13:24 / 24-11-2024
"Sky News": ABŞ-ın Böyük Britaniyadakı hava bazaları üzərində naməlum İHA-lar aşkarlanıb
13:20 / 24-11-2024
Primorski sakini ilə zəngə cavab verməyə gələn polis arasında baş verən dava videoya çəkilib
13:16 / 24-11-2024
Yanar materialların olduğu anbar yanır
13:13 / 24-11-2024
Rep konsertindən sonra üç yeniyetmə reanimasiyaya yerləşdirilib
13:11 / 24-11-2024
Kşilərin səfərbər olması səbəbindən minə yaxın ev istiliksiz qalıb
13:04 / 24-11-2024
"Bloomberg": Malidəki silahlılar "Wagner PMC"nin altı üzvünü öldürdülər
11:21 / 24-11-2024
Bir xəstənin reanimasiyası zamanı mənzildə yanğın başlayıb
11:18 / 24-11-2024
Rudenko: "Qərb Seulu Ukraynada şərik etmək və Pxenyana təzyiq etmək istəyir"
11:13 / 24-11-2024
Merkel: "Qərb və Ukrayna Rusiya ilə dialoqa getməlidir"
11:07 / 24-11-2024
Naməlum şəxs bıçaqla polisə hücum edib
10:55 / 24-11-2024
Müqəddəs Qəbir kilsəsinin altında tapılan Roma ziyarətgahının xarabalıqları
10:51 / 24-11-2024
Senator Qrem ABŞ müttəfiqlərini Netanyahunun həbsinə kömək etdiklərinə görə sanksiyalarla hədələyib
10:40 / 24-11-2024
12 qutu qəhvə oğurlamağa cəhd etdiyinə görə şərti cəza alıb
10:33 / 24-11-2024
WSJ: Ukrayna Silahlı Qüvvələri Rostov vilayətinə ATACMS raketləri ilə hücum edə bilər
23:05 / 23-11-2024
İsrail Hərbi Hava Qüvvələri Suriya ilə Livan sərhədindəki nəzarət-buraxılış məntəqəsini vurub
22:44 / 23-11-2024
COP29-da İtki və Zərər Fondunun tam fəaliyyətə başlamasını təmin edən qərar qəbul olunub
22:39 / 23-11-2024
Leyla Əliyevanın iştirakı ilə Bakıda növbəti ağacəkmə aksiyası keçirilib
21:57 / 23-11-2024
"Bloomberg": Mask yenə planetin ən zəngin adamıdır
21:36 / 23-11-2024
Milli Məclisin Qərbi Azərbaycana Qayıdış üzrə Təşəbbüs Qrupu bəyanat yayıb
21:30 / 23-11-2024
Xumar Qədimovanın yeni “Ay”ı... - Video
21:26 / 23-11-2024
Litvada 2,5 mindən çox NATO əsgəri yerləşdirilib
21:17 / 23-11-2024
Karine Jean-Pierre G20 sammitində rusiyalı jurnalistlərin suallarını cavablandırmaqdan imtina edib
20:59 / 23-11-2024
"Yle": Finnair pilotların tətili səbəbindən təxminən 300 uçuşu ləğv etdi
20:54 / 23-11-2024
Zalujnı hesab edir ki, Rusiya Silahlı Qüvvələri 2027-ci ildə cəbhəni yarıb keçəcək
20:46 / 23-11-2024
Qaz partlayışı nəticəsində bir nəfər xəsarət alıb
20:43 / 23-11-2024
Putin miqrantların sənədlərinin saxtalaşdırılmasına görə 60 milyon rubla qədər cərimələr haqqında qanun imzalayıb
20:34 / 23-11-2024
Fransanın xarici işlər naziri Borro: "Ukraynanın Rusiya Federasiyasına SCALP raketləri atmaq hüququ var"
20:28 / 23-11-2024
HƏMAS bildirir ki, Qəzzanın şimalında israilli girov ölüb
20:23 / 23-11-2024
Zaxarova: "Paris Kiyevi dəstəkləmir, amma bitirir"
20:20 / 23-11-2024
Bir nəfər yaşıl metro xəttinin üzərinə yıxılıb
20:17 / 23-11-2024
Zelenski: Ukraynada 300-dən çox liman infrastrukturu obyekti zədələnib
20:11 / 23-11-2024
Bir qrup şəxs təltif olundu - Siyahı
20:07 / 23-11-2024
Prezidentdən elektrik enerjisi və su təchizatı ilə bağlı - Fərman
19:59 / 23-11-2024
Yüksək vəzifəyə təyin edilən Xəyyam Məmmədov kimdir?
14:26 / 23-11-2024
Şeyx Portuqaliyaya gedir
14:20 / 23-11-2024
Rusiyanın Qırğızıstandakı səfiri əmək miqrasiyası məsələsini kəskin, lakin çox vacib adlandırıb
14:16 / 23-11-2024
Abxaziya İttifaq dövlətinin vahid valyutasının sınaqdan keçirilməsini təklif edib
14:13 / 23-11-2024
"Yabloko" Şlosberqin saxlanmasının səbəbini açıqlayıb
SÖZ MÜLKÜNÜN XAQANI... -RAMİZ QASIMOV
Tarix: 08-08-2020 03:20 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
I yazı
Sadəcə Xaqani Şirvani kimi məşhurlaşmış böyük Azərbaycan şairi, şeir, sənət dühası, ədəbiyyatın ustad simalarından biri. Onun əsl adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim İbn Əli Nəccar İbn Osman İbn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm olaraq göstərilir. Adı ədəbiyyat tarixində sənətə ictimai məzmun verən qüdrətli sənətkarlardan biri kimi daxil olub. Qəsidənin ən qüdrətli ustadlarından biri kimi tanınıb. Uzun müddət saraylarda yaşayan, sonradan saraylara ikrah duyaraq oranı tərk edən və özünü “Yoxsullar şairi Xəlqani” adlandıran əsl söz ustadı: İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani...
Xaqani Şirvani... Bəli, XII əsrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulan, ədəbiyyat aləmində öz istedadı ilə bir Günəş kimi parlayan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş şöhrət tapan böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani... Bu qüdrətli söz ustadı özündən sonra neçə-neçə söz sənətkarının yaradıcılığında öz qüdrətli təsir gücünü saxlamışdır. Şeirlərindən dövrün, zamanın ədalətsizliyi və zülmünə qarşı kəskin bir etiraz, dərin bir üsyan baş qaldırır. Buna görə də qətiyyətli və mübariz bir sənətkar olaraq şöhrət qazanıb. Haqqında haqlı olaraq deyilir ki: “Xaqani Şirvani - Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə qaldırdığı şeriyyət bayrağı”dır (Q.Kəndli). Bu söz sənətkarı geniş bədii irsə malik olsa da, daha çox qəsidələr ustadı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qəsidələri dərin məna və hikmət dolu tərbiyə memarıdır. Təsadüfi deyildi ki, görkəmli xaqanişünas Qafar Kəndli göstərirdi ki, “...orta əsr ədəbiyyatının qızıl çağı və Şərq ədəbiyyatının qəsidə və məsnəvisindən söz açdıqda, Azərbaycanın intibah ədəbiyyatını izlədikdə Azərbaycan mədəniyyəti altun dövrünün iki qoşa böyük dühası - “türkani-parsiquy” – “Türkanə-soxən” Xaqani və “türkanə-nəzm” Nizamini nəzərimizə gətiririk... sahibi-Şirvan qəsidə də taysızdır”.
Xaqani, doğrudur, ilk poema müəllifidir, “Töhfətül-İraqeyn” kimi bir əsər yazıb. Onun “Zəmanədən şikayət”ləri, “Həbsiyyə”ləri üsyan ruhu ilə çox zəngindir. O, bu kimi əsərlərində bir ordudan daha ziyadə üsyan və müharibə açan bir sərkərdəyə bənzəyir. Öz sənətkarlığını öyən qiymətli “Fəxriyyə”lərin müəllifidir. Qəzəlləri, müxtəlif əsərləri onun sənətkarlığının parlaq cilaları təsirini bağışlayır. Yaxınlarının ölümünə yazdığı “Mərsiyə”lərində kədərli, hüzn dolu bir insanın – bir Atanın, bir Ərin, Dostun və b. portreti əzəmətlə canlanır. Ancaq o, qəsidələrində daha çox qüdrətli görünür. “Mədain xərabələri”, “Qəsideyi-şiniyyə” və b. qəsidələri onun ustalığına nişanədirlər. Bu əsərlər özünün təntənə və diqtəsilə seçilir, hikmət və mənadan bayraq qaldırmış bir ordunun zəfər təbilinə bənzəyir. Özü demiş:
Görün Xaqaniyə hümmət necə imkan yaratmış ki,
Bu gün yüz fəlsəfə ustadını saymaz da Xaqani.
Qəsidələrində hikmət və hünər sahibi olan Xaqani ictimai-fəlsəfi qəsidələrində daha böyük və dərin mətləblərə toxunur. “Qəsideyi-şiniyə” bu mənada, daha diqqətəşayan və maraqlı qəsidələrdən biridir. Bu, o qəsidədir ki, qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə bitdiyinə görə məhz bu cür – “Qəsideyi-şiniyyə” adlandırılıb. Qəsidənin məzmununa görə bu iki problemi daha açıq görmək olur: 1) Kamil insan problemi və onun həlli yolu; 2) İnsan və dünya münasibətləri.
Qəsidənin əvvəlindən sənətkar “Kamil insan necə olmalıdır?” məsələsilə bağlı fikirlərini ortaya qoyur, onun düşüncə və duyğularını, mənəvi kamilliyini diqqətə çatdırır. Xaqaniyə görə, hər bir insan öz qəlbinin səsinə, bəsirətinin tələbinə diqqətlə qulaq asmalı və ona uyğun yaşayıb davranmalıdır. Bu bəsirətin, qəlbin öyrətdiyi, təlim və hökm etdiyi elm məhz insanı kamil düşüncə və mənəviyyata sahib edə bilər. Hər bir insana çıxılmaz və dar məqamda ağlı və zəkası kömək edə bilər. Sadəcə, onu doğru yola yönəltmək və fəallaşdırmaq gərəkdir. “Hər dənizdə sədəf olmadığı kimi, hər qətrədən də yaranan insan deyil”. Məhz özünü dünya və dünya nemətlərindən üstün tutan insanın “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”. İnsan sözün bütün mənalarında hümmət sahibi olmalıdır ki, dünyanı it kimi qarşısında çökdürsün, ya da özü it kimi nəfsinin dalınca sürünsün. Bu mənada XIII əsr sufi sənətkarı Şah Qasim Ənvarın sözü ilə Xaqaninin yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri çox uyğun gəlir:
Çe tərsani ze tufan Qasimi ra
Ke dəryaye – mohit həm ta bezanust.
(Qasimini tufanla nə qorxudursan, mühit dəryası onun dizindəndir.)
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Xaqani yaradıclığını Azərbaycan və islam fəlsəfəsindən kənar təhlil etmək doğru deyil. Yaradıcılığından da görünür ki, əvvəllər sevib bağlandığı yunan fəlsəfəsinə küskün və etinasızdır. Yunan fəlsəfəsindən soyuyan sənətkar özünün iç tələblərinə uyğun olaraq inandığı, təskinlik və mənəvi ucalıq tapdığı islam fəlsəfəsinə bağlanmışdır. Fikrimizcə, bu həm də ona görə idi ki, dünya və varlıq, həyat haqqında yunan fəlsəfəsinin məhz idraka, özü də məntiqi idraka əsaslanan fəlsəfi bilikləri şairin yaşadığı üzüntülü, əzab və işgəncəli həyatında təskinlik, inam və nicat vermirdi. Çünki həyatda elə faktlar var ki, məsələn, o dövr sənətkarlarının da arzulayıb axtardıqları ədalət və həqiqət idrakla heç cürə dərk oluna bilmirdi, yanlız nisbilik və müqayisə ilə ağıla gətirmək, anlamaq olardı. Qafar Kəndlinin dediyi kimi: “Yunan fəlsəfəsi adlanan bir fəlsəfənin hökmləri ilə, dövrün “yer allahlarının” pis əməllərinin qarşısını almağın mümkün olmadığını, yunanın qurumuş çayının suyu ilə” əprimiş beyinlərə su çiləməklə, büzülmüş canlara həyat verməyin imkan xaricində olmasının vaxtlı-vaxtında duymuşdur”. Bu sənətkar, əslində, fəlsəfənin hökmünə qarşı çıxmaqla fəlsəfəni həyatla bağlamaq niyyətində idi. Yanlız bununla həyatı dərk etmək, yaxşını pisdən seçmək və zülmə, şərə qarşı nifrət duymaq, mübarizə aparmaq olardı. Yoxsa fəlsəfənin dinlə çulğaşan bəzi hökmlərinin insanların başını piyləyə-piyləyə zülmə əsir edəcəyi qaçılmaz idi. Buna görə də, islam fəlsəfəsinin köməkliyi ilə öz arzuladıqlarına çatan sənətkar öz təlimlərində də bu fəlsəfənin təlimlərinə əsaslanırdı. Bu da qeyd edilməlidir ki, Xaqani öz dövründə islam fəlsəfəsi üzərində yaranıb yayılmış təsəvvüf təriqətləri ilə, xüsusilə də, əxiliklə sıxbağlı bir şəxs idi.
Elə bu dediklərimizə rəğmən Xaqani Şirvani “Qəsideyi-şiniyyə”sində insanın ilk təlimini “sükut” adlandırır. Əlavə edək ki, qəsidədə şair, fikirmizcə, insanın ilk yaranışından və sonunda dünyaya oyaq münasibətinə qədər hər şeyə təsvir verir. Qəsidədə deyilir:
Mənim öyrəndiyim ilk söz bu məktəbdə “sükut” oldu,
Bəladır dil başa, lakin sükut hər dərd dərmanı.
Burada sənətkarın insanın ilk yaranışdan dilsiz-ağızsız olmasına, məhz bu sükut içərisində də dünyanı görərək öyrəndiyinə işarə edir. Bu fakt deyilmi ki, körpə doğulandan ancaq duyma və görmə ilə başlanan öyrənmək yoluna qədəm basır. Öyrənə-öyrənə yeni yollarla öyrənmə üsullarını artırır, təlim alır. İnsan öyrənə-öyrənə bir zaman qarşısında qarma-qarışıq, xaotik bir dünya, varlıq mənzərəsi görür. Bu qəsidənin əvvəlki beytlərinin məzmunundan da göründüyü kimi, şeir yazılması şairin qəlbdən oyanışı və fikri intibahı dövrünün məhsuludur. Ümumiyyətlə, qəsidə insanın fikri oyanış və mənəvi kamillik əxz etməsindən bəhs edir. Faktlardan da məlumdur ki, hələ şair 15-16 yaşlarında ikən oyaq baxışlara sahib idi və ayıq münasibət onun ətrafına olan münsibətini də dəyişdirirdi. Düzdür, saraya düşdükdən sonra gözqamaşdırıcı saray mühiti şairin gözlərinə pərdə salır və axtardığı, içində onun acına çevrildiyi həqiqətləri görünməzləşdirir. Amma sonralar, 22-23 yaşlarında sənətkar bu mühitdən tezliklə çiyrənir və ikrahla özünün saraydakı vəziyyətinə baxır. Oyanış və fikri intibah yenidən başlayır: daha güclü, vulkanik tərzdə. Şairin fikirləri indi ənginliklərdə gəzirdi. Əlavə edək ki, şairdəki bu mənəvi təbəddülata dövrünün fəlsəfi təriqətləri, xüsusilə, məhəbbət, insaniyyət və qardaşlıq fəlsəfəsindən yoğrulmuş əxilik, yunan fəlsəfəsinin tam əksinə olaraq aludə olduğu, sevdiyi Şərq fəlsəfəsi – işraqiyyəlik, geniş yayılan təsəvvüf ideyaları, islam fəlsəfəsi və əxlaqi qaydaları təkan vermişdi. Zahidlər kimi tərki-dünyalığın əleyhinə olan şair sonunda ona qarşı edilən pisliklərdən özünü qorumaq üçün “üzlət”ə baş vururdu. Bununla da, cəmiyyəti dərkə, mənəvi kamilliyə yol alırdı. Pisliklərdən qaçınmaq onu əxiliyə daha çox yaxınlaşdırırdı. Məhz bu dövrdəki mənəvi təbəddülat və fikri oyanma onu “Qəsideyi-şiniyyə”yə gətirib çıxardı. “Qəsideyi-şiniyyə” məzmun və ideyaca artıq oyanmış, haqqın və ədalətin nə olduğunu bilən, dünyadan üstün mənəvi ucalığa və kamilliyə çatmış, “peyğəmbəri tanıyan və Tanrını axtaran” bir həqiqət yolçusunun düçüncəsi, tövsiyyəsi və qənaətidir.
O “əbcəd” ki mənə ustad təlim etdi təcridi,
Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.
O gün ki sirri yoxluqdan ibarət əbcədi bildim,
Unutdum varlığa bağlı olan hər bir müəmmanı.
Yuxarıda dediyimiz fikirlərə əlavə edə bilərik ki, “əbcəd” sözünü həm də “heç nə” anlamı verən əlifba mənasında da başa düşmək mümkündür. Demək, beytdən belə başa düşmək olur ki, ustad (mənəvi diktə) təlim edən elm tədric olunmaq, özünü digər varlıqlardan kənar tutmaq və ayırmaq “əlifba”sıdır. Qeyd edilən bu bədii faktlara bu həyati faktı da əlavə edək ki, görünür, bu hissədə sənətkar ona əbcəd öyrədən ustadı – əmisi Kafiəddin Öməri nəzərdə tutub. Çünki məlum olduğu kimi, Xaqaniyə kiçik yaşlarından dərs verən, ona əbcədi, əlifbanı öyrədən, digər elmlərlə tanışlıq verən, bununla da, onun gözlərini açıb dünyaya yeni münasibət və baxışlar bəxş edən ustadı əmisi Kafiəddin Ömər idi. Elə bu beytdə də çox güman ki, sənətkar ilk təhsil illərini və ona müəllimlik edən, yeni dünya bağışlayan, uşaqlıqdan gözlərini açan, mənəvi ata bildiyi əmisini nəzərdə tutur.
Bu beytlər peşiman bir insanın narahat göz yaşlarıdır. Nə qədər ki şair dünyadakı həqiqətləri, ətrafdakı hadisələri doğru-düzgün dərk etmirdi, sakit və firavan idi. Elə ki, gözlərini ustadı biliklə açdı, hadisələrin altındakı mahiyyəti bildi, həqiqəti dərk eləməyə başladı, bu zaman təəssüf və peşimançılıqdan göz yaşı tökdü.
“Sirri yoxluqdan ibarət əbcəd”. Əbcəd məntiqsiz düzülüşdən ibarət hərflər əlifbasıdır. Lakin ədcəddə hərflər müəyyən rəqəmlərlə işarələnir və özünəməxsus yer tutur. Bu “mənasız” düzülüşdə rəqəmlərin cəmi ona bir məna verir. Dünyadakı varlıqlar da belədir. İlk görünüşdən yerli-yersiz və qarma-qarışıqdır. Hadisələrdə bir xaotiklik, nizamsızlıq var. Amma bütövlükdə, bir-biri ilə əlaqədə dünyanın vahid ümumi mənzərəsini, görünüşünü təşkil edir. Hər bir varlıq və hadisə özündə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Yalnız birlikdə vahid dünya – varlıq anlamını ifadə etməyə, ümumi məna və mahiyyət kəsb etməyə qadirdir. Bu “nadanlıq elmi” həm də nadanları başa salmaq üçündür. Şair bu elmin qəribəliyini bunda görür. Yəni bildiklərimiz bir heçlik (cəfəngiyat), bilmədiklərimiz isə əsldir (həqiqətdir). İnsan həmişə həqiqəti, dünya və hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə can atır, onun haqqında hər şeyi deyir, lakin konkret həqiqəti nə deyir, nə də bilir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 574
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 08-08-2020 03:20 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
I yazı
Sadəcə Xaqani Şirvani kimi məşhurlaşmış böyük Azərbaycan şairi, şeir, sənət dühası, ədəbiyyatın ustad simalarından biri. Onun əsl adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim İbn Əli Nəccar İbn Osman İbn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm olaraq göstərilir. Adı ədəbiyyat tarixində sənətə ictimai məzmun verən qüdrətli sənətkarlardan biri kimi daxil olub. Qəsidənin ən qüdrətli ustadlarından biri kimi tanınıb. Uzun müddət saraylarda yaşayan, sonradan saraylara ikrah duyaraq oranı tərk edən və özünü “Yoxsullar şairi Xəlqani” adlandıran əsl söz ustadı: İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani...
Xaqani Şirvani... Bəli, XII əsrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulan, ədəbiyyat aləmində öz istedadı ilə bir Günəş kimi parlayan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş şöhrət tapan böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani... Bu qüdrətli söz ustadı özündən sonra neçə-neçə söz sənətkarının yaradıcılığında öz qüdrətli təsir gücünü saxlamışdır. Şeirlərindən dövrün, zamanın ədalətsizliyi və zülmünə qarşı kəskin bir etiraz, dərin bir üsyan baş qaldırır. Buna görə də qətiyyətli və mübariz bir sənətkar olaraq şöhrət qazanıb. Haqqında haqlı olaraq deyilir ki: “Xaqani Şirvani - Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə qaldırdığı şeriyyət bayrağı”dır (Q.Kəndli). Bu söz sənətkarı geniş bədii irsə malik olsa da, daha çox qəsidələr ustadı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qəsidələri dərin məna və hikmət dolu tərbiyə memarıdır. Təsadüfi deyildi ki, görkəmli xaqanişünas Qafar Kəndli göstərirdi ki, “...orta əsr ədəbiyyatının qızıl çağı və Şərq ədəbiyyatının qəsidə və məsnəvisindən söz açdıqda, Azərbaycanın intibah ədəbiyyatını izlədikdə Azərbaycan mədəniyyəti altun dövrünün iki qoşa böyük dühası - “türkani-parsiquy” – “Türkanə-soxən” Xaqani və “türkanə-nəzm” Nizamini nəzərimizə gətiririk... sahibi-Şirvan qəsidə də taysızdır”.
Xaqani, doğrudur, ilk poema müəllifidir, “Töhfətül-İraqeyn” kimi bir əsər yazıb. Onun “Zəmanədən şikayət”ləri, “Həbsiyyə”ləri üsyan ruhu ilə çox zəngindir. O, bu kimi əsərlərində bir ordudan daha ziyadə üsyan və müharibə açan bir sərkərdəyə bənzəyir. Öz sənətkarlığını öyən qiymətli “Fəxriyyə”lərin müəllifidir. Qəzəlləri, müxtəlif əsərləri onun sənətkarlığının parlaq cilaları təsirini bağışlayır. Yaxınlarının ölümünə yazdığı “Mərsiyə”lərində kədərli, hüzn dolu bir insanın – bir Atanın, bir Ərin, Dostun və b. portreti əzəmətlə canlanır. Ancaq o, qəsidələrində daha çox qüdrətli görünür. “Mədain xərabələri”, “Qəsideyi-şiniyyə” və b. qəsidələri onun ustalığına nişanədirlər. Bu əsərlər özünün təntənə və diqtəsilə seçilir, hikmət və mənadan bayraq qaldırmış bir ordunun zəfər təbilinə bənzəyir. Özü demiş:
Görün Xaqaniyə hümmət necə imkan yaratmış ki,
Bu gün yüz fəlsəfə ustadını saymaz da Xaqani.
Qəsidələrində hikmət və hünər sahibi olan Xaqani ictimai-fəlsəfi qəsidələrində daha böyük və dərin mətləblərə toxunur. “Qəsideyi-şiniyə” bu mənada, daha diqqətəşayan və maraqlı qəsidələrdən biridir. Bu, o qəsidədir ki, qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə bitdiyinə görə məhz bu cür – “Qəsideyi-şiniyyə” adlandırılıb. Qəsidənin məzmununa görə bu iki problemi daha açıq görmək olur: 1) Kamil insan problemi və onun həlli yolu; 2) İnsan və dünya münasibətləri.
Qəsidənin əvvəlindən sənətkar “Kamil insan necə olmalıdır?” məsələsilə bağlı fikirlərini ortaya qoyur, onun düşüncə və duyğularını, mənəvi kamilliyini diqqətə çatdırır. Xaqaniyə görə, hər bir insan öz qəlbinin səsinə, bəsirətinin tələbinə diqqətlə qulaq asmalı və ona uyğun yaşayıb davranmalıdır. Bu bəsirətin, qəlbin öyrətdiyi, təlim və hökm etdiyi elm məhz insanı kamil düşüncə və mənəviyyata sahib edə bilər. Hər bir insana çıxılmaz və dar məqamda ağlı və zəkası kömək edə bilər. Sadəcə, onu doğru yola yönəltmək və fəallaşdırmaq gərəkdir. “Hər dənizdə sədəf olmadığı kimi, hər qətrədən də yaranan insan deyil”. Məhz özünü dünya və dünya nemətlərindən üstün tutan insanın “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”. İnsan sözün bütün mənalarında hümmət sahibi olmalıdır ki, dünyanı it kimi qarşısında çökdürsün, ya da özü it kimi nəfsinin dalınca sürünsün. Bu mənada XIII əsr sufi sənətkarı Şah Qasim Ənvarın sözü ilə Xaqaninin yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri çox uyğun gəlir:
Çe tərsani ze tufan Qasimi ra
Ke dəryaye – mohit həm ta bezanust.
(Qasimini tufanla nə qorxudursan, mühit dəryası onun dizindəndir.)
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Xaqani yaradıclığını Azərbaycan və islam fəlsəfəsindən kənar təhlil etmək doğru deyil. Yaradıcılığından da görünür ki, əvvəllər sevib bağlandığı yunan fəlsəfəsinə küskün və etinasızdır. Yunan fəlsəfəsindən soyuyan sənətkar özünün iç tələblərinə uyğun olaraq inandığı, təskinlik və mənəvi ucalıq tapdığı islam fəlsəfəsinə bağlanmışdır. Fikrimizcə, bu həm də ona görə idi ki, dünya və varlıq, həyat haqqında yunan fəlsəfəsinin məhz idraka, özü də məntiqi idraka əsaslanan fəlsəfi bilikləri şairin yaşadığı üzüntülü, əzab və işgəncəli həyatında təskinlik, inam və nicat vermirdi. Çünki həyatda elə faktlar var ki, məsələn, o dövr sənətkarlarının da arzulayıb axtardıqları ədalət və həqiqət idrakla heç cürə dərk oluna bilmirdi, yanlız nisbilik və müqayisə ilə ağıla gətirmək, anlamaq olardı. Qafar Kəndlinin dediyi kimi: “Yunan fəlsəfəsi adlanan bir fəlsəfənin hökmləri ilə, dövrün “yer allahlarının” pis əməllərinin qarşısını almağın mümkün olmadığını, yunanın qurumuş çayının suyu ilə” əprimiş beyinlərə su çiləməklə, büzülmüş canlara həyat verməyin imkan xaricində olmasının vaxtlı-vaxtında duymuşdur”. Bu sənətkar, əslində, fəlsəfənin hökmünə qarşı çıxmaqla fəlsəfəni həyatla bağlamaq niyyətində idi. Yanlız bununla həyatı dərk etmək, yaxşını pisdən seçmək və zülmə, şərə qarşı nifrət duymaq, mübarizə aparmaq olardı. Yoxsa fəlsəfənin dinlə çulğaşan bəzi hökmlərinin insanların başını piyləyə-piyləyə zülmə əsir edəcəyi qaçılmaz idi. Buna görə də, islam fəlsəfəsinin köməkliyi ilə öz arzuladıqlarına çatan sənətkar öz təlimlərində də bu fəlsəfənin təlimlərinə əsaslanırdı. Bu da qeyd edilməlidir ki, Xaqani öz dövründə islam fəlsəfəsi üzərində yaranıb yayılmış təsəvvüf təriqətləri ilə, xüsusilə də, əxiliklə sıxbağlı bir şəxs idi.
Elə bu dediklərimizə rəğmən Xaqani Şirvani “Qəsideyi-şiniyyə”sində insanın ilk təlimini “sükut” adlandırır. Əlavə edək ki, qəsidədə şair, fikirmizcə, insanın ilk yaranışından və sonunda dünyaya oyaq münasibətinə qədər hər şeyə təsvir verir. Qəsidədə deyilir:
Mənim öyrəndiyim ilk söz bu məktəbdə “sükut” oldu,
Bəladır dil başa, lakin sükut hər dərd dərmanı.
Burada sənətkarın insanın ilk yaranışdan dilsiz-ağızsız olmasına, məhz bu sükut içərisində də dünyanı görərək öyrəndiyinə işarə edir. Bu fakt deyilmi ki, körpə doğulandan ancaq duyma və görmə ilə başlanan öyrənmək yoluna qədəm basır. Öyrənə-öyrənə yeni yollarla öyrənmə üsullarını artırır, təlim alır. İnsan öyrənə-öyrənə bir zaman qarşısında qarma-qarışıq, xaotik bir dünya, varlıq mənzərəsi görür. Bu qəsidənin əvvəlki beytlərinin məzmunundan da göründüyü kimi, şeir yazılması şairin qəlbdən oyanışı və fikri intibahı dövrünün məhsuludur. Ümumiyyətlə, qəsidə insanın fikri oyanış və mənəvi kamillik əxz etməsindən bəhs edir. Faktlardan da məlumdur ki, hələ şair 15-16 yaşlarında ikən oyaq baxışlara sahib idi və ayıq münasibət onun ətrafına olan münsibətini də dəyişdirirdi. Düzdür, saraya düşdükdən sonra gözqamaşdırıcı saray mühiti şairin gözlərinə pərdə salır və axtardığı, içində onun acına çevrildiyi həqiqətləri görünməzləşdirir. Amma sonralar, 22-23 yaşlarında sənətkar bu mühitdən tezliklə çiyrənir və ikrahla özünün saraydakı vəziyyətinə baxır. Oyanış və fikri intibah yenidən başlayır: daha güclü, vulkanik tərzdə. Şairin fikirləri indi ənginliklərdə gəzirdi. Əlavə edək ki, şairdəki bu mənəvi təbəddülata dövrünün fəlsəfi təriqətləri, xüsusilə, məhəbbət, insaniyyət və qardaşlıq fəlsəfəsindən yoğrulmuş əxilik, yunan fəlsəfəsinin tam əksinə olaraq aludə olduğu, sevdiyi Şərq fəlsəfəsi – işraqiyyəlik, geniş yayılan təsəvvüf ideyaları, islam fəlsəfəsi və əxlaqi qaydaları təkan vermişdi. Zahidlər kimi tərki-dünyalığın əleyhinə olan şair sonunda ona qarşı edilən pisliklərdən özünü qorumaq üçün “üzlət”ə baş vururdu. Bununla da, cəmiyyəti dərkə, mənəvi kamilliyə yol alırdı. Pisliklərdən qaçınmaq onu əxiliyə daha çox yaxınlaşdırırdı. Məhz bu dövrdəki mənəvi təbəddülat və fikri oyanma onu “Qəsideyi-şiniyyə”yə gətirib çıxardı. “Qəsideyi-şiniyyə” məzmun və ideyaca artıq oyanmış, haqqın və ədalətin nə olduğunu bilən, dünyadan üstün mənəvi ucalığa və kamilliyə çatmış, “peyğəmbəri tanıyan və Tanrını axtaran” bir həqiqət yolçusunun düçüncəsi, tövsiyyəsi və qənaətidir.
O “əbcəd” ki mənə ustad təlim etdi təcridi,
Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.
O gün ki sirri yoxluqdan ibarət əbcədi bildim,
Unutdum varlığa bağlı olan hər bir müəmmanı.
Yuxarıda dediyimiz fikirlərə əlavə edə bilərik ki, “əbcəd” sözünü həm də “heç nə” anlamı verən əlifba mənasında da başa düşmək mümkündür. Demək, beytdən belə başa düşmək olur ki, ustad (mənəvi diktə) təlim edən elm tədric olunmaq, özünü digər varlıqlardan kənar tutmaq və ayırmaq “əlifba”sıdır. Qeyd edilən bu bədii faktlara bu həyati faktı da əlavə edək ki, görünür, bu hissədə sənətkar ona əbcəd öyrədən ustadı – əmisi Kafiəddin Öməri nəzərdə tutub. Çünki məlum olduğu kimi, Xaqaniyə kiçik yaşlarından dərs verən, ona əbcədi, əlifbanı öyrədən, digər elmlərlə tanışlıq verən, bununla da, onun gözlərini açıb dünyaya yeni münasibət və baxışlar bəxş edən ustadı əmisi Kafiəddin Ömər idi. Elə bu beytdə də çox güman ki, sənətkar ilk təhsil illərini və ona müəllimlik edən, yeni dünya bağışlayan, uşaqlıqdan gözlərini açan, mənəvi ata bildiyi əmisini nəzərdə tutur.
Bu beytlər peşiman bir insanın narahat göz yaşlarıdır. Nə qədər ki şair dünyadakı həqiqətləri, ətrafdakı hadisələri doğru-düzgün dərk etmirdi, sakit və firavan idi. Elə ki, gözlərini ustadı biliklə açdı, hadisələrin altındakı mahiyyəti bildi, həqiqəti dərk eləməyə başladı, bu zaman təəssüf və peşimançılıqdan göz yaşı tökdü.
“Sirri yoxluqdan ibarət əbcəd”. Əbcəd məntiqsiz düzülüşdən ibarət hərflər əlifbasıdır. Lakin ədcəddə hərflər müəyyən rəqəmlərlə işarələnir və özünəməxsus yer tutur. Bu “mənasız” düzülüşdə rəqəmlərin cəmi ona bir məna verir. Dünyadakı varlıqlar da belədir. İlk görünüşdən yerli-yersiz və qarma-qarışıqdır. Hadisələrdə bir xaotiklik, nizamsızlıq var. Amma bütövlükdə, bir-biri ilə əlaqədə dünyanın vahid ümumi mənzərəsini, görünüşünü təşkil edir. Hər bir varlıq və hadisə özündə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Yalnız birlikdə vahid dünya – varlıq anlamını ifadə etməyə, ümumi məna və mahiyyət kəsb etməyə qadirdir. Bu “nadanlıq elmi” həm də nadanları başa salmaq üçündür. Şair bu elmin qəribəliyini bunda görür. Yəni bildiklərimiz bir heçlik (cəfəngiyat), bilmədiklərimiz isə əsldir (həqiqətdir). İnsan həmişə həqiqəti, dünya və hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə can atır, onun haqqında hər şeyi deyir, lakin konkret həqiqəti nə deyir, nə də bilir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 574
Bölməyə aid digər xəbərlər
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb
12-06-2024, 23:33
Professor Mahirə Hüseynova Turan Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib
9-06-2024, 15:53
"Zəfəri yaşadanlar” kitabının təqdimat mərasimindən-VİDEO+FOTOLAR
6-06-2024, 14:52
Sumqayıtda Mikayıl Müşfiqin anım mərasimi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
1-05-2024, 21:08
Rusiya yazıçılarının kitablarının 170-dən çox nadir nəşri Avropa kitabxanalarından yoxa çıxıb
27-04-2024, 00:42
ƏZƏL-AXIR SÖZ QALACAQ DÜNYADA
26-04-2024, 11:47
AMEA NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA İNSTİTUTUN 90 İLLİYİ
19-04-2024, 12:41
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski