23:00 / 20-07-2025
Sobyanin: "Moskvaya uçan daha 2 pilotsuz təyyarə məhv edilib"
21:40 / 20-07-2025
ABŞ 2016-cı il seçkilərinə müdaxilə ilə bağlı uydurma məlumatların sübutunu təqdim edəcək
21:36 / 20-07-2025
Qadınlara hücum edən yeniyetmə saxlanılıb
21:29 / 20-07-2025
5,1 bal gücündə zəlzələ baş verib
21:27 / 20-07-2025
Tarixçi Sidorov: "Tramp 50 günlük ultimatumu daha 50 gün uzada bilər"
21:23 / 20-07-2025
Tramp hindliləri idman komandalarının adlarına qaytarmağa çağırıb
21:18 / 20-07-2025
Sinqapurda keçirilən dünya çempionatında Çinin sinxron üzgüçülük komandası qızıl medal qazanıb
15:37 / 20-07-2025
"Spectator": Trampın Ukrayna ilə bağlı ultimatumu Putinə hədiyyə idi
15:25 / 20-07-2025
General Alaudinov LPR-də çeçen döyüşçünün iştirak etdiyi döyüşü pisləyib
15:22 / 20-07-2025
3 turistin axtarışı davam edir
15:21 / 20-07-2025
İDF HƏMAS-ın silahların hazırlanması üzrə rəhbərinin işdən çıxarılmasını elan edib
15:13 / 20-07-2025
Vüqar Rəhimzadə: "III Şuşa Qlobal Media Forumu yeni dövrün çağırışlarını Xankəndidən dünyaya çatdırır"
12:27 / 20-07-2025
"Teleqraf": Rusiyanın Trampın 50 günlük ultimatumuna cavabı qarşıdurma xarakteri daşıyırdı
12:24 / 20-07-2025
"Rar": Putin və Tramp Çində görüşərsə, ABŞ ultimatumlardan imtina edəcək
12:20 / 20-07-2025
Federasiya Şurası abituriyentlərdən pul qoparan saxta universitet saytları barədə xəbərdarlıq edib
12:16 / 20-07-2025
Almaniyanın xarici işlər naziri hesab edir ki, Kiyev Rusiya ilə münaqişədə uduzmur
08:57 / 20-07-2025
Bundesver general-mayoru Freydinq Rusiya aerodromlarına hücum etməyə çağırıb
08:54 / 20-07-2025
Rusiyalı Kopılov UFC 318-də braziliyalı Kostaya uduzub
08:51 / 20-07-2025
Ruslar uzun sürən maqnit qasırğasını hiss edəcəklər
08:49 / 20-07-2025
FHN: Altayda gölə düşən vertolyotun pilotu və sərnişini özləri çıxıb
08:45 / 20-07-2025
WSJ: ABŞ Ukraynanın müttəfiqlərinə "Patriot" Hava Hücumundan Müdafiə Sistemlərinə üstünlük vermək qərarına gəlib
08:42 / 20-07-2025
Tim Tszyu WBC titulu uğrunda döyüşdə Fundoraya texniki nokautla məğlub olub
08:40 / 20-07-2025
"Politico": Tramp hakimiyyətdə olduğu altı ay ərzində nəhayət dünya nizamını dəyişdi
22:56 / 19-07-2025
Sərxoş xəstə təcili yardım işçilərini döyüb
22:50 / 19-07-2025
TASS-dakı mənbə Rusiya-Ukrayna danışıqlarının tarixinin hələlik olmadığını bildirib
22:48 / 19-07-2025
"Evrensel": Trampın taktikası - Kiyev və Moskvaya təzyiqdir
22:19 / 19-07-2025
Müğənni Klava Koka "İntervision" musiqi yarışmasının ikinci səfiri oldu
22:15 / 19-07-2025
Rostov vilayətində baş vermiş insident səbəbindən 75 sərnişin qatarı gecikib
22:13 / 19-07-2025
Vyetnamda turist gəmisinin qəzaya uğraması nəticəsində 34 nəfər ölüb
22:05 / 19-07-2025
Çin Tibetdə dünyanın ən böyük su elektrik stansiyasının tikintisinə başlayıb
22:01 / 19-07-2025
Reper Ptaxa Mariya Zaxarova ilə trek yazıb
21:58 / 19-07-2025
Əliyev: "Bakı və İrəvan sülh müqaviləsi imzalamağa çox yaxındırlar"
21:55 / 19-07-2025
40 hektarlıq landşaft yanğını söndürülüb
21:50 / 19-07-2025
Zelenski: "Umerov Rusiyaya gələn həftə görüş keçirməyi təklif etdi"
21:29 / 19-07-2025
Amerikalı jurnalist Trampa əllərindəki qançırlar barədə məsləhət verib
18:23 / 19-07-2025
Tramp təkid edir ki, İranın üç nüvə obyekti ABŞ-ın zərbələri nəticəsində məhv edilib
18:18 / 19-07-2025
Məktəblilərin olduğu avtobus aşıb, ölən var
18:15 / 19-07-2025
Güləş üzrə Olimpiya çempionu Hitomi Obara 44 yaşında vəfat edib
18:11 / 19-07-2025
Moskva vilayətindəki Azərbaycan diasporunun rəhbəri təşkilatın ləğv olunduğunu elan edib
18:06 / 19-07-2025
ABŞ-da MRT aparatına vurulan adam ölüb
SÖZ MÜLKÜNÜN XAQANI... -RAMİZ QASIMOV
Tarix: 08-08-2020 03:20 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
I yazı
Sadəcə Xaqani Şirvani kimi məşhurlaşmış böyük Azərbaycan şairi, şeir, sənət dühası, ədəbiyyatın ustad simalarından biri. Onun əsl adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim İbn Əli Nəccar İbn Osman İbn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm olaraq göstərilir. Adı ədəbiyyat tarixində sənətə ictimai məzmun verən qüdrətli sənətkarlardan biri kimi daxil olub. Qəsidənin ən qüdrətli ustadlarından biri kimi tanınıb. Uzun müddət saraylarda yaşayan, sonradan saraylara ikrah duyaraq oranı tərk edən və özünü “Yoxsullar şairi Xəlqani” adlandıran əsl söz ustadı: İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani...
Xaqani Şirvani... Bəli, XII əsrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulan, ədəbiyyat aləmində öz istedadı ilə bir Günəş kimi parlayan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş şöhrət tapan böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani... Bu qüdrətli söz ustadı özündən sonra neçə-neçə söz sənətkarının yaradıcılığında öz qüdrətli təsir gücünü saxlamışdır. Şeirlərindən dövrün, zamanın ədalətsizliyi və zülmünə qarşı kəskin bir etiraz, dərin bir üsyan baş qaldırır. Buna görə də qətiyyətli və mübariz bir sənətkar olaraq şöhrət qazanıb. Haqqında haqlı olaraq deyilir ki: “Xaqani Şirvani - Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə qaldırdığı şeriyyət bayrağı”dır (Q.Kəndli). Bu söz sənətkarı geniş bədii irsə malik olsa da, daha çox qəsidələr ustadı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qəsidələri dərin məna və hikmət dolu tərbiyə memarıdır. Təsadüfi deyildi ki, görkəmli xaqanişünas Qafar Kəndli göstərirdi ki, “...orta əsr ədəbiyyatının qızıl çağı və Şərq ədəbiyyatının qəsidə və məsnəvisindən söz açdıqda, Azərbaycanın intibah ədəbiyyatını izlədikdə Azərbaycan mədəniyyəti altun dövrünün iki qoşa böyük dühası - “türkani-parsiquy” – “Türkanə-soxən” Xaqani və “türkanə-nəzm” Nizamini nəzərimizə gətiririk... sahibi-Şirvan qəsidə də taysızdır”.
Xaqani, doğrudur, ilk poema müəllifidir, “Töhfətül-İraqeyn” kimi bir əsər yazıb. Onun “Zəmanədən şikayət”ləri, “Həbsiyyə”ləri üsyan ruhu ilə çox zəngindir. O, bu kimi əsərlərində bir ordudan daha ziyadə üsyan və müharibə açan bir sərkərdəyə bənzəyir. Öz sənətkarlığını öyən qiymətli “Fəxriyyə”lərin müəllifidir. Qəzəlləri, müxtəlif əsərləri onun sənətkarlığının parlaq cilaları təsirini bağışlayır. Yaxınlarının ölümünə yazdığı “Mərsiyə”lərində kədərli, hüzn dolu bir insanın – bir Atanın, bir Ərin, Dostun və b. portreti əzəmətlə canlanır. Ancaq o, qəsidələrində daha çox qüdrətli görünür. “Mədain xərabələri”, “Qəsideyi-şiniyyə” və b. qəsidələri onun ustalığına nişanədirlər. Bu əsərlər özünün təntənə və diqtəsilə seçilir, hikmət və mənadan bayraq qaldırmış bir ordunun zəfər təbilinə bənzəyir. Özü demiş:
Görün Xaqaniyə hümmət necə imkan yaratmış ki,
Bu gün yüz fəlsəfə ustadını saymaz da Xaqani.
Qəsidələrində hikmət və hünər sahibi olan Xaqani ictimai-fəlsəfi qəsidələrində daha böyük və dərin mətləblərə toxunur. “Qəsideyi-şiniyə” bu mənada, daha diqqətəşayan və maraqlı qəsidələrdən biridir. Bu, o qəsidədir ki, qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə bitdiyinə görə məhz bu cür – “Qəsideyi-şiniyyə” adlandırılıb. Qəsidənin məzmununa görə bu iki problemi daha açıq görmək olur: 1) Kamil insan problemi və onun həlli yolu; 2) İnsan və dünya münasibətləri.
Qəsidənin əvvəlindən sənətkar “Kamil insan necə olmalıdır?” məsələsilə bağlı fikirlərini ortaya qoyur, onun düşüncə və duyğularını, mənəvi kamilliyini diqqətə çatdırır. Xaqaniyə görə, hər bir insan öz qəlbinin səsinə, bəsirətinin tələbinə diqqətlə qulaq asmalı və ona uyğun yaşayıb davranmalıdır. Bu bəsirətin, qəlbin öyrətdiyi, təlim və hökm etdiyi elm məhz insanı kamil düşüncə və mənəviyyata sahib edə bilər. Hər bir insana çıxılmaz və dar məqamda ağlı və zəkası kömək edə bilər. Sadəcə, onu doğru yola yönəltmək və fəallaşdırmaq gərəkdir. “Hər dənizdə sədəf olmadığı kimi, hər qətrədən də yaranan insan deyil”. Məhz özünü dünya və dünya nemətlərindən üstün tutan insanın “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”. İnsan sözün bütün mənalarında hümmət sahibi olmalıdır ki, dünyanı it kimi qarşısında çökdürsün, ya da özü it kimi nəfsinin dalınca sürünsün. Bu mənada XIII əsr sufi sənətkarı Şah Qasim Ənvarın sözü ilə Xaqaninin yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri çox uyğun gəlir:
Çe tərsani ze tufan Qasimi ra
Ke dəryaye – mohit həm ta bezanust.
(Qasimini tufanla nə qorxudursan, mühit dəryası onun dizindəndir.)
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Xaqani yaradıclığını Azərbaycan və islam fəlsəfəsindən kənar təhlil etmək doğru deyil. Yaradıcılığından da görünür ki, əvvəllər sevib bağlandığı yunan fəlsəfəsinə küskün və etinasızdır. Yunan fəlsəfəsindən soyuyan sənətkar özünün iç tələblərinə uyğun olaraq inandığı, təskinlik və mənəvi ucalıq tapdığı islam fəlsəfəsinə bağlanmışdır. Fikrimizcə, bu həm də ona görə idi ki, dünya və varlıq, həyat haqqında yunan fəlsəfəsinin məhz idraka, özü də məntiqi idraka əsaslanan fəlsəfi bilikləri şairin yaşadığı üzüntülü, əzab və işgəncəli həyatında təskinlik, inam və nicat vermirdi. Çünki həyatda elə faktlar var ki, məsələn, o dövr sənətkarlarının da arzulayıb axtardıqları ədalət və həqiqət idrakla heç cürə dərk oluna bilmirdi, yanlız nisbilik və müqayisə ilə ağıla gətirmək, anlamaq olardı. Qafar Kəndlinin dediyi kimi: “Yunan fəlsəfəsi adlanan bir fəlsəfənin hökmləri ilə, dövrün “yer allahlarının” pis əməllərinin qarşısını almağın mümkün olmadığını, yunanın qurumuş çayının suyu ilə” əprimiş beyinlərə su çiləməklə, büzülmüş canlara həyat verməyin imkan xaricində olmasının vaxtlı-vaxtında duymuşdur”. Bu sənətkar, əslində, fəlsəfənin hökmünə qarşı çıxmaqla fəlsəfəni həyatla bağlamaq niyyətində idi. Yanlız bununla həyatı dərk etmək, yaxşını pisdən seçmək və zülmə, şərə qarşı nifrət duymaq, mübarizə aparmaq olardı. Yoxsa fəlsəfənin dinlə çulğaşan bəzi hökmlərinin insanların başını piyləyə-piyləyə zülmə əsir edəcəyi qaçılmaz idi. Buna görə də, islam fəlsəfəsinin köməkliyi ilə öz arzuladıqlarına çatan sənətkar öz təlimlərində də bu fəlsəfənin təlimlərinə əsaslanırdı. Bu da qeyd edilməlidir ki, Xaqani öz dövründə islam fəlsəfəsi üzərində yaranıb yayılmış təsəvvüf təriqətləri ilə, xüsusilə də, əxiliklə sıxbağlı bir şəxs idi.
Elə bu dediklərimizə rəğmən Xaqani Şirvani “Qəsideyi-şiniyyə”sində insanın ilk təlimini “sükut” adlandırır. Əlavə edək ki, qəsidədə şair, fikirmizcə, insanın ilk yaranışından və sonunda dünyaya oyaq münasibətinə qədər hər şeyə təsvir verir. Qəsidədə deyilir:
Mənim öyrəndiyim ilk söz bu məktəbdə “sükut” oldu,
Bəladır dil başa, lakin sükut hər dərd dərmanı.
Burada sənətkarın insanın ilk yaranışdan dilsiz-ağızsız olmasına, məhz bu sükut içərisində də dünyanı görərək öyrəndiyinə işarə edir. Bu fakt deyilmi ki, körpə doğulandan ancaq duyma və görmə ilə başlanan öyrənmək yoluna qədəm basır. Öyrənə-öyrənə yeni yollarla öyrənmə üsullarını artırır, təlim alır. İnsan öyrənə-öyrənə bir zaman qarşısında qarma-qarışıq, xaotik bir dünya, varlıq mənzərəsi görür. Bu qəsidənin əvvəlki beytlərinin məzmunundan da göründüyü kimi, şeir yazılması şairin qəlbdən oyanışı və fikri intibahı dövrünün məhsuludur. Ümumiyyətlə, qəsidə insanın fikri oyanış və mənəvi kamillik əxz etməsindən bəhs edir. Faktlardan da məlumdur ki, hələ şair 15-16 yaşlarında ikən oyaq baxışlara sahib idi və ayıq münasibət onun ətrafına olan münsibətini də dəyişdirirdi. Düzdür, saraya düşdükdən sonra gözqamaşdırıcı saray mühiti şairin gözlərinə pərdə salır və axtardığı, içində onun acına çevrildiyi həqiqətləri görünməzləşdirir. Amma sonralar, 22-23 yaşlarında sənətkar bu mühitdən tezliklə çiyrənir və ikrahla özünün saraydakı vəziyyətinə baxır. Oyanış və fikri intibah yenidən başlayır: daha güclü, vulkanik tərzdə. Şairin fikirləri indi ənginliklərdə gəzirdi. Əlavə edək ki, şairdəki bu mənəvi təbəddülata dövrünün fəlsəfi təriqətləri, xüsusilə, məhəbbət, insaniyyət və qardaşlıq fəlsəfəsindən yoğrulmuş əxilik, yunan fəlsəfəsinin tam əksinə olaraq aludə olduğu, sevdiyi Şərq fəlsəfəsi – işraqiyyəlik, geniş yayılan təsəvvüf ideyaları, islam fəlsəfəsi və əxlaqi qaydaları təkan vermişdi. Zahidlər kimi tərki-dünyalığın əleyhinə olan şair sonunda ona qarşı edilən pisliklərdən özünü qorumaq üçün “üzlət”ə baş vururdu. Bununla da, cəmiyyəti dərkə, mənəvi kamilliyə yol alırdı. Pisliklərdən qaçınmaq onu əxiliyə daha çox yaxınlaşdırırdı. Məhz bu dövrdəki mənəvi təbəddülat və fikri oyanma onu “Qəsideyi-şiniyyə”yə gətirib çıxardı. “Qəsideyi-şiniyyə” məzmun və ideyaca artıq oyanmış, haqqın və ədalətin nə olduğunu bilən, dünyadan üstün mənəvi ucalığa və kamilliyə çatmış, “peyğəmbəri tanıyan və Tanrını axtaran” bir həqiqət yolçusunun düçüncəsi, tövsiyyəsi və qənaətidir.
O “əbcəd” ki mənə ustad təlim etdi təcridi,
Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.
O gün ki sirri yoxluqdan ibarət əbcədi bildim,
Unutdum varlığa bağlı olan hər bir müəmmanı.
Yuxarıda dediyimiz fikirlərə əlavə edə bilərik ki, “əbcəd” sözünü həm də “heç nə” anlamı verən əlifba mənasında da başa düşmək mümkündür. Demək, beytdən belə başa düşmək olur ki, ustad (mənəvi diktə) təlim edən elm tədric olunmaq, özünü digər varlıqlardan kənar tutmaq və ayırmaq “əlifba”sıdır. Qeyd edilən bu bədii faktlara bu həyati faktı da əlavə edək ki, görünür, bu hissədə sənətkar ona əbcəd öyrədən ustadı – əmisi Kafiəddin Öməri nəzərdə tutub. Çünki məlum olduğu kimi, Xaqaniyə kiçik yaşlarından dərs verən, ona əbcədi, əlifbanı öyrədən, digər elmlərlə tanışlıq verən, bununla da, onun gözlərini açıb dünyaya yeni münasibət və baxışlar bəxş edən ustadı əmisi Kafiəddin Ömər idi. Elə bu beytdə də çox güman ki, sənətkar ilk təhsil illərini və ona müəllimlik edən, yeni dünya bağışlayan, uşaqlıqdan gözlərini açan, mənəvi ata bildiyi əmisini nəzərdə tutur.
Bu beytlər peşiman bir insanın narahat göz yaşlarıdır. Nə qədər ki şair dünyadakı həqiqətləri, ətrafdakı hadisələri doğru-düzgün dərk etmirdi, sakit və firavan idi. Elə ki, gözlərini ustadı biliklə açdı, hadisələrin altındakı mahiyyəti bildi, həqiqəti dərk eləməyə başladı, bu zaman təəssüf və peşimançılıqdan göz yaşı tökdü.
“Sirri yoxluqdan ibarət əbcəd”. Əbcəd məntiqsiz düzülüşdən ibarət hərflər əlifbasıdır. Lakin ədcəddə hərflər müəyyən rəqəmlərlə işarələnir və özünəməxsus yer tutur. Bu “mənasız” düzülüşdə rəqəmlərin cəmi ona bir məna verir. Dünyadakı varlıqlar da belədir. İlk görünüşdən yerli-yersiz və qarma-qarışıqdır. Hadisələrdə bir xaotiklik, nizamsızlıq var. Amma bütövlükdə, bir-biri ilə əlaqədə dünyanın vahid ümumi mənzərəsini, görünüşünü təşkil edir. Hər bir varlıq və hadisə özündə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Yalnız birlikdə vahid dünya – varlıq anlamını ifadə etməyə, ümumi məna və mahiyyət kəsb etməyə qadirdir. Bu “nadanlıq elmi” həm də nadanları başa salmaq üçündür. Şair bu elmin qəribəliyini bunda görür. Yəni bildiklərimiz bir heçlik (cəfəngiyat), bilmədiklərimiz isə əsldir (həqiqətdir). İnsan həmişə həqiqəti, dünya və hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə can atır, onun haqqında hər şeyi deyir, lakin konkret həqiqəti nə deyir, nə də bilir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 888
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 08-08-2020 03:20 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
I yazı
Sadəcə Xaqani Şirvani kimi məşhurlaşmış böyük Azərbaycan şairi, şeir, sənət dühası, ədəbiyyatın ustad simalarından biri. Onun əsl adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim İbn Əli Nəccar İbn Osman İbn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm olaraq göstərilir. Adı ədəbiyyat tarixində sənətə ictimai məzmun verən qüdrətli sənətkarlardan biri kimi daxil olub. Qəsidənin ən qüdrətli ustadlarından biri kimi tanınıb. Uzun müddət saraylarda yaşayan, sonradan saraylara ikrah duyaraq oranı tərk edən və özünü “Yoxsullar şairi Xəlqani” adlandıran əsl söz ustadı: İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani...
Xaqani Şirvani... Bəli, XII əsrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulan, ədəbiyyat aləmində öz istedadı ilə bir Günəş kimi parlayan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş şöhrət tapan böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani... Bu qüdrətli söz ustadı özündən sonra neçə-neçə söz sənətkarının yaradıcılığında öz qüdrətli təsir gücünü saxlamışdır. Şeirlərindən dövrün, zamanın ədalətsizliyi və zülmünə qarşı kəskin bir etiraz, dərin bir üsyan baş qaldırır. Buna görə də qətiyyətli və mübariz bir sənətkar olaraq şöhrət qazanıb. Haqqında haqlı olaraq deyilir ki: “Xaqani Şirvani - Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə qaldırdığı şeriyyət bayrağı”dır (Q.Kəndli). Bu söz sənətkarı geniş bədii irsə malik olsa da, daha çox qəsidələr ustadı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qəsidələri dərin məna və hikmət dolu tərbiyə memarıdır. Təsadüfi deyildi ki, görkəmli xaqanişünas Qafar Kəndli göstərirdi ki, “...orta əsr ədəbiyyatının qızıl çağı və Şərq ədəbiyyatının qəsidə və məsnəvisindən söz açdıqda, Azərbaycanın intibah ədəbiyyatını izlədikdə Azərbaycan mədəniyyəti altun dövrünün iki qoşa böyük dühası - “türkani-parsiquy” – “Türkanə-soxən” Xaqani və “türkanə-nəzm” Nizamini nəzərimizə gətiririk... sahibi-Şirvan qəsidə də taysızdır”.
Xaqani, doğrudur, ilk poema müəllifidir, “Töhfətül-İraqeyn” kimi bir əsər yazıb. Onun “Zəmanədən şikayət”ləri, “Həbsiyyə”ləri üsyan ruhu ilə çox zəngindir. O, bu kimi əsərlərində bir ordudan daha ziyadə üsyan və müharibə açan bir sərkərdəyə bənzəyir. Öz sənətkarlığını öyən qiymətli “Fəxriyyə”lərin müəllifidir. Qəzəlləri, müxtəlif əsərləri onun sənətkarlığının parlaq cilaları təsirini bağışlayır. Yaxınlarının ölümünə yazdığı “Mərsiyə”lərində kədərli, hüzn dolu bir insanın – bir Atanın, bir Ərin, Dostun və b. portreti əzəmətlə canlanır. Ancaq o, qəsidələrində daha çox qüdrətli görünür. “Mədain xərabələri”, “Qəsideyi-şiniyyə” və b. qəsidələri onun ustalığına nişanədirlər. Bu əsərlər özünün təntənə və diqtəsilə seçilir, hikmət və mənadan bayraq qaldırmış bir ordunun zəfər təbilinə bənzəyir. Özü demiş:
Görün Xaqaniyə hümmət necə imkan yaratmış ki,
Bu gün yüz fəlsəfə ustadını saymaz da Xaqani.
Qəsidələrində hikmət və hünər sahibi olan Xaqani ictimai-fəlsəfi qəsidələrində daha böyük və dərin mətləblərə toxunur. “Qəsideyi-şiniyə” bu mənada, daha diqqətəşayan və maraqlı qəsidələrdən biridir. Bu, o qəsidədir ki, qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə bitdiyinə görə məhz bu cür – “Qəsideyi-şiniyyə” adlandırılıb. Qəsidənin məzmununa görə bu iki problemi daha açıq görmək olur: 1) Kamil insan problemi və onun həlli yolu; 2) İnsan və dünya münasibətləri.
Qəsidənin əvvəlindən sənətkar “Kamil insan necə olmalıdır?” məsələsilə bağlı fikirlərini ortaya qoyur, onun düşüncə və duyğularını, mənəvi kamilliyini diqqətə çatdırır. Xaqaniyə görə, hər bir insan öz qəlbinin səsinə, bəsirətinin tələbinə diqqətlə qulaq asmalı və ona uyğun yaşayıb davranmalıdır. Bu bəsirətin, qəlbin öyrətdiyi, təlim və hökm etdiyi elm məhz insanı kamil düşüncə və mənəviyyata sahib edə bilər. Hər bir insana çıxılmaz və dar məqamda ağlı və zəkası kömək edə bilər. Sadəcə, onu doğru yola yönəltmək və fəallaşdırmaq gərəkdir. “Hər dənizdə sədəf olmadığı kimi, hər qətrədən də yaranan insan deyil”. Məhz özünü dünya və dünya nemətlərindən üstün tutan insanın “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”. İnsan sözün bütün mənalarında hümmət sahibi olmalıdır ki, dünyanı it kimi qarşısında çökdürsün, ya da özü it kimi nəfsinin dalınca sürünsün. Bu mənada XIII əsr sufi sənətkarı Şah Qasim Ənvarın sözü ilə Xaqaninin yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri çox uyğun gəlir:
Çe tərsani ze tufan Qasimi ra
Ke dəryaye – mohit həm ta bezanust.
(Qasimini tufanla nə qorxudursan, mühit dəryası onun dizindəndir.)
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Xaqani yaradıclığını Azərbaycan və islam fəlsəfəsindən kənar təhlil etmək doğru deyil. Yaradıcılığından da görünür ki, əvvəllər sevib bağlandığı yunan fəlsəfəsinə küskün və etinasızdır. Yunan fəlsəfəsindən soyuyan sənətkar özünün iç tələblərinə uyğun olaraq inandığı, təskinlik və mənəvi ucalıq tapdığı islam fəlsəfəsinə bağlanmışdır. Fikrimizcə, bu həm də ona görə idi ki, dünya və varlıq, həyat haqqında yunan fəlsəfəsinin məhz idraka, özü də məntiqi idraka əsaslanan fəlsəfi bilikləri şairin yaşadığı üzüntülü, əzab və işgəncəli həyatında təskinlik, inam və nicat vermirdi. Çünki həyatda elə faktlar var ki, məsələn, o dövr sənətkarlarının da arzulayıb axtardıqları ədalət və həqiqət idrakla heç cürə dərk oluna bilmirdi, yanlız nisbilik və müqayisə ilə ağıla gətirmək, anlamaq olardı. Qafar Kəndlinin dediyi kimi: “Yunan fəlsəfəsi adlanan bir fəlsəfənin hökmləri ilə, dövrün “yer allahlarının” pis əməllərinin qarşısını almağın mümkün olmadığını, yunanın qurumuş çayının suyu ilə” əprimiş beyinlərə su çiləməklə, büzülmüş canlara həyat verməyin imkan xaricində olmasının vaxtlı-vaxtında duymuşdur”. Bu sənətkar, əslində, fəlsəfənin hökmünə qarşı çıxmaqla fəlsəfəni həyatla bağlamaq niyyətində idi. Yanlız bununla həyatı dərk etmək, yaxşını pisdən seçmək və zülmə, şərə qarşı nifrət duymaq, mübarizə aparmaq olardı. Yoxsa fəlsəfənin dinlə çulğaşan bəzi hökmlərinin insanların başını piyləyə-piyləyə zülmə əsir edəcəyi qaçılmaz idi. Buna görə də, islam fəlsəfəsinin köməkliyi ilə öz arzuladıqlarına çatan sənətkar öz təlimlərində də bu fəlsəfənin təlimlərinə əsaslanırdı. Bu da qeyd edilməlidir ki, Xaqani öz dövründə islam fəlsəfəsi üzərində yaranıb yayılmış təsəvvüf təriqətləri ilə, xüsusilə də, əxiliklə sıxbağlı bir şəxs idi.
Elə bu dediklərimizə rəğmən Xaqani Şirvani “Qəsideyi-şiniyyə”sində insanın ilk təlimini “sükut” adlandırır. Əlavə edək ki, qəsidədə şair, fikirmizcə, insanın ilk yaranışından və sonunda dünyaya oyaq münasibətinə qədər hər şeyə təsvir verir. Qəsidədə deyilir:
Mənim öyrəndiyim ilk söz bu məktəbdə “sükut” oldu,
Bəladır dil başa, lakin sükut hər dərd dərmanı.
Burada sənətkarın insanın ilk yaranışdan dilsiz-ağızsız olmasına, məhz bu sükut içərisində də dünyanı görərək öyrəndiyinə işarə edir. Bu fakt deyilmi ki, körpə doğulandan ancaq duyma və görmə ilə başlanan öyrənmək yoluna qədəm basır. Öyrənə-öyrənə yeni yollarla öyrənmə üsullarını artırır, təlim alır. İnsan öyrənə-öyrənə bir zaman qarşısında qarma-qarışıq, xaotik bir dünya, varlıq mənzərəsi görür. Bu qəsidənin əvvəlki beytlərinin məzmunundan da göründüyü kimi, şeir yazılması şairin qəlbdən oyanışı və fikri intibahı dövrünün məhsuludur. Ümumiyyətlə, qəsidə insanın fikri oyanış və mənəvi kamillik əxz etməsindən bəhs edir. Faktlardan da məlumdur ki, hələ şair 15-16 yaşlarında ikən oyaq baxışlara sahib idi və ayıq münasibət onun ətrafına olan münsibətini də dəyişdirirdi. Düzdür, saraya düşdükdən sonra gözqamaşdırıcı saray mühiti şairin gözlərinə pərdə salır və axtardığı, içində onun acına çevrildiyi həqiqətləri görünməzləşdirir. Amma sonralar, 22-23 yaşlarında sənətkar bu mühitdən tezliklə çiyrənir və ikrahla özünün saraydakı vəziyyətinə baxır. Oyanış və fikri intibah yenidən başlayır: daha güclü, vulkanik tərzdə. Şairin fikirləri indi ənginliklərdə gəzirdi. Əlavə edək ki, şairdəki bu mənəvi təbəddülata dövrünün fəlsəfi təriqətləri, xüsusilə, məhəbbət, insaniyyət və qardaşlıq fəlsəfəsindən yoğrulmuş əxilik, yunan fəlsəfəsinin tam əksinə olaraq aludə olduğu, sevdiyi Şərq fəlsəfəsi – işraqiyyəlik, geniş yayılan təsəvvüf ideyaları, islam fəlsəfəsi və əxlaqi qaydaları təkan vermişdi. Zahidlər kimi tərki-dünyalığın əleyhinə olan şair sonunda ona qarşı edilən pisliklərdən özünü qorumaq üçün “üzlət”ə baş vururdu. Bununla da, cəmiyyəti dərkə, mənəvi kamilliyə yol alırdı. Pisliklərdən qaçınmaq onu əxiliyə daha çox yaxınlaşdırırdı. Məhz bu dövrdəki mənəvi təbəddülat və fikri oyanma onu “Qəsideyi-şiniyyə”yə gətirib çıxardı. “Qəsideyi-şiniyyə” məzmun və ideyaca artıq oyanmış, haqqın və ədalətin nə olduğunu bilən, dünyadan üstün mənəvi ucalığa və kamilliyə çatmış, “peyğəmbəri tanıyan və Tanrını axtaran” bir həqiqət yolçusunun düçüncəsi, tövsiyyəsi və qənaətidir.
O “əbcəd” ki mənə ustad təlim etdi təcridi,
Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.
O gün ki sirri yoxluqdan ibarət əbcədi bildim,
Unutdum varlığa bağlı olan hər bir müəmmanı.
Yuxarıda dediyimiz fikirlərə əlavə edə bilərik ki, “əbcəd” sözünü həm də “heç nə” anlamı verən əlifba mənasında da başa düşmək mümkündür. Demək, beytdən belə başa düşmək olur ki, ustad (mənəvi diktə) təlim edən elm tədric olunmaq, özünü digər varlıqlardan kənar tutmaq və ayırmaq “əlifba”sıdır. Qeyd edilən bu bədii faktlara bu həyati faktı da əlavə edək ki, görünür, bu hissədə sənətkar ona əbcəd öyrədən ustadı – əmisi Kafiəddin Öməri nəzərdə tutub. Çünki məlum olduğu kimi, Xaqaniyə kiçik yaşlarından dərs verən, ona əbcədi, əlifbanı öyrədən, digər elmlərlə tanışlıq verən, bununla da, onun gözlərini açıb dünyaya yeni münasibət və baxışlar bəxş edən ustadı əmisi Kafiəddin Ömər idi. Elə bu beytdə də çox güman ki, sənətkar ilk təhsil illərini və ona müəllimlik edən, yeni dünya bağışlayan, uşaqlıqdan gözlərini açan, mənəvi ata bildiyi əmisini nəzərdə tutur.
Bu beytlər peşiman bir insanın narahat göz yaşlarıdır. Nə qədər ki şair dünyadakı həqiqətləri, ətrafdakı hadisələri doğru-düzgün dərk etmirdi, sakit və firavan idi. Elə ki, gözlərini ustadı biliklə açdı, hadisələrin altındakı mahiyyəti bildi, həqiqəti dərk eləməyə başladı, bu zaman təəssüf və peşimançılıqdan göz yaşı tökdü.
“Sirri yoxluqdan ibarət əbcəd”. Əbcəd məntiqsiz düzülüşdən ibarət hərflər əlifbasıdır. Lakin ədcəddə hərflər müəyyən rəqəmlərlə işarələnir və özünəməxsus yer tutur. Bu “mənasız” düzülüşdə rəqəmlərin cəmi ona bir məna verir. Dünyadakı varlıqlar da belədir. İlk görünüşdən yerli-yersiz və qarma-qarışıqdır. Hadisələrdə bir xaotiklik, nizamsızlıq var. Amma bütövlükdə, bir-biri ilə əlaqədə dünyanın vahid ümumi mənzərəsini, görünüşünü təşkil edir. Hər bir varlıq və hadisə özündə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Yalnız birlikdə vahid dünya – varlıq anlamını ifadə etməyə, ümumi məna və mahiyyət kəsb etməyə qadirdir. Bu “nadanlıq elmi” həm də nadanları başa salmaq üçündür. Şair bu elmin qəribəliyini bunda görür. Yəni bildiklərimiz bir heçlik (cəfəngiyat), bilmədiklərimiz isə əsldir (həqiqətdir). İnsan həmişə həqiqəti, dünya və hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə can atır, onun haqqında hər şeyi deyir, lakin konkret həqiqəti nə deyir, nə də bilir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 888
Bölməyə aid digər xəbərlər
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb
12-06-2024, 23:33
Professor Mahirə Hüseynova Turan Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib
9-06-2024, 15:53
"Zəfəri yaşadanlar” kitabının təqdimat mərasimindən-VİDEO+FOTOLAR
6-06-2024, 14:52
Sumqayıtda Mikayıl Müşfiqin anım mərasimi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
1-05-2024, 21:08
Rusiya yazıçılarının kitablarının 170-dən çox nadir nəşri Avropa kitabxanalarından yoxa çıxıb