bilmədiyindən ötrü öz qəlbinin, beyninin, şüurunun qaranlıq, zülmət olduğunu hesab edir, həyatını mənəvi səfalət adlandırır. Mənəvi biliksizlikdəndir ki, insan öz nəfsi və tamahı ucbatından dunya nemətlərindən ötrü öz azadlıq və ləyaqətini əsir edir. Halbuki insan, müdriklər demişkən, çox şeylər var ki, onlarsız da yaşaya bilər; bununla da, öz mənəvi və fiziki azadlıq və ləyaqətini, dəyərini qoruyub saxlayar. Bu məqsədlə də şair “Qurani–Kərim”in “Nun vəl qələm” surəsindən istifadə edərək kasıblıqdan şikayətlənməməyi, nəyi varsa onu qorumağı, var-dövlət arxasınca sürünməməyi təlqin edir. Əlbəttə, insan bilməlidir ki, o, gəzən bir “zibil”dir, sonunda torpağa qarışası bir “çürüntü”dür. Çox-çox arzuladığı və nail ola biləcəyi var-dövlət onun qəmidir.
Bu oyanmada əsas məsələlərdən biri nəfsin nəzarəti və idarə olunmasıdır. Nəfs insanı həqiqətdən uzaqlaşdıra da bilər, həqiqətə çatdıra da. “İnsan nəfsi tərbiyə vasitəsilə bir qrup mərtəbələri aşa bilər və nəhayət, yüksək ruhi güc qazanar. Qəlbində şəffaflıq hasil olar, məna aləmi ilə təmasa keçər” (Taylan Nəcib). Sadəcə, nəfsi dünya nemətlərinə və şəhvətə deyil, həqiqəti öyrənməyə döndərmək, onu öyrənməyə sərf etmək gərəkdir. “Dünyaya olan nəfsini öldürsən, ona şəriətdən (fikrimizcə, əxlaqdan, dəyərlərdən) baş daşı qoysan, o zaman məzardan həqiqət gülüstanı baş qaldırar”. Bunun üçün isə insan olan kəsdə hümmət gərəkdir. O kəsdə “hümmət günəş misli gərək olsun ki”, dünyadan ikiəlli yapışan, nura gözləri zülmətlə bağlı, əliqanlı şahlardan üstün olsun. O zaman ona nə yurd, nə də mal-dövlət lazımdır. (Bu fikir XIII əsrin görkəmli sənətkarı, Azərbaycan dilinə doğma şivədə yazan Yunus İmrədə daha gözəl və dolğun ifadə olunub:
Nə varlığa sevinirəm,
Nə yoxluğa darılıram.
Eşqin ilə ovunuram,
Mənə sən gərəksən, sən, sən.) Çünki hümməti olan hər kəsin Süleymana tayı-bərabəri var, yəni dünyanın şərinə, nemət və varına sultanlığı var. Bu kəslərin hər birinə işindən bir nida baş qaldırıb səslər: “Ey yatanlar, oyanın!” (“Rəbbi-həbli!”. Bu nida qüdrət sahibi Allahın nidasıdır ki, məşhər günü ölənləri oyatmaq üçün əmr edəcəkdir – R.Q.) Əgər insanda hümmət baş qaldırarsa nəfs ölər, tamah “zəncirlənmiş it” kimi “vəzir” olar, can vəcahan isə dünyadan üstün insanınayaqları altında gərəksiz gözəllik kimi tapdanıb qalar: insan dünya və cahanüstü bir insan olar. Can insan üçün bir “mehman”dır, bunu bilən isə onun nə vaxtsa tərk ediləcəyinə darılmaz. Bu dirilik axtaran yolçunun “hava-taxtı”, “ağıl-tacı”, “süfrə-rzası”, “can-mehmanı”dır. “Xəzinədarı-fikir, ilham”, “keşişçi-şər ilə tovfiq”, “əsiri-nəfs ilə, amal”, “qulu-çərx ilə keyhan”dır. Onun tacındakı mərcanlar “qəsrindəki taxt” hökmdarlar tək zülm və istibdad ilə əldə olunmayıb, əksinə, öz nəfsinə zülm edib, özgələrinə mərhəmət.
Qəsidənin bu hissəsində oyanmış insanın kamilliyə çatması və mənəvi kamillik təsviri də verilir. Kamilliyə çatmış insanın malik olduğu üstün xasiyyət və xarakteri, sözsüz ki, onun bu kamilliyə çatacağına qədər gələn yolu və mübarizəni də təsəvvürə gətirə bilir. Bundan sonra kamilliyə yetmiş ayıq və aqil bir insanın dünyaya olan münasibətləri əsas yer tutur. Yeri gəldikcə şair saraylarda yaşadığı dövrlərdən gördüyü və nifrətlə qarşıladığı saray mühitinə münasibətini, nifrət və təəssüfünü bildirir.
Bacarsan olma aludə, cəlalinə bu dünyanın,
Bu murdar daşı almaqla ələ şad etmə şeytanı.
Şairin təsəvvürüncə, kamilliyə çatmış insanın heç nəyə, heç bir dünya malına ehtiyacı yoxdur. Onun üçün əsas olan ən qiymətli nemət azadlıqdır. “Azad yaşamaq, azad düşünmək” həqiqət axtaran insanın bu dünya ilə mübarizəsində əldə etdiyi ilkin və ən dəyərli nemətdir. Azadlıq təkcə insanlardan deyil, insanın tamahının ehtiyacı olduğu varlıqlardan da azad olmağı deməkdir. Bu dünyada heç nə onun eyninə olmamalıdır. Çünki bu dünyanın nemətlərini yetişdirən, müqəddəs sayılan torpaq da çırkab içərisindədir. İndi bütün haram və murdarların, çirkabın yetişdiricisi və məskəni torpaq özüdür. Bu torpaq cinayətləri örtə-örtə, insan qanları içə-içə, cəsədləri uda-uda bəslənmiş, öz müqəddəs saflığını itirmişdir. Buna görə də gözünü dolu, könlünü tox tut.
Beləliklə, Xaqani kamil insanı çox uca, yüksək bir zirvə hesab edir. Ona verdiyi dəyər və qiymətdəndir ki:
Bu aləmdən uzaqlaş sən, o aləm dərdinə qalma,
İki aləmdən üstündür təfəkkür əhlinin canı.
İki aləm iki gözdür tərazusundə xəllaqın,
Sığışmaz bu iki gözdə çəkənlər ədl mizanı. –
deyir. Başqa mütəsəvvüflərdə olduğu kimi Xaqani də dünyanı iki cür təsəvvür edir: real-fani dünya və əsl əbədi dünya. O biri aləm-ölümdən sonrakı ruhların məskən tutacağı əsl aləm üçün çalışmaq, yaşamaq fikrinin qabağına başqa daha maraqlı bir fikir qoyur: məntiqi və analoji. Əgər bu dünyadan əl çəkirsənsə,düşündüyün o biri dünya onsuz da sənindir. Amma can (yəqin ki ruh) özü də təfəkkür, təb və əql əhlinin, kamil, öz canının əzəlini, mahiyyətinin və aqibətini bilən insan üçün can fanidir, amma bu iki aləmdən üstündür: öz dəyəri, qiyməti və bənzərsizliyi ilə. Bu fikirlər göründüyü kimi, islamın tovhid, eləcə də “Quran”ın “Mən sizi öz nurumdan yaratdım” hökmlərini və bu firiklərdən boy atmış təsəvvüfün vəhdəti-vücud qənaətini yada salır. Canın (ruhun) başqa varlıqlardan üstün bir varlıq olduğu fikrinə gəlinir və onun iki “xəyal” aləmindən üstün olaraq yalnız Tanrıya bağlanacağına, Tanrı ilə bütövləşəcəyinə, ona aid olacağına inam ifadə olunur. “Kamil ruh Tanrının təcəllisidir” fikri ümimiləşdirilir. Sonrakı beytdə də əvvəlki fikirlərini inkişaf etdirərək sənətkar bildirmək istəyir ki, kamil “can”dan aşağıda duran iki aləm yaradanın tərəzisinin gözləridir. Ancaq “bu iki gözdə ədl mizanı çəkənlər sığışmaz”. Yəni kamil ruh yalnız Tanrıya mənsub olduğu üçün bu aləmlərin heç birində qərar və yer tutmaz (Bu fikirlərin İ.Nəsiminin məşhur “Sığmazam” vədifli qəzəlində də ifadə olunduğunu görə bilərik:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam).
Bütün bu imkanlara sahib olmaq üçün isə, əlbəttə, nəfsinə hakim olmağı, hümmət sahibi olmağı, dünyadan həzər qılmağı vacib hesab edir. Yalnız bundan sonra bu rütbəyə qovuşmaq, nail olmaq mümkündür. Xaqani yeri gəldikcə öz fikirlərini, kamil ruhun tərbiyəsi haqqındakı mülahizələrini mürsəl peyğəmbərlərimizin aqibəti ilə əsaslandırır, onları - Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd (s.ə.v.) peyğəmbəri nümunə gətirir. Eyni zamanda “Quran”ın, islamın əxlaqi qayə və mənəvi tərbiyə, etik dəyərlər küliyyatını çıxıb yolu hesab edir. Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.v.) özünü isə nümunə qəbul edirdi:
Bütün dərvişlərin şahı olubdur Əhmədi-Mürsəl
Ki, “Nun vəl qələm” Quranda səbt etmiş bu fərmanı.
Qəsidədə aparıcı olaraq şair daha çox dərviş və hökmdarla müqayisə timsalında öz fikirlərini əsaslandırır. Dərvişləri malik olduqları bir çox üstün insanı dəyərlərinə görə hökmdar və sultanlardan artıq hesab edir, onların qəlbini yaşayış və davranış tərzlərini “rəmzlər dolu sirr lövhəsi” adlandırır. Onlar bir çox şeylərə malik olmadıqlarına görə yoxsul olsalar da, mənən zəngin və dərindirlər:
Fəqirin xirvəsində bəxyələrdə rəmzlər vardır
Ki, onlar “lövhi-məhfuz”u açanlar bu müəmmanı.
Bu beytlərdən də görünür ki, sənətkarın dərvişə və dərvişliyə böyük ehtiramı var. Tədqiqatlardan da bəlli olur ki, Xaqanidə mənəvi intibah dövründə təsəvvüfün hökmlərinə valehlik yaranmış, məlamətiyyə və qələndəriyyəyə xüsusi hüsn-rəğbət bəsləmişdir. Elə buna görə də şair özünü də uca və kamil bildiyi dərviş hesab edərək, öz malik olduqları ən böyük üstün cəhəti və fikri-mənəvi tələbi şüara çevirir: “Hamı dünyaya aşiqdir, biz isə qəmdən azadıq”. Şair dərvişi ədalətli hesab edir, çünki Tanrının yanında sultanla dərvişin fərqi olmadığı kimi, onun da nəzərində sultan və dərviş eyni olmalıdır. “Dindən məqsəd ədalətdir” deyən “şair mənəvi cəhətdən yüksəlmək, yuxarıdakı böyük əxlaqi qayələrə yiyələnmək üçün hümmət, səbr, qənaətə yiyələnməyi əsas şərt sayırdı” (Q.Kəndli). Beləliklə, böyük sənətkar Xaqani Şirvani məşhur “Qəsideyi-şiniyyə”sində kamil insan problemi və onun tərbiyəsi məsələsini qoyur, bununla da, dövrünün bir çox filosof və mütəsəvvüf sənətkarları ilə birləşir.
Şairin mənəvi oyanma və intibah dövrünə təsadüf edən bu əsəri özünün bədii sənətkarlığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə əvəzedilməz yer tutur. Əsərin sənətkarlıq qüdrətindəndir ki, Xaqanidən sonra Şərqdə tanınmış görkəmli söz ustadları da bu qəsidəyə nəzirə olaraq şanlı əsərlər yaratmışlar. Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli bu mənada daha çox yaddaqalan və diqqətəşayandırlar. Bunu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Xaqani çox sevilən sənətkar olaraq Şərq ədəbiyyatında daha çox açıqdan-açığa və davamlı olaraq şərə, zülmə qarşı mübarizə aparan, bu ruhda sənət əsərləri yaradan qüdrətli və unudulmaz bir sənətkardır. Tərcümələrdə bir çox bədii ifadə qüdrətini itirsə də, Xaqani yaradıcılığı həmişə öz mübarizə təntənəsi, etiraz və qəzəb pafosunu saxlayır, dərin və hikmətamiz fikirlər ifadə edir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 613
Bölməyə aid digər xəbərlər
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski
7-08-2023, 22:22
Uşaq kitablarının illüstratoru Nikolay Ustinov vəfat edib
13-07-2023, 14:50
“Naxçıvan paremioloji vahidləri: deyimlər, atalar sözləri və məsəllər” kitabının təqdimatı keçirilib
10-07-2023, 19:57
O, HEYDƏR DÜHASIDIR-Ramiz QASIMOV
7-07-2023, 22:48
QHT Azərbaycanın klassik və müasir ədəbiyyatını təbliğ edəcək
30-06-2023, 23:49
Həmişə sizinlə olan cəhənnəm-Əkbər Qoşalı
28-06-2023, 20:10
İSMAYIL İMANZADƏNİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏN İBARƏT “HƏR ÇƏMƏNDƏN BİR ÇİÇƏK” KİTABINA ÖN SÖZ-ADİLƏ NƏZƏROVA
23-06-2023, 20:44
Baş Prokurorluq tərəfindən "Özəl sektorda anti-korrupsiya standartları" mövzusuna həsr olunmuş kitab hazırlanıb
22-06-2023, 22:44
TANINMIŞ ALİMİN “HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK” MONOQRAFİYASI NƏŞR EDİLİB-Ramiz Qasımov
22-06-2023, 22:37
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
10-06-2023, 20:04
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
27-05-2023, 22:21
Detektiv yazar Elbrus Kəlbiyevlə görüş keçirilib
24-05-2023, 00:22
Qərbi Azərbaycanın mədəni-ədəbi mühitinə həsr edilmiş elmi konfrans olub
19-05-2023, 19:17
Nizami Gəncəvi Dühası-Anar Rzayev
18-05-2023, 20:14
“Axtarışlar” jurnalının yeni nömrəsi nəşrdən çıxıb
17-05-2023, 19:52
“Naxçıvanın əlyazmalar xəzinəsi” kitabı nəşr olunub
16-05-2023, 21:02
Yeni nəşr olunmuş iki monoqrafiyanın təqdimatı olub
5-05-2023, 21:54
Əhliman Ərəfsəli doğma kəndində yad edilib
5-05-2023, 21:38
“Elmi əsərlər”in yeni nömrəsi çapdan çıxıb
5-05-2023, 20:34
Əhməd Cavadın Vətən idealı-Ramiz QASIMOV
1-05-2023, 21:21
KAMAL CAMALOV TƏDQİQATÇILIQ VƏ NATİQLİK MƏHARƏTİİLƏ SEÇİLƏN TƏDQİQATÇI ALİMDİR-Əbülfət Pələngov
28-04-2023, 22:44
Vüqar Əhmədi- İbrahim Yusifoğlu