23:46 / 21-10-2025
İlham Əliyev Qazaxıstana səfəri ilə bağlı paylaşım etdi - Video
23:40 / 21-10-2025
Güləşçimiz dünya çempionu oldu
23:36 / 21-10-2025
Hillari Klinton deyib ki, Tramp Ağ Evi dağıdır
23:29 / 21-10-2025
Vens: "Qəzzada atəşkəs razılaşması gözlənildiyindən daha yaxşı irəliləyir"
19:32 / 21-10-2025
İtin dəyənəklə başına döyüb; cinayət işi açılıb
19:25 / 21-10-2025
Təqaüdçü mübahisə zamanı tanışını güllələyib
19:18 / 21-10-2025
Mühafizə xidmətinin rəhbəri saxlanılıb
19:15 / 21-10-2025
Kişi pivə qiyafəsində narkotik içdikdən sonra ölüb
19:10 / 21-10-2025
Çexiya Ukraynaya Yerin müşahidə peyki bağışlayacaq
18:54 / 21-10-2025
Vüqar Rəhimzadə: "Azərbaycan-Qazaxıstan strateji tərəfdaşlığı ənənəvi dostluq və qardaşlıq əlaqələrinə söykənir"
18:43 / 21-10-2025
Vüqar Rəhimzadə: "Cocuq Mərcanlıdan başlayan Böyük Qayıdışın sonrakı ünvanı Zəngilanın Ağalı kəndi oldu"
18:33 / 21-10-2025
Sabitliyin və əməkdaşlığın nümunəsi- Kamal Paşazadə
17:43 / 21-10-2025
Tramp: "HƏMAS razılaşmanı pozarsa, bir neçə ölkə Qəzzaya qoşun yeritməyə hazırdır"
17:40 / 21-10-2025
Müştərisini güllələyən taksi sürücüsü həbs edilib
17:36 / 21-10-2025
"Axios": ABŞ Maduronun vəzifəsini saxlaya bilməyəcəyinə əmindir
17:32 / 21-10-2025
Təqaüdçünün qızıl külçələrini oğurlamağa cəhd edən qadın kuryer
10:06 / 21-10-2025
Sərnişini döyən taksi sürücüsünə 5 ay həbs cəzası verilib
10:03 / 21-10-2025
Qanunsuz ov etdiyinə görə mühakimə olunacaq
09:34 / 21-10-2025
Meşə təsərrüfatı müdiri 2,2 milyon rubl rüşvət almaqda ittiham olunur
09:31 / 21-10-2025
Məhkəmə merin birinci müavinini ev dustaqlığına çıxarıb
09:28 / 21-10-2025
CNN: Lavrov-Rubio görüşü müvəqqəti olaraq təxirə salınıb
09:25 / 21-10-2025
Polis əməkdaşına hücum edən yeniyetmə mühakimə olunacaq
09:22 / 21-10-2025
Anbar yanğını 12 min kvadratmetr ərazini əhatə edib
09:16 / 21-10-2025
Polis çətənə plantasiyasının sahibini saxlayıb
23:40 / 20-10-2025
Boliviyanın yeni seçilmiş prezidenti Rusiya ilə imzalanmış litium müqaviləsini öyrənmək niyyətindədir
23:30 / 20-10-2025
Məktəbliləri bıçaqla hədələyən şəxs saxlanılıb
20:08 / 20-10-2025
Prezident onları təltif etdi - Sərəncam
20:00 / 20-10-2025
İlham Əliyev Qazaxıstana dövlət səfərinə gəlib
19:54 / 20-10-2025
Məktəbli qıza qarşı cinsi istismarda ittiham olunan 56 yaşlı tramvay sürücüsü həbs edilib
17:08 / 20-10-2025
Dağadırmanma yarışı zamanı itkin düşən qadının axtarışları davam etdirilir
17:05 / 20-10-2025
Keçmiş meşə təsərrüfatı naziri rüşvətxorluqda təqsirli bilinib
16:46 / 20-10-2025
Vitkoff: "Sülh müqavilələri yoluxucu oldu"
16:43 / 20-10-2025
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi: Rusiya Əfqanıstan və Pakistan arasında atəşkəsi alqışlayır
16:30 / 20-10-2025
Mixalkov Amerika kinosunun Rusiyada niyə xoşagəlməz hala gəldiyini izah etdi
16:26 / 20-10-2025
Qadının bədən hissələri tapılıb
YOXSULLAR ŞAİRİ XƏLQANİ-II YAZI-RAMİZ QASIMOV
Tarix: 12-08-2020 20:24 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
II yazı
Xaqaninin “Qəsideyi-şiniyyə”sində dünyanı yenidən dərk etmək istəyən bir şəxsiyyətin oyanma ilə dərk etmə arasındakı böhran mərhələsi təsvir olunur. “Məktəbdə ömrü keçən”, “hələ əbcəddə aciz qalan” insanın öyrənmək ehtirasından doğan narahatlıqlarını təqdim edir. Bir az əvvəl qeyd olunduğu kimi, Xaqani dünyanı, həqiqəti dərk etmənin yolunu şüurla yox, təblə mümkün olacağı fikrindədir. Həqiqəti (sadəcə, nisbətdə olan həqiqəti deyil, Allaha yaxın həqiqəti – R.Q.) yalnız təblə, bəsirətlə, kəşflə görmək, dərk etmək, qavramaq və qəbul etmək olar. Şüur isə yanlız əlamətinə görə varlığı müəyyənləşdirə bilər. Şüurun varlığın mahiyyətini idrak etməsi, ümumiyyətlə, mahiyyəti üzə çıxara bilməsi qeyri-mümkündür. Şüurla mahiyyətin təzahürlərini, hadisə və əlamətlərini müəyyənləşdirmək və dərk etmək mümkündür. Göründüyü kimi, bu fikir və mülahizələr bizi məşhur Azərbaycan filosofu Söhrəverdinin fikirlərilə bağlayır: “Yalnız qəlb və işraq yoluyla həqiqətə çatıla bilər (İşraq – Günəş doğulmaq, parlatmaq, Günəşli bir yerə daxil olmaq, qəlbə mənanın doğması deməkdir – R.Q.)... Biz əşyanı onunla qavraya bilərik... Ona sahib olan kimsə varlıqlara və hadisələrə hökm edilə bilər...İnsan kəşf yoluyla tədricən zülmətdən nura yüksəlir”. Məhz bu oyanış və aydınlanmaq idi ki, Qautama rəvayətə görə düz otuz il göylərə baxdıqdan sonra özünü dərk edərək Buddaya – Aydınlanmışa çevrilmişdi. Təb oyananda artıq şüur lazım olmur. Söhrəverdi fəlsəfəsində olduğu kimi Xaqani də insanın zülmətdən nura yüksəlməsi mənəvi inkişaf yolunu təsvir edir. Belə ki, şair həqiqəti görə və ona qovuşa bilmədiyindən ötrü öz qəlbinin, beyninin, şüurunun qaranlıq, zülmət olduğunu hesab edir, həyatını mənəvi səfalət adlandırır. Mənəvi biliksizlikdəndir ki, insan öz nəfsi və tamahı ucbatından dunya nemətlərindən ötrü öz azadlıq və ləyaqətini əsir edir. Halbuki insan, müdriklər demişkən, çox şeylər var ki, onlarsız da yaşaya bilər; bununla da, öz mənəvi və fiziki azadlıq və ləyaqətini, dəyərini qoruyub saxlayar. Bu məqsədlə də şair “Qurani–Kərim”in “Nun vəl qələm” surəsindən istifadə edərək kasıblıqdan şikayətlənməməyi, nəyi varsa onu qorumağı, var-dövlət arxasınca sürünməməyi təlqin edir. Əlbəttə, insan bilməlidir ki, o, gəzən bir “zibil”dir, sonunda torpağa qarışası bir “çürüntü”dür. Çox-çox arzuladığı və nail ola biləcəyi var-dövlət onun qəmidir.
Bu oyanmada əsas məsələlərdən biri nəfsin nəzarəti və idarə olunmasıdır. Nəfs insanı həqiqətdən uzaqlaşdıra da bilər, həqiqətə çatdıra da. “İnsan nəfsi tərbiyə vasitəsilə bir qrup mərtəbələri aşa bilər və nəhayət, yüksək ruhi güc qazanar. Qəlbində şəffaflıq hasil olar, məna aləmi ilə təmasa keçər” (Taylan Nəcib). Sadəcə, nəfsi dünya nemətlərinə və şəhvətə deyil, həqiqəti öyrənməyə döndərmək, onu öyrənməyə sərf etmək gərəkdir. “Dünyaya olan nəfsini öldürsən, ona şəriətdən (fikrimizcə, əxlaqdan, dəyərlərdən) baş daşı qoysan, o zaman məzardan həqiqət gülüstanı baş qaldırar”. Bunun üçün isə insan olan kəsdə hümmət gərəkdir. O kəsdə “hümmət günəş misli gərək olsun ki”, dünyadan ikiəlli yapışan, nura gözləri zülmətlə bağlı, əliqanlı şahlardan üstün olsun. O zaman ona nə yurd, nə də mal-dövlət lazımdır. (Bu fikir XIII əsrin görkəmli sənətkarı, Azərbaycan dilinə doğma şivədə yazan Yunus İmrədə daha gözəl və dolğun ifadə olunub:
Nə varlığa sevinirəm,
Nə yoxluğa darılıram.
Eşqin ilə ovunuram,
Mənə sən gərəksən, sən, sən.) Çünki hümməti olan hər kəsin Süleymana tayı-bərabəri var, yəni dünyanın şərinə, nemət və varına sultanlığı var. Bu kəslərin hər birinə işindən bir nida baş qaldırıb səslər: “Ey yatanlar, oyanın!” (“Rəbbi-həbli!”. Bu nida qüdrət sahibi Allahın nidasıdır ki, məşhər günü ölənləri oyatmaq üçün əmr edəcəkdir – R.Q.) Əgər insanda hümmət baş qaldırarsa nəfs ölər, tamah “zəncirlənmiş it” kimi “vəzir” olar, can vəcahan isə dünyadan üstün insanınayaqları altında gərəksiz gözəllik kimi tapdanıb qalar: insan dünya və cahanüstü bir insan olar. Can insan üçün bir “mehman”dır, bunu bilən isə onun nə vaxtsa tərk ediləcəyinə darılmaz. Bu dirilik axtaran yolçunun “hava-taxtı”, “ağıl-tacı”, “süfrə-rzası”, “can-mehmanı”dır. “Xəzinədarı-fikir, ilham”, “keşişçi-şər ilə tovfiq”, “əsiri-nəfs ilə, amal”, “qulu-çərx ilə keyhan”dır. Onun tacındakı mərcanlar “qəsrindəki taxt” hökmdarlar tək zülm və istibdad ilə əldə olunmayıb, əksinə, öz nəfsinə zülm edib, özgələrinə mərhəmət.
Qəsidənin bu hissəsində oyanmış insanın kamilliyə çatması və mənəvi kamillik təsviri də verilir. Kamilliyə çatmış insanın malik olduğu üstün xasiyyət və xarakteri, sözsüz ki, onun bu kamilliyə çatacağına qədər gələn yolu və mübarizəni də təsəvvürə gətirə bilir. Bundan sonra kamilliyə yetmiş ayıq və aqil bir insanın dünyaya olan münasibətləri əsas yer tutur. Yeri gəldikcə şair saraylarda yaşadığı dövrlərdən gördüyü və nifrətlə qarşıladığı saray mühitinə münasibətini, nifrət və təəssüfünü bildirir.
Bacarsan olma aludə, cəlalinə bu dünyanın,
Bu murdar daşı almaqla ələ şad etmə şeytanı.
Şairin təsəvvürüncə, kamilliyə çatmış insanın heç nəyə, heç bir dünya malına ehtiyacı yoxdur. Onun üçün əsas olan ən qiymətli nemət azadlıqdır. “Azad yaşamaq, azad düşünmək” həqiqət axtaran insanın bu dünya ilə mübarizəsində əldə etdiyi ilkin və ən dəyərli nemətdir. Azadlıq təkcə insanlardan deyil, insanın tamahının ehtiyacı olduğu varlıqlardan da azad olmağı deməkdir. Bu dünyada heç nə onun eyninə olmamalıdır. Çünki bu dünyanın nemətlərini yetişdirən, müqəddəs sayılan torpaq da çırkab içərisindədir. İndi bütün haram və murdarların, çirkabın yetişdiricisi və məskəni torpaq özüdür. Bu torpaq cinayətləri örtə-örtə, insan qanları içə-içə, cəsədləri uda-uda bəslənmiş, öz müqəddəs saflığını itirmişdir. Buna görə də gözünü dolu, könlünü tox tut.
Beləliklə, Xaqani kamil insanı çox uca, yüksək bir zirvə hesab edir. Ona verdiyi dəyər və qiymətdəndir ki:
Bu aləmdən uzaqlaş sən, o aləm dərdinə qalma,
İki aləmdən üstündür təfəkkür əhlinin canı.
İki aləm iki gözdür tərazusundə xəllaqın,
Sığışmaz bu iki gözdə çəkənlər ədl mizanı. –
deyir. Başqa mütəsəvvüflərdə olduğu kimi Xaqani də dünyanı iki cür təsəvvür edir: real-fani dünya və əsl əbədi dünya. O biri aləm-ölümdən sonrakı ruhların məskən tutacağı əsl aləm üçün çalışmaq, yaşamaq fikrinin qabağına başqa daha maraqlı bir fikir qoyur: məntiqi və analoji. Əgər bu dünyadan əl çəkirsənsə,düşündüyün o biri dünya onsuz da sənindir. Amma can (yəqin ki ruh) özü də təfəkkür, təb və əql əhlinin, kamil, öz canının əzəlini, mahiyyətinin və aqibətini bilən insan üçün can fanidir, amma bu iki aləmdən üstündür: öz dəyəri, qiyməti və bənzərsizliyi ilə. Bu fikirlər göründüyü kimi, islamın tovhid, eləcə də “Quran”ın “Mən sizi öz nurumdan yaratdım” hökmlərini və bu firiklərdən boy atmış təsəvvüfün vəhdəti-vücud qənaətini yada salır. Canın (ruhun) başqa varlıqlardan üstün bir varlıq olduğu fikrinə gəlinir və onun iki “xəyal” aləmindən üstün olaraq yalnız Tanrıya bağlanacağına, Tanrı ilə bütövləşəcəyinə, ona aid olacağına inam ifadə olunur. “Kamil ruh Tanrının təcəllisidir” fikri ümimiləşdirilir. Sonrakı beytdə də əvvəlki fikirlərini inkişaf etdirərək sənətkar bildirmək istəyir ki, kamil “can”dan aşağıda duran iki aləm yaradanın tərəzisinin gözləridir. Ancaq “bu iki gözdə ədl mizanı çəkənlər sığışmaz”. Yəni kamil ruh yalnız Tanrıya mənsub olduğu üçün bu aləmlərin heç birində qərar və yer tutmaz (Bu fikirlərin İ.Nəsiminin məşhur “Sığmazam” vədifli qəzəlində də ifadə olunduğunu görə bilərik:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam).
Bütün bu imkanlara sahib olmaq üçün isə, əlbəttə, nəfsinə hakim olmağı, hümmət sahibi olmağı, dünyadan həzər qılmağı vacib hesab edir. Yalnız bundan sonra bu rütbəyə qovuşmaq, nail olmaq mümkündür. Xaqani yeri gəldikcə öz fikirlərini, kamil ruhun tərbiyəsi haqqındakı mülahizələrini mürsəl peyğəmbərlərimizin aqibəti ilə əsaslandırır, onları - Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd (s.ə.v.) peyğəmbəri nümunə gətirir. Eyni zamanda “Quran”ın, islamın əxlaqi qayə və mənəvi tərbiyə, etik dəyərlər küliyyatını çıxıb yolu hesab edir. Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.v.) özünü isə nümunə qəbul edirdi:
Bütün dərvişlərin şahı olubdur Əhmədi-Mürsəl
Ki, “Nun vəl qələm” Quranda səbt etmiş bu fərmanı.
Qəsidədə aparıcı olaraq şair daha çox dərviş və hökmdarla müqayisə timsalında öz fikirlərini əsaslandırır. Dərvişləri malik olduqları bir çox üstün insanı dəyərlərinə görə hökmdar və sultanlardan artıq hesab edir, onların qəlbini yaşayış və davranış tərzlərini “rəmzlər dolu sirr lövhəsi” adlandırır. Onlar bir çox şeylərə malik olmadıqlarına görə yoxsul olsalar da, mənən zəngin və dərindirlər:
Fəqirin xirvəsində bəxyələrdə rəmzlər vardır
Ki, onlar “lövhi-məhfuz”u açanlar bu müəmmanı.
Bu beytlərdən də görünür ki, sənətkarın dərvişə və dərvişliyə böyük ehtiramı var. Tədqiqatlardan da bəlli olur ki, Xaqanidə mənəvi intibah dövründə təsəvvüfün hökmlərinə valehlik yaranmış, məlamətiyyə və qələndəriyyəyə xüsusi hüsn-rəğbət bəsləmişdir. Elə buna görə də şair özünü də uca və kamil bildiyi dərviş hesab edərək, öz malik olduqları ən böyük üstün cəhəti və fikri-mənəvi tələbi şüara çevirir: “Hamı dünyaya aşiqdir, biz isə qəmdən azadıq”. Şair dərvişi ədalətli hesab edir, çünki Tanrının yanında sultanla dərvişin fərqi olmadığı kimi, onun da nəzərində sultan və dərviş eyni olmalıdır. “Dindən məqsəd ədalətdir” deyən “şair mənəvi cəhətdən yüksəlmək, yuxarıdakı böyük əxlaqi qayələrə yiyələnmək üçün hümmət, səbr, qənaətə yiyələnməyi əsas şərt sayırdı” (Q.Kəndli). Beləliklə, böyük sənətkar Xaqani Şirvani məşhur “Qəsideyi-şiniyyə”sində kamil insan problemi və onun tərbiyəsi məsələsini qoyur, bununla da, dövrünün bir çox filosof və mütəsəvvüf sənətkarları ilə birləşir.
Şairin mənəvi oyanma və intibah dövrünə təsadüf edən bu əsəri özünün bədii sənətkarlığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə əvəzedilməz yer tutur. Əsərin sənətkarlıq qüdrətindəndir ki, Xaqanidən sonra Şərqdə tanınmış görkəmli söz ustadları da bu qəsidəyə nəzirə olaraq şanlı əsərlər yaratmışlar. Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli bu mənada daha çox yaddaqalan və diqqətəşayandırlar. Bunu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Xaqani çox sevilən sənətkar olaraq Şərq ədəbiyyatında daha çox açıqdan-açığa və davamlı olaraq şərə, zülmə qarşı mübarizə aparan, bu ruhda sənət əsərləri yaradan qüdrətli və unudulmaz bir sənətkardır. Tərcümələrdə bir çox bədii ifadə qüdrətini itirsə də, Xaqani yaradıcılığı həmişə öz mübarizə təntənəsi, etiraz və qəzəb pafosunu saxlayır, dərin və hikmətamiz fikirlər ifadə edir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 994
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 12-08-2020 20:24 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
II yazı
Xaqaninin “Qəsideyi-şiniyyə”sində dünyanı yenidən dərk etmək istəyən bir şəxsiyyətin oyanma ilə dərk etmə arasındakı böhran mərhələsi təsvir olunur. “Məktəbdə ömrü keçən”, “hələ əbcəddə aciz qalan” insanın öyrənmək ehtirasından doğan narahatlıqlarını təqdim edir. Bir az əvvəl qeyd olunduğu kimi, Xaqani dünyanı, həqiqəti dərk etmənin yolunu şüurla yox, təblə mümkün olacağı fikrindədir. Həqiqəti (sadəcə, nisbətdə olan həqiqəti deyil, Allaha yaxın həqiqəti – R.Q.) yalnız təblə, bəsirətlə, kəşflə görmək, dərk etmək, qavramaq və qəbul etmək olar. Şüur isə yanlız əlamətinə görə varlığı müəyyənləşdirə bilər. Şüurun varlığın mahiyyətini idrak etməsi, ümumiyyətlə, mahiyyəti üzə çıxara bilməsi qeyri-mümkündür. Şüurla mahiyyətin təzahürlərini, hadisə və əlamətlərini müəyyənləşdirmək və dərk etmək mümkündür. Göründüyü kimi, bu fikir və mülahizələr bizi məşhur Azərbaycan filosofu Söhrəverdinin fikirlərilə bağlayır: “Yalnız qəlb və işraq yoluyla həqiqətə çatıla bilər (İşraq – Günəş doğulmaq, parlatmaq, Günəşli bir yerə daxil olmaq, qəlbə mənanın doğması deməkdir – R.Q.)... Biz əşyanı onunla qavraya bilərik... Ona sahib olan kimsə varlıqlara və hadisələrə hökm edilə bilər...İnsan kəşf yoluyla tədricən zülmətdən nura yüksəlir”. Məhz bu oyanış və aydınlanmaq idi ki, Qautama rəvayətə görə düz otuz il göylərə baxdıqdan sonra özünü dərk edərək Buddaya – Aydınlanmışa çevrilmişdi. Təb oyananda artıq şüur lazım olmur. Söhrəverdi fəlsəfəsində olduğu kimi Xaqani də insanın zülmətdən nura yüksəlməsi mənəvi inkişaf yolunu təsvir edir. Belə ki, şair həqiqəti görə və ona qovuşa bilmədiyindən ötrü öz qəlbinin, beyninin, şüurunun qaranlıq, zülmət olduğunu hesab edir, həyatını mənəvi səfalət adlandırır. Mənəvi biliksizlikdəndir ki, insan öz nəfsi və tamahı ucbatından dunya nemətlərindən ötrü öz azadlıq və ləyaqətini əsir edir. Halbuki insan, müdriklər demişkən, çox şeylər var ki, onlarsız da yaşaya bilər; bununla da, öz mənəvi və fiziki azadlıq və ləyaqətini, dəyərini qoruyub saxlayar. Bu məqsədlə də şair “Qurani–Kərim”in “Nun vəl qələm” surəsindən istifadə edərək kasıblıqdan şikayətlənməməyi, nəyi varsa onu qorumağı, var-dövlət arxasınca sürünməməyi təlqin edir. Əlbəttə, insan bilməlidir ki, o, gəzən bir “zibil”dir, sonunda torpağa qarışası bir “çürüntü”dür. Çox-çox arzuladığı və nail ola biləcəyi var-dövlət onun qəmidir.
Bu oyanmada əsas məsələlərdən biri nəfsin nəzarəti və idarə olunmasıdır. Nəfs insanı həqiqətdən uzaqlaşdıra da bilər, həqiqətə çatdıra da. “İnsan nəfsi tərbiyə vasitəsilə bir qrup mərtəbələri aşa bilər və nəhayət, yüksək ruhi güc qazanar. Qəlbində şəffaflıq hasil olar, məna aləmi ilə təmasa keçər” (Taylan Nəcib). Sadəcə, nəfsi dünya nemətlərinə və şəhvətə deyil, həqiqəti öyrənməyə döndərmək, onu öyrənməyə sərf etmək gərəkdir. “Dünyaya olan nəfsini öldürsən, ona şəriətdən (fikrimizcə, əxlaqdan, dəyərlərdən) baş daşı qoysan, o zaman məzardan həqiqət gülüstanı baş qaldırar”. Bunun üçün isə insan olan kəsdə hümmət gərəkdir. O kəsdə “hümmət günəş misli gərək olsun ki”, dünyadan ikiəlli yapışan, nura gözləri zülmətlə bağlı, əliqanlı şahlardan üstün olsun. O zaman ona nə yurd, nə də mal-dövlət lazımdır. (Bu fikir XIII əsrin görkəmli sənətkarı, Azərbaycan dilinə doğma şivədə yazan Yunus İmrədə daha gözəl və dolğun ifadə olunub:
Nə varlığa sevinirəm,
Nə yoxluğa darılıram.
Eşqin ilə ovunuram,
Mənə sən gərəksən, sən, sən.) Çünki hümməti olan hər kəsin Süleymana tayı-bərabəri var, yəni dünyanın şərinə, nemət və varına sultanlığı var. Bu kəslərin hər birinə işindən bir nida baş qaldırıb səslər: “Ey yatanlar, oyanın!” (“Rəbbi-həbli!”. Bu nida qüdrət sahibi Allahın nidasıdır ki, məşhər günü ölənləri oyatmaq üçün əmr edəcəkdir – R.Q.) Əgər insanda hümmət baş qaldırarsa nəfs ölər, tamah “zəncirlənmiş it” kimi “vəzir” olar, can vəcahan isə dünyadan üstün insanınayaqları altında gərəksiz gözəllik kimi tapdanıb qalar: insan dünya və cahanüstü bir insan olar. Can insan üçün bir “mehman”dır, bunu bilən isə onun nə vaxtsa tərk ediləcəyinə darılmaz. Bu dirilik axtaran yolçunun “hava-taxtı”, “ağıl-tacı”, “süfrə-rzası”, “can-mehmanı”dır. “Xəzinədarı-fikir, ilham”, “keşişçi-şər ilə tovfiq”, “əsiri-nəfs ilə, amal”, “qulu-çərx ilə keyhan”dır. Onun tacındakı mərcanlar “qəsrindəki taxt” hökmdarlar tək zülm və istibdad ilə əldə olunmayıb, əksinə, öz nəfsinə zülm edib, özgələrinə mərhəmət.
Qəsidənin bu hissəsində oyanmış insanın kamilliyə çatması və mənəvi kamillik təsviri də verilir. Kamilliyə çatmış insanın malik olduğu üstün xasiyyət və xarakteri, sözsüz ki, onun bu kamilliyə çatacağına qədər gələn yolu və mübarizəni də təsəvvürə gətirə bilir. Bundan sonra kamilliyə yetmiş ayıq və aqil bir insanın dünyaya olan münasibətləri əsas yer tutur. Yeri gəldikcə şair saraylarda yaşadığı dövrlərdən gördüyü və nifrətlə qarşıladığı saray mühitinə münasibətini, nifrət və təəssüfünü bildirir.
Bacarsan olma aludə, cəlalinə bu dünyanın,
Bu murdar daşı almaqla ələ şad etmə şeytanı.
Şairin təsəvvürüncə, kamilliyə çatmış insanın heç nəyə, heç bir dünya malına ehtiyacı yoxdur. Onun üçün əsas olan ən qiymətli nemət azadlıqdır. “Azad yaşamaq, azad düşünmək” həqiqət axtaran insanın bu dünya ilə mübarizəsində əldə etdiyi ilkin və ən dəyərli nemətdir. Azadlıq təkcə insanlardan deyil, insanın tamahının ehtiyacı olduğu varlıqlardan da azad olmağı deməkdir. Bu dünyada heç nə onun eyninə olmamalıdır. Çünki bu dünyanın nemətlərini yetişdirən, müqəddəs sayılan torpaq da çırkab içərisindədir. İndi bütün haram və murdarların, çirkabın yetişdiricisi və məskəni torpaq özüdür. Bu torpaq cinayətləri örtə-örtə, insan qanları içə-içə, cəsədləri uda-uda bəslənmiş, öz müqəddəs saflığını itirmişdir. Buna görə də gözünü dolu, könlünü tox tut.
Beləliklə, Xaqani kamil insanı çox uca, yüksək bir zirvə hesab edir. Ona verdiyi dəyər və qiymətdəndir ki:
Bu aləmdən uzaqlaş sən, o aləm dərdinə qalma,
İki aləmdən üstündür təfəkkür əhlinin canı.
İki aləm iki gözdür tərazusundə xəllaqın,
Sığışmaz bu iki gözdə çəkənlər ədl mizanı. –
deyir. Başqa mütəsəvvüflərdə olduğu kimi Xaqani də dünyanı iki cür təsəvvür edir: real-fani dünya və əsl əbədi dünya. O biri aləm-ölümdən sonrakı ruhların məskən tutacağı əsl aləm üçün çalışmaq, yaşamaq fikrinin qabağına başqa daha maraqlı bir fikir qoyur: məntiqi və analoji. Əgər bu dünyadan əl çəkirsənsə,düşündüyün o biri dünya onsuz da sənindir. Amma can (yəqin ki ruh) özü də təfəkkür, təb və əql əhlinin, kamil, öz canının əzəlini, mahiyyətinin və aqibətini bilən insan üçün can fanidir, amma bu iki aləmdən üstündür: öz dəyəri, qiyməti və bənzərsizliyi ilə. Bu fikirlər göründüyü kimi, islamın tovhid, eləcə də “Quran”ın “Mən sizi öz nurumdan yaratdım” hökmlərini və bu firiklərdən boy atmış təsəvvüfün vəhdəti-vücud qənaətini yada salır. Canın (ruhun) başqa varlıqlardan üstün bir varlıq olduğu fikrinə gəlinir və onun iki “xəyal” aləmindən üstün olaraq yalnız Tanrıya bağlanacağına, Tanrı ilə bütövləşəcəyinə, ona aid olacağına inam ifadə olunur. “Kamil ruh Tanrının təcəllisidir” fikri ümimiləşdirilir. Sonrakı beytdə də əvvəlki fikirlərini inkişaf etdirərək sənətkar bildirmək istəyir ki, kamil “can”dan aşağıda duran iki aləm yaradanın tərəzisinin gözləridir. Ancaq “bu iki gözdə ədl mizanı çəkənlər sığışmaz”. Yəni kamil ruh yalnız Tanrıya mənsub olduğu üçün bu aləmlərin heç birində qərar və yer tutmaz (Bu fikirlərin İ.Nəsiminin məşhur “Sığmazam” vədifli qəzəlində də ifadə olunduğunu görə bilərik:
Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam,
Gövhəri-laməkan mənəm, kövnü-məkanə sığmazam).
Bütün bu imkanlara sahib olmaq üçün isə, əlbəttə, nəfsinə hakim olmağı, hümmət sahibi olmağı, dünyadan həzər qılmağı vacib hesab edir. Yalnız bundan sonra bu rütbəyə qovuşmaq, nail olmaq mümkündür. Xaqani yeri gəldikcə öz fikirlərini, kamil ruhun tərbiyəsi haqqındakı mülahizələrini mürsəl peyğəmbərlərimizin aqibəti ilə əsaslandırır, onları - Süleyman, Musa, İsa və Məhəmməd (s.ə.v.) peyğəmbəri nümunə gətirir. Eyni zamanda “Quran”ın, islamın əxlaqi qayə və mənəvi tərbiyə, etik dəyərlər küliyyatını çıxıb yolu hesab edir. Məhəmməd peyğəmbərin (s.ə.v.) özünü isə nümunə qəbul edirdi:
Bütün dərvişlərin şahı olubdur Əhmədi-Mürsəl
Ki, “Nun vəl qələm” Quranda səbt etmiş bu fərmanı.
Qəsidədə aparıcı olaraq şair daha çox dərviş və hökmdarla müqayisə timsalında öz fikirlərini əsaslandırır. Dərvişləri malik olduqları bir çox üstün insanı dəyərlərinə görə hökmdar və sultanlardan artıq hesab edir, onların qəlbini yaşayış və davranış tərzlərini “rəmzlər dolu sirr lövhəsi” adlandırır. Onlar bir çox şeylərə malik olmadıqlarına görə yoxsul olsalar da, mənən zəngin və dərindirlər:
Fəqirin xirvəsində bəxyələrdə rəmzlər vardır
Ki, onlar “lövhi-məhfuz”u açanlar bu müəmmanı.
Bu beytlərdən də görünür ki, sənətkarın dərvişə və dərvişliyə böyük ehtiramı var. Tədqiqatlardan da bəlli olur ki, Xaqanidə mənəvi intibah dövründə təsəvvüfün hökmlərinə valehlik yaranmış, məlamətiyyə və qələndəriyyəyə xüsusi hüsn-rəğbət bəsləmişdir. Elə buna görə də şair özünü də uca və kamil bildiyi dərviş hesab edərək, öz malik olduqları ən böyük üstün cəhəti və fikri-mənəvi tələbi şüara çevirir: “Hamı dünyaya aşiqdir, biz isə qəmdən azadıq”. Şair dərvişi ədalətli hesab edir, çünki Tanrının yanında sultanla dərvişin fərqi olmadığı kimi, onun da nəzərində sultan və dərviş eyni olmalıdır. “Dindən məqsəd ədalətdir” deyən “şair mənəvi cəhətdən yüksəlmək, yuxarıdakı böyük əxlaqi qayələrə yiyələnmək üçün hümmət, səbr, qənaətə yiyələnməyi əsas şərt sayırdı” (Q.Kəndli). Beləliklə, böyük sənətkar Xaqani Şirvani məşhur “Qəsideyi-şiniyyə”sində kamil insan problemi və onun tərbiyəsi məsələsini qoyur, bununla da, dövrünün bir çox filosof və mütəsəvvüf sənətkarları ilə birləşir.
Şairin mənəvi oyanma və intibah dövrünə təsadüf edən bu əsəri özünün bədii sənətkarlığı, ideya-bədii xüsusiyyətləri ilə əvəzedilməz yer tutur. Əsərin sənətkarlıq qüdrətindəndir ki, Xaqanidən sonra Şərqdə tanınmış görkəmli söz ustadları da bu qəsidəyə nəzirə olaraq şanlı əsərlər yaratmışlar. Əmir Xosrov Dəhləvi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli bu mənada daha çox yaddaqalan və diqqətəşayandırlar. Bunu da qeyd etməyi lazım bilirik ki, Xaqani çox sevilən sənətkar olaraq Şərq ədəbiyyatında daha çox açıqdan-açığa və davamlı olaraq şərə, zülmə qarşı mübarizə aparan, bu ruhda sənət əsərləri yaradan qüdrətli və unudulmaz bir sənətkardır. Tərcümələrdə bir çox bədii ifadə qüdrətini itirsə də, Xaqani yaradıcılığı həmişə öz mübarizə təntənəsi, etiraz və qəzəb pafosunu saxlayır, dərin və hikmətamiz fikirlər ifadə edir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 994
Bölməyə aid digər xəbərlər
1-10-2025, 15:32
Məhkəmə yazıçını qiyabi olaraq 7 il müddətinə azadlıqdan məhrum edib
16-09-2025, 15:30
Azərbaycan və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin prezidentləri Şuşada Azərbaycanın tanınmış şəxsiyyətlərinin güllələnmiş heykəllərinə baxıblar
12-09-2025, 19:34
Ədliyyə Nazirliyi yazıçı Topol və daha üç nəfəri xarici agentlərin reyestrinə daxil edib
25-08-2025, 18:34
HÜSEYN ARİFLƏ İSMAYIL İMANZADƏNİN CƏBRAYIL SƏRGÜZƏŞTLƏRİ
12-08-2025, 23:11
Haqqdan yanan çıraq- Vüqar Vüqarlı-70
31-07-2025, 16:40
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu növbəti layihəsinə yekun vurub
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb