03:20 / 26-04-2024
Sumqayıtın 75 illiyi ilə bağlı 44 günlük Vətən müharibəsinin şəhidlərinə həsr olunmuş xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
23:33 / 25-04-2024
NYT: ABŞ Kiyevin Krımı ATACMS ilə vura biləcəyini etiraf etdi
23:28 / 25-04-2024
ABŞ Rusiya Federasiyasına hərbi tədarükün asanlaşdırılmasına görə Çin banklarına qarşı sanksiyalar tətbiq etməyə hazırdır
22:41 / 25-04-2024
Peskov: "Rusiya Federasiyasının hökuməti və biznesi arasında dialoq davam edəcək, may-iyun üçün iş planları var"
22:35 / 25-04-2024
Kreml: Putin aprelin 26-da Sankt-Peterburqda Qanunvericilər Şurasında çıxış edəcək
22:27 / 25-04-2024
Stoltenberq: "ABŞ və Aİ Ukraynaya lazımi dəstəyi vermədi"
22:24 / 25-04-2024
Şoyqu Astanaya ŞƏT-ə üzv ölkələrin Müdafiə Nazirliyi rəhbərlərinin görüşü üçün gəlib
22:05 / 25-04-2024
"Soçi" futbolçuları "Axmat"la oyundan əvvəl zəhərlənib
21:56 / 25-04-2024
Kirbi: "Ukrayna üçün bəzi silahlar bir neçə günə Polşadan gətiriləcək"
21:45 / 25-04-2024
Polşa prokurorluğu: ekspertizalar Kaçinskinin təyyarəsində partlayış faktını təsdiqləməyib
21:37 / 25-04-2024
Yamayka Britaniya hökmranlığından ayrılmağı planlaşdırır
21:30 / 25-04-2024
WADA çinli üzgüçülərin işində iştirak etmək üçün müstəqil prokurora müraciət edib
21:09 / 25-04-2024
VDNKh-da “Rusiya” sərgi-forumunu 11 milyondan çox insan ziyarət edib
21:03 / 25-04-2024
"BI": Britaniya "Paveway" idarə olunan bombalarını Ukraynaya təhvil verəcək
20:39 / 25-04-2024
Rusiya diplomatlarının "Mauthauzen" həbs düşərgəsində anım mərasimində iştirakdan imtina edilib
20:33 / 25-04-2024
Putin may ayında Çinə səfər etməyi planlaşdırdığını bildirib
20:11 / 25-04-2024
Nalçikdə iki İD üzvü həbs edilib
20:07 / 25-04-2024
Patruşev: "Qeyri-qanuni miqrasiya terror təhlükələri ilə sıx bağlıdır"
20:01 / 25-04-2024
“Şençjou-18”kosmik gəmisi orbital stansiyaya yaxınlaşır
19:55 / 25-04-2024
Rusiya səfiri: "İsveçrədə Ukrayna sammiti səs-küylü və boş piar kampaniyasına çevriləcək
19:50 / 25-04-2024
“Rostov” Ronaldonun qolu sayəsində “Ural”ı məğlub edib
19:47 / 25-04-2024
Ukrayna mərmisi çoxmərtəbəli yaşayış binasına düşüb
01:51 / 25-04-2024
Şəhid Elvin Həsənovun mövludu olub-VİDEO+FOTOLAR
23:52 / 24-04-2024
Fransada Olimpiadada terror aktı planlaşdıran yeniyetmə saxlanılıb
22:59 / 24-04-2024
Moskva vilayəti hökumətinin keçmiş sədr müavini rüşvət almaqda şübhəli bilinərək saxlanılıb
22:31 / 24-04-2024
İlon Mask əmindir ki, gec-tez Qərbdə vətəndaş müharibəsi başlayacaq
22:24 / 24-04-2024
Bayden: "ABŞ bir neçə saat ərzində Ukraynaya silah tədarükünü bərpa edəcək"
22:20 / 24-04-2024
Dudayev: "Kadırov həddindən artıq güc, sağlamlıq və enerji ilə xəstədir"
22:15 / 24-04-2024
Üç rusiyalı boksçu Avro-2024-də medallara zəmanət verib
22:11 / 24-04-2024
Komi məhkəməsi Kasparov və Qudkovu qiyabi həbs edib
22:07 / 24-04-2024
FSB Tambovda terror aktı hazırlayan diversantı saxlayıb
21:55 / 24-04-2024
Azərbaycan-Rusiya iqtisadi əlaqələrinin uğurları-Aybəniz Rüstəmova
21:45 / 24-04-2024
Lukaşenko bildirib ki, o, heç vaxt oğru olmayıb və övladlarına buna imkan verməyəcək
21:41 / 24-04-2024
Podnosova: "2023-cü ildə 39 milyon məhkəmə işinə baxılıb"
21:35 / 24-04-2024
Rusiyanın məhkəmə sistemində ciddi dəyişikliklər olmayacaq
21:32 / 24-04-2024
Pentaqon ATACMS raketlərinin Ukraynaya verildiyini təsdiqləyib
16:00 / 24-04-2024
Ukrayna Avropa Komissiyasından 1,5 milyard avro alıb
15:52 / 24-04-2024
"Spartak"ın sabiq baş məşqçisi Tedesko "Milan"ın qısa siyahısına daxil olub
SÖZ MÜLKÜNÜN XAQANI... -RAMİZ QASIMOV
Tarix: 08-08-2020 03:20 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
I yazı
Sadəcə Xaqani Şirvani kimi məşhurlaşmış böyük Azərbaycan şairi, şeir, sənət dühası, ədəbiyyatın ustad simalarından biri. Onun əsl adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim İbn Əli Nəccar İbn Osman İbn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm olaraq göstərilir. Adı ədəbiyyat tarixində sənətə ictimai məzmun verən qüdrətli sənətkarlardan biri kimi daxil olub. Qəsidənin ən qüdrətli ustadlarından biri kimi tanınıb. Uzun müddət saraylarda yaşayan, sonradan saraylara ikrah duyaraq oranı tərk edən və özünü “Yoxsullar şairi Xəlqani” adlandıran əsl söz ustadı: İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani...
Xaqani Şirvani... Bəli, XII əsrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulan, ədəbiyyat aləmində öz istedadı ilə bir Günəş kimi parlayan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş şöhrət tapan böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani... Bu qüdrətli söz ustadı özündən sonra neçə-neçə söz sənətkarının yaradıcılığında öz qüdrətli təsir gücünü saxlamışdır. Şeirlərindən dövrün, zamanın ədalətsizliyi və zülmünə qarşı kəskin bir etiraz, dərin bir üsyan baş qaldırır. Buna görə də qətiyyətli və mübariz bir sənətkar olaraq şöhrət qazanıb. Haqqında haqlı olaraq deyilir ki: “Xaqani Şirvani - Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə qaldırdığı şeriyyət bayrağı”dır (Q.Kəndli). Bu söz sənətkarı geniş bədii irsə malik olsa da, daha çox qəsidələr ustadı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qəsidələri dərin məna və hikmət dolu tərbiyə memarıdır. Təsadüfi deyildi ki, görkəmli xaqanişünas Qafar Kəndli göstərirdi ki, “...orta əsr ədəbiyyatının qızıl çağı və Şərq ədəbiyyatının qəsidə və məsnəvisindən söz açdıqda, Azərbaycanın intibah ədəbiyyatını izlədikdə Azərbaycan mədəniyyəti altun dövrünün iki qoşa böyük dühası - “türkani-parsiquy” – “Türkanə-soxən” Xaqani və “türkanə-nəzm” Nizamini nəzərimizə gətiririk... sahibi-Şirvan qəsidə də taysızdır”.
Xaqani, doğrudur, ilk poema müəllifidir, “Töhfətül-İraqeyn” kimi bir əsər yazıb. Onun “Zəmanədən şikayət”ləri, “Həbsiyyə”ləri üsyan ruhu ilə çox zəngindir. O, bu kimi əsərlərində bir ordudan daha ziyadə üsyan və müharibə açan bir sərkərdəyə bənzəyir. Öz sənətkarlığını öyən qiymətli “Fəxriyyə”lərin müəllifidir. Qəzəlləri, müxtəlif əsərləri onun sənətkarlığının parlaq cilaları təsirini bağışlayır. Yaxınlarının ölümünə yazdığı “Mərsiyə”lərində kədərli, hüzn dolu bir insanın – bir Atanın, bir Ərin, Dostun və b. portreti əzəmətlə canlanır. Ancaq o, qəsidələrində daha çox qüdrətli görünür. “Mədain xərabələri”, “Qəsideyi-şiniyyə” və b. qəsidələri onun ustalığına nişanədirlər. Bu əsərlər özünün təntənə və diqtəsilə seçilir, hikmət və mənadan bayraq qaldırmış bir ordunun zəfər təbilinə bənzəyir. Özü demiş:
Görün Xaqaniyə hümmət necə imkan yaratmış ki,
Bu gün yüz fəlsəfə ustadını saymaz da Xaqani.
Qəsidələrində hikmət və hünər sahibi olan Xaqani ictimai-fəlsəfi qəsidələrində daha böyük və dərin mətləblərə toxunur. “Qəsideyi-şiniyə” bu mənada, daha diqqətəşayan və maraqlı qəsidələrdən biridir. Bu, o qəsidədir ki, qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə bitdiyinə görə məhz bu cür – “Qəsideyi-şiniyyə” adlandırılıb. Qəsidənin məzmununa görə bu iki problemi daha açıq görmək olur: 1) Kamil insan problemi və onun həlli yolu; 2) İnsan və dünya münasibətləri.
Qəsidənin əvvəlindən sənətkar “Kamil insan necə olmalıdır?” məsələsilə bağlı fikirlərini ortaya qoyur, onun düşüncə və duyğularını, mənəvi kamilliyini diqqətə çatdırır. Xaqaniyə görə, hər bir insan öz qəlbinin səsinə, bəsirətinin tələbinə diqqətlə qulaq asmalı və ona uyğun yaşayıb davranmalıdır. Bu bəsirətin, qəlbin öyrətdiyi, təlim və hökm etdiyi elm məhz insanı kamil düşüncə və mənəviyyata sahib edə bilər. Hər bir insana çıxılmaz və dar məqamda ağlı və zəkası kömək edə bilər. Sadəcə, onu doğru yola yönəltmək və fəallaşdırmaq gərəkdir. “Hər dənizdə sədəf olmadığı kimi, hər qətrədən də yaranan insan deyil”. Məhz özünü dünya və dünya nemətlərindən üstün tutan insanın “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”. İnsan sözün bütün mənalarında hümmət sahibi olmalıdır ki, dünyanı it kimi qarşısında çökdürsün, ya da özü it kimi nəfsinin dalınca sürünsün. Bu mənada XIII əsr sufi sənətkarı Şah Qasim Ənvarın sözü ilə Xaqaninin yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri çox uyğun gəlir:
Çe tərsani ze tufan Qasimi ra
Ke dəryaye – mohit həm ta bezanust.
(Qasimini tufanla nə qorxudursan, mühit dəryası onun dizindəndir.)
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Xaqani yaradıclığını Azərbaycan və islam fəlsəfəsindən kənar təhlil etmək doğru deyil. Yaradıcılığından da görünür ki, əvvəllər sevib bağlandığı yunan fəlsəfəsinə küskün və etinasızdır. Yunan fəlsəfəsindən soyuyan sənətkar özünün iç tələblərinə uyğun olaraq inandığı, təskinlik və mənəvi ucalıq tapdığı islam fəlsəfəsinə bağlanmışdır. Fikrimizcə, bu həm də ona görə idi ki, dünya və varlıq, həyat haqqında yunan fəlsəfəsinin məhz idraka, özü də məntiqi idraka əsaslanan fəlsəfi bilikləri şairin yaşadığı üzüntülü, əzab və işgəncəli həyatında təskinlik, inam və nicat vermirdi. Çünki həyatda elə faktlar var ki, məsələn, o dövr sənətkarlarının da arzulayıb axtardıqları ədalət və həqiqət idrakla heç cürə dərk oluna bilmirdi, yanlız nisbilik və müqayisə ilə ağıla gətirmək, anlamaq olardı. Qafar Kəndlinin dediyi kimi: “Yunan fəlsəfəsi adlanan bir fəlsəfənin hökmləri ilə, dövrün “yer allahlarının” pis əməllərinin qarşısını almağın mümkün olmadığını, yunanın qurumuş çayının suyu ilə” əprimiş beyinlərə su çiləməklə, büzülmüş canlara həyat verməyin imkan xaricində olmasının vaxtlı-vaxtında duymuşdur”. Bu sənətkar, əslində, fəlsəfənin hökmünə qarşı çıxmaqla fəlsəfəni həyatla bağlamaq niyyətində idi. Yanlız bununla həyatı dərk etmək, yaxşını pisdən seçmək və zülmə, şərə qarşı nifrət duymaq, mübarizə aparmaq olardı. Yoxsa fəlsəfənin dinlə çulğaşan bəzi hökmlərinin insanların başını piyləyə-piyləyə zülmə əsir edəcəyi qaçılmaz idi. Buna görə də, islam fəlsəfəsinin köməkliyi ilə öz arzuladıqlarına çatan sənətkar öz təlimlərində də bu fəlsəfənin təlimlərinə əsaslanırdı. Bu da qeyd edilməlidir ki, Xaqani öz dövründə islam fəlsəfəsi üzərində yaranıb yayılmış təsəvvüf təriqətləri ilə, xüsusilə də, əxiliklə sıxbağlı bir şəxs idi.
Elə bu dediklərimizə rəğmən Xaqani Şirvani “Qəsideyi-şiniyyə”sində insanın ilk təlimini “sükut” adlandırır. Əlavə edək ki, qəsidədə şair, fikirmizcə, insanın ilk yaranışından və sonunda dünyaya oyaq münasibətinə qədər hər şeyə təsvir verir. Qəsidədə deyilir:
Mənim öyrəndiyim ilk söz bu məktəbdə “sükut” oldu,
Bəladır dil başa, lakin sükut hər dərd dərmanı.
Burada sənətkarın insanın ilk yaranışdan dilsiz-ağızsız olmasına, məhz bu sükut içərisində də dünyanı görərək öyrəndiyinə işarə edir. Bu fakt deyilmi ki, körpə doğulandan ancaq duyma və görmə ilə başlanan öyrənmək yoluna qədəm basır. Öyrənə-öyrənə yeni yollarla öyrənmə üsullarını artırır, təlim alır. İnsan öyrənə-öyrənə bir zaman qarşısında qarma-qarışıq, xaotik bir dünya, varlıq mənzərəsi görür. Bu qəsidənin əvvəlki beytlərinin məzmunundan da göründüyü kimi, şeir yazılması şairin qəlbdən oyanışı və fikri intibahı dövrünün məhsuludur. Ümumiyyətlə, qəsidə insanın fikri oyanış və mənəvi kamillik əxz etməsindən bəhs edir. Faktlardan da məlumdur ki, hələ şair 15-16 yaşlarında ikən oyaq baxışlara sahib idi və ayıq münasibət onun ətrafına olan münsibətini də dəyişdirirdi. Düzdür, saraya düşdükdən sonra gözqamaşdırıcı saray mühiti şairin gözlərinə pərdə salır və axtardığı, içində onun acına çevrildiyi həqiqətləri görünməzləşdirir. Amma sonralar, 22-23 yaşlarında sənətkar bu mühitdən tezliklə çiyrənir və ikrahla özünün saraydakı vəziyyətinə baxır. Oyanış və fikri intibah yenidən başlayır: daha güclü, vulkanik tərzdə. Şairin fikirləri indi ənginliklərdə gəzirdi. Əlavə edək ki, şairdəki bu mənəvi təbəddülata dövrünün fəlsəfi təriqətləri, xüsusilə, məhəbbət, insaniyyət və qardaşlıq fəlsəfəsindən yoğrulmuş əxilik, yunan fəlsəfəsinin tam əksinə olaraq aludə olduğu, sevdiyi Şərq fəlsəfəsi – işraqiyyəlik, geniş yayılan təsəvvüf ideyaları, islam fəlsəfəsi və əxlaqi qaydaları təkan vermişdi. Zahidlər kimi tərki-dünyalığın əleyhinə olan şair sonunda ona qarşı edilən pisliklərdən özünü qorumaq üçün “üzlət”ə baş vururdu. Bununla da, cəmiyyəti dərkə, mənəvi kamilliyə yol alırdı. Pisliklərdən qaçınmaq onu əxiliyə daha çox yaxınlaşdırırdı. Məhz bu dövrdəki mənəvi təbəddülat və fikri oyanma onu “Qəsideyi-şiniyyə”yə gətirib çıxardı. “Qəsideyi-şiniyyə” məzmun və ideyaca artıq oyanmış, haqqın və ədalətin nə olduğunu bilən, dünyadan üstün mənəvi ucalığa və kamilliyə çatmış, “peyğəmbəri tanıyan və Tanrını axtaran” bir həqiqət yolçusunun düçüncəsi, tövsiyyəsi və qənaətidir.
O “əbcəd” ki mənə ustad təlim etdi təcridi,
Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.
O gün ki sirri yoxluqdan ibarət əbcədi bildim,
Unutdum varlığa bağlı olan hər bir müəmmanı.
Yuxarıda dediyimiz fikirlərə əlavə edə bilərik ki, “əbcəd” sözünü həm də “heç nə” anlamı verən əlifba mənasında da başa düşmək mümkündür. Demək, beytdən belə başa düşmək olur ki, ustad (mənəvi diktə) təlim edən elm tədric olunmaq, özünü digər varlıqlardan kənar tutmaq və ayırmaq “əlifba”sıdır. Qeyd edilən bu bədii faktlara bu həyati faktı da əlavə edək ki, görünür, bu hissədə sənətkar ona əbcəd öyrədən ustadı – əmisi Kafiəddin Öməri nəzərdə tutub. Çünki məlum olduğu kimi, Xaqaniyə kiçik yaşlarından dərs verən, ona əbcədi, əlifbanı öyrədən, digər elmlərlə tanışlıq verən, bununla da, onun gözlərini açıb dünyaya yeni münasibət və baxışlar bəxş edən ustadı əmisi Kafiəddin Ömər idi. Elə bu beytdə də çox güman ki, sənətkar ilk təhsil illərini və ona müəllimlik edən, yeni dünya bağışlayan, uşaqlıqdan gözlərini açan, mənəvi ata bildiyi əmisini nəzərdə tutur.
Bu beytlər peşiman bir insanın narahat göz yaşlarıdır. Nə qədər ki şair dünyadakı həqiqətləri, ətrafdakı hadisələri doğru-düzgün dərk etmirdi, sakit və firavan idi. Elə ki, gözlərini ustadı biliklə açdı, hadisələrin altındakı mahiyyəti bildi, həqiqəti dərk eləməyə başladı, bu zaman təəssüf və peşimançılıqdan göz yaşı tökdü.
“Sirri yoxluqdan ibarət əbcəd”. Əbcəd məntiqsiz düzülüşdən ibarət hərflər əlifbasıdır. Lakin ədcəddə hərflər müəyyən rəqəmlərlə işarələnir və özünəməxsus yer tutur. Bu “mənasız” düzülüşdə rəqəmlərin cəmi ona bir məna verir. Dünyadakı varlıqlar da belədir. İlk görünüşdən yerli-yersiz və qarma-qarışıqdır. Hadisələrdə bir xaotiklik, nizamsızlıq var. Amma bütövlükdə, bir-biri ilə əlaqədə dünyanın vahid ümumi mənzərəsini, görünüşünü təşkil edir. Hər bir varlıq və hadisə özündə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Yalnız birlikdə vahid dünya – varlıq anlamını ifadə etməyə, ümumi məna və mahiyyət kəsb etməyə qadirdir. Bu “nadanlıq elmi” həm də nadanları başa salmaq üçündür. Şair bu elmin qəribəliyini bunda görür. Yəni bildiklərimiz bir heçlik (cəfəngiyat), bilmədiklərimiz isə əsldir (həqiqətdir). İnsan həmişə həqiqəti, dünya və hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə can atır, onun haqqında hər şeyi deyir, lakin konkret həqiqəti nə deyir, nə də bilir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 223
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 08-08-2020 03:20 | Bölmə: Ədəbiyyat
Xaqani Şirvaninin “Qəsideyi-şiniyyə” əsəri və ictimai-fəlsəfi məzmunu
I yazı
Sadəcə Xaqani Şirvani kimi məşhurlaşmış böyük Azərbaycan şairi, şeir, sənət dühası, ədəbiyyatın ustad simalarından biri. Onun əsl adı Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim İbn Əli Nəccar İbn Osman İbn İbrahim Həqaiqi Həssanül-Əcəm olaraq göstərilir. Adı ədəbiyyat tarixində sənətə ictimai məzmun verən qüdrətli sənətkarlardan biri kimi daxil olub. Qəsidənin ən qüdrətli ustadlarından biri kimi tanınıb. Uzun müddət saraylarda yaşayan, sonradan saraylara ikrah duyaraq oranı tərk edən və özünü “Yoxsullar şairi Xəlqani” adlandıran əsl söz ustadı: İstəmirəm adımı çağırsınlar Xaqani, Mən yoxsullar şairi Xəlqaniyəm, Xəlqani...
Xaqani Şirvani... Bəli, XII əsrdə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Şamaxıda doğulan, ədəbiyyat aləmində öz istedadı ilə bir Günəş kimi parlayan, Yaxın və Orta Şərq ölkələrində geniş şöhrət tapan böyük Azərbaycan şairi Xaqani Şirvani... Bu qüdrətli söz ustadı özündən sonra neçə-neçə söz sənətkarının yaradıcılığında öz qüdrətli təsir gücünü saxlamışdır. Şeirlərindən dövrün, zamanın ədalətsizliyi və zülmünə qarşı kəskin bir etiraz, dərin bir üsyan baş qaldırır. Buna görə də qətiyyətli və mübariz bir sənətkar olaraq şöhrət qazanıb. Haqqında haqlı olaraq deyilir ki: “Xaqani Şirvani - Azərbaycan xalqının orta əsrlərdə qaldırdığı şeriyyət bayrağı”dır (Q.Kəndli). Bu söz sənətkarı geniş bədii irsə malik olsa da, daha çox qəsidələr ustadı kimi şöhrət tapmışdır. Onun qəsidələri dərin məna və hikmət dolu tərbiyə memarıdır. Təsadüfi deyildi ki, görkəmli xaqanişünas Qafar Kəndli göstərirdi ki, “...orta əsr ədəbiyyatının qızıl çağı və Şərq ədəbiyyatının qəsidə və məsnəvisindən söz açdıqda, Azərbaycanın intibah ədəbiyyatını izlədikdə Azərbaycan mədəniyyəti altun dövrünün iki qoşa böyük dühası - “türkani-parsiquy” – “Türkanə-soxən” Xaqani və “türkanə-nəzm” Nizamini nəzərimizə gətiririk... sahibi-Şirvan qəsidə də taysızdır”.
Xaqani, doğrudur, ilk poema müəllifidir, “Töhfətül-İraqeyn” kimi bir əsər yazıb. Onun “Zəmanədən şikayət”ləri, “Həbsiyyə”ləri üsyan ruhu ilə çox zəngindir. O, bu kimi əsərlərində bir ordudan daha ziyadə üsyan və müharibə açan bir sərkərdəyə bənzəyir. Öz sənətkarlığını öyən qiymətli “Fəxriyyə”lərin müəllifidir. Qəzəlləri, müxtəlif əsərləri onun sənətkarlığının parlaq cilaları təsirini bağışlayır. Yaxınlarının ölümünə yazdığı “Mərsiyə”lərində kədərli, hüzn dolu bir insanın – bir Atanın, bir Ərin, Dostun və b. portreti əzəmətlə canlanır. Ancaq o, qəsidələrində daha çox qüdrətli görünür. “Mədain xərabələri”, “Qəsideyi-şiniyyə” və b. qəsidələri onun ustalığına nişanədirlər. Bu əsərlər özünün təntənə və diqtəsilə seçilir, hikmət və mənadan bayraq qaldırmış bir ordunun zəfər təbilinə bənzəyir. Özü demiş:
Görün Xaqaniyə hümmət necə imkan yaratmış ki,
Bu gün yüz fəlsəfə ustadını saymaz da Xaqani.
Qəsidələrində hikmət və hünər sahibi olan Xaqani ictimai-fəlsəfi qəsidələrində daha böyük və dərin mətləblərə toxunur. “Qəsideyi-şiniyə” bu mənada, daha diqqətəşayan və maraqlı qəsidələrdən biridir. Bu, o qəsidədir ki, qafiyəli misraları “şin” hərfi ilə bitdiyinə görə məhz bu cür – “Qəsideyi-şiniyyə” adlandırılıb. Qəsidənin məzmununa görə bu iki problemi daha açıq görmək olur: 1) Kamil insan problemi və onun həlli yolu; 2) İnsan və dünya münasibətləri.
Qəsidənin əvvəlindən sənətkar “Kamil insan necə olmalıdır?” məsələsilə bağlı fikirlərini ortaya qoyur, onun düşüncə və duyğularını, mənəvi kamilliyini diqqətə çatdırır. Xaqaniyə görə, hər bir insan öz qəlbinin səsinə, bəsirətinin tələbinə diqqətlə qulaq asmalı və ona uyğun yaşayıb davranmalıdır. Bu bəsirətin, qəlbin öyrətdiyi, təlim və hökm etdiyi elm məhz insanı kamil düşüncə və mənəviyyata sahib edə bilər. Hər bir insana çıxılmaz və dar məqamda ağlı və zəkası kömək edə bilər. Sadəcə, onu doğru yola yönəltmək və fəallaşdırmaq gərəkdir. “Hər dənizdə sədəf olmadığı kimi, hər qətrədən də yaranan insan deyil”. Məhz özünü dünya və dünya nemətlərindən üstün tutan insanın “Araz aşığındandır, Kür topuğundan”. İnsan sözün bütün mənalarında hümmət sahibi olmalıdır ki, dünyanı it kimi qarşısında çökdürsün, ya da özü it kimi nəfsinin dalınca sürünsün. Bu mənada XIII əsr sufi sənətkarı Şah Qasim Ənvarın sözü ilə Xaqaninin yuxarıda qeyd etdiyimiz fikri çox uyğun gəlir:
Çe tərsani ze tufan Qasimi ra
Ke dəryaye – mohit həm ta bezanust.
(Qasimini tufanla nə qorxudursan, mühit dəryası onun dizindəndir.)
Qeyd etmək yerinə düşər ki, Xaqani yaradıclığını Azərbaycan və islam fəlsəfəsindən kənar təhlil etmək doğru deyil. Yaradıcılığından da görünür ki, əvvəllər sevib bağlandığı yunan fəlsəfəsinə küskün və etinasızdır. Yunan fəlsəfəsindən soyuyan sənətkar özünün iç tələblərinə uyğun olaraq inandığı, təskinlik və mənəvi ucalıq tapdığı islam fəlsəfəsinə bağlanmışdır. Fikrimizcə, bu həm də ona görə idi ki, dünya və varlıq, həyat haqqında yunan fəlsəfəsinin məhz idraka, özü də məntiqi idraka əsaslanan fəlsəfi bilikləri şairin yaşadığı üzüntülü, əzab və işgəncəli həyatında təskinlik, inam və nicat vermirdi. Çünki həyatda elə faktlar var ki, məsələn, o dövr sənətkarlarının da arzulayıb axtardıqları ədalət və həqiqət idrakla heç cürə dərk oluna bilmirdi, yanlız nisbilik və müqayisə ilə ağıla gətirmək, anlamaq olardı. Qafar Kəndlinin dediyi kimi: “Yunan fəlsəfəsi adlanan bir fəlsəfənin hökmləri ilə, dövrün “yer allahlarının” pis əməllərinin qarşısını almağın mümkün olmadığını, yunanın qurumuş çayının suyu ilə” əprimiş beyinlərə su çiləməklə, büzülmüş canlara həyat verməyin imkan xaricində olmasının vaxtlı-vaxtında duymuşdur”. Bu sənətkar, əslində, fəlsəfənin hökmünə qarşı çıxmaqla fəlsəfəni həyatla bağlamaq niyyətində idi. Yanlız bununla həyatı dərk etmək, yaxşını pisdən seçmək və zülmə, şərə qarşı nifrət duymaq, mübarizə aparmaq olardı. Yoxsa fəlsəfənin dinlə çulğaşan bəzi hökmlərinin insanların başını piyləyə-piyləyə zülmə əsir edəcəyi qaçılmaz idi. Buna görə də, islam fəlsəfəsinin köməkliyi ilə öz arzuladıqlarına çatan sənətkar öz təlimlərində də bu fəlsəfənin təlimlərinə əsaslanırdı. Bu da qeyd edilməlidir ki, Xaqani öz dövründə islam fəlsəfəsi üzərində yaranıb yayılmış təsəvvüf təriqətləri ilə, xüsusilə də, əxiliklə sıxbağlı bir şəxs idi.
Elə bu dediklərimizə rəğmən Xaqani Şirvani “Qəsideyi-şiniyyə”sində insanın ilk təlimini “sükut” adlandırır. Əlavə edək ki, qəsidədə şair, fikirmizcə, insanın ilk yaranışından və sonunda dünyaya oyaq münasibətinə qədər hər şeyə təsvir verir. Qəsidədə deyilir:
Mənim öyrəndiyim ilk söz bu məktəbdə “sükut” oldu,
Bəladır dil başa, lakin sükut hər dərd dərmanı.
Burada sənətkarın insanın ilk yaranışdan dilsiz-ağızsız olmasına, məhz bu sükut içərisində də dünyanı görərək öyrəndiyinə işarə edir. Bu fakt deyilmi ki, körpə doğulandan ancaq duyma və görmə ilə başlanan öyrənmək yoluna qədəm basır. Öyrənə-öyrənə yeni yollarla öyrənmə üsullarını artırır, təlim alır. İnsan öyrənə-öyrənə bir zaman qarşısında qarma-qarışıq, xaotik bir dünya, varlıq mənzərəsi görür. Bu qəsidənin əvvəlki beytlərinin məzmunundan da göründüyü kimi, şeir yazılması şairin qəlbdən oyanışı və fikri intibahı dövrünün məhsuludur. Ümumiyyətlə, qəsidə insanın fikri oyanış və mənəvi kamillik əxz etməsindən bəhs edir. Faktlardan da məlumdur ki, hələ şair 15-16 yaşlarında ikən oyaq baxışlara sahib idi və ayıq münasibət onun ətrafına olan münsibətini də dəyişdirirdi. Düzdür, saraya düşdükdən sonra gözqamaşdırıcı saray mühiti şairin gözlərinə pərdə salır və axtardığı, içində onun acına çevrildiyi həqiqətləri görünməzləşdirir. Amma sonralar, 22-23 yaşlarında sənətkar bu mühitdən tezliklə çiyrənir və ikrahla özünün saraydakı vəziyyətinə baxır. Oyanış və fikri intibah yenidən başlayır: daha güclü, vulkanik tərzdə. Şairin fikirləri indi ənginliklərdə gəzirdi. Əlavə edək ki, şairdəki bu mənəvi təbəddülata dövrünün fəlsəfi təriqətləri, xüsusilə, məhəbbət, insaniyyət və qardaşlıq fəlsəfəsindən yoğrulmuş əxilik, yunan fəlsəfəsinin tam əksinə olaraq aludə olduğu, sevdiyi Şərq fəlsəfəsi – işraqiyyəlik, geniş yayılan təsəvvüf ideyaları, islam fəlsəfəsi və əxlaqi qaydaları təkan vermişdi. Zahidlər kimi tərki-dünyalığın əleyhinə olan şair sonunda ona qarşı edilən pisliklərdən özünü qorumaq üçün “üzlət”ə baş vururdu. Bununla da, cəmiyyəti dərkə, mənəvi kamilliyə yol alırdı. Pisliklərdən qaçınmaq onu əxiliyə daha çox yaxınlaşdırırdı. Məhz bu dövrdəki mənəvi təbəddülat və fikri oyanma onu “Qəsideyi-şiniyyə”yə gətirib çıxardı. “Qəsideyi-şiniyyə” məzmun və ideyaca artıq oyanmış, haqqın və ədalətin nə olduğunu bilən, dünyadan üstün mənəvi ucalığa və kamilliyə çatmış, “peyğəmbəri tanıyan və Tanrını axtaran” bir həqiqət yolçusunun düçüncəsi, tövsiyyəsi və qənaətidir.
O “əbcəd” ki mənə ustad təlim etdi təcridi,
Saralmış çöhrəmə yazdı qızıl xətlə gözüm qanı.
O gün ki sirri yoxluqdan ibarət əbcədi bildim,
Unutdum varlığa bağlı olan hər bir müəmmanı.
Yuxarıda dediyimiz fikirlərə əlavə edə bilərik ki, “əbcəd” sözünü həm də “heç nə” anlamı verən əlifba mənasında da başa düşmək mümkündür. Demək, beytdən belə başa düşmək olur ki, ustad (mənəvi diktə) təlim edən elm tədric olunmaq, özünü digər varlıqlardan kənar tutmaq və ayırmaq “əlifba”sıdır. Qeyd edilən bu bədii faktlara bu həyati faktı da əlavə edək ki, görünür, bu hissədə sənətkar ona əbcəd öyrədən ustadı – əmisi Kafiəddin Öməri nəzərdə tutub. Çünki məlum olduğu kimi, Xaqaniyə kiçik yaşlarından dərs verən, ona əbcədi, əlifbanı öyrədən, digər elmlərlə tanışlıq verən, bununla da, onun gözlərini açıb dünyaya yeni münasibət və baxışlar bəxş edən ustadı əmisi Kafiəddin Ömər idi. Elə bu beytdə də çox güman ki, sənətkar ilk təhsil illərini və ona müəllimlik edən, yeni dünya bağışlayan, uşaqlıqdan gözlərini açan, mənəvi ata bildiyi əmisini nəzərdə tutur.
Bu beytlər peşiman bir insanın narahat göz yaşlarıdır. Nə qədər ki şair dünyadakı həqiqətləri, ətrafdakı hadisələri doğru-düzgün dərk etmirdi, sakit və firavan idi. Elə ki, gözlərini ustadı biliklə açdı, hadisələrin altındakı mahiyyəti bildi, həqiqəti dərk eləməyə başladı, bu zaman təəssüf və peşimançılıqdan göz yaşı tökdü.
“Sirri yoxluqdan ibarət əbcəd”. Əbcəd məntiqsiz düzülüşdən ibarət hərflər əlifbasıdır. Lakin ədcəddə hərflər müəyyən rəqəmlərlə işarələnir və özünəməxsus yer tutur. Bu “mənasız” düzülüşdə rəqəmlərin cəmi ona bir məna verir. Dünyadakı varlıqlar da belədir. İlk görünüşdən yerli-yersiz və qarma-qarışıqdır. Hadisələrdə bir xaotiklik, nizamsızlıq var. Amma bütövlükdə, bir-biri ilə əlaqədə dünyanın vahid ümumi mənzərəsini, görünüşünü təşkil edir. Hər bir varlıq və hadisə özündə heç bir məna və əhəmiyyət kəsb etmir. Yalnız birlikdə vahid dünya – varlıq anlamını ifadə etməyə, ümumi məna və mahiyyət kəsb etməyə qadirdir. Bu “nadanlıq elmi” həm də nadanları başa salmaq üçündür. Şair bu elmin qəribəliyini bunda görür. Yəni bildiklərimiz bir heçlik (cəfəngiyat), bilmədiklərimiz isə əsldir (həqiqətdir). İnsan həmişə həqiqəti, dünya və hadisələrin mahiyyətini öyrənməyə can atır, onun haqqında hər şeyi deyir, lakin konkret həqiqəti nə deyir, nə də bilir.
RAMİZ QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 2 223
Bölməyə aid digər xəbərlər
19-04-2024, 12:41
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski
7-08-2023, 22:22
Uşaq kitablarının illüstratoru Nikolay Ustinov vəfat edib
13-07-2023, 14:50
“Naxçıvan paremioloji vahidləri: deyimlər, atalar sözləri və məsəllər” kitabının təqdimatı keçirilib
10-07-2023, 19:57
O, HEYDƏR DÜHASIDIR-Ramiz QASIMOV
7-07-2023, 22:48
QHT Azərbaycanın klassik və müasir ədəbiyyatını təbliğ edəcək
30-06-2023, 23:49
Həmişə sizinlə olan cəhənnəm-Əkbər Qoşalı
28-06-2023, 20:10
İSMAYIL İMANZADƏNİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏN İBARƏT “HƏR ÇƏMƏNDƏN BİR ÇİÇƏK” KİTABINA ÖN SÖZ-ADİLƏ NƏZƏROVA
23-06-2023, 20:44
Baş Prokurorluq tərəfindən "Özəl sektorda anti-korrupsiya standartları" mövzusuna həsr olunmuş kitab hazırlanıb
22-06-2023, 22:44
TANINMIŞ ALİMİN “HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK” MONOQRAFİYASI NƏŞR EDİLİB-Ramiz Qasımov
22-06-2023, 22:37
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
10-06-2023, 20:04
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
27-05-2023, 22:21
Detektiv yazar Elbrus Kəlbiyevlə görüş keçirilib
24-05-2023, 00:22
Qərbi Azərbaycanın mədəni-ədəbi mühitinə həsr edilmiş elmi konfrans olub
19-05-2023, 19:17
Nizami Gəncəvi Dühası-Anar Rzayev
18-05-2023, 20:14
“Axtarışlar” jurnalının yeni nömrəsi nəşrdən çıxıb
17-05-2023, 19:52
“Naxçıvanın əlyazmalar xəzinəsi” kitabı nəşr olunub
16-05-2023, 21:02
Yeni nəşr olunmuş iki monoqrafiyanın təqdimatı olub
5-05-2023, 21:54
Əhliman Ərəfsəli doğma kəndində yad edilib
5-05-2023, 21:38
“Elmi əsərlər”in yeni nömrəsi çapdan çıxıb
5-05-2023, 20:34
Əhməd Cavadın Vətən idealı-Ramiz QASIMOV
1-05-2023, 21:21
KAMAL CAMALOV TƏDQİQATÇILIQ VƏ NATİQLİK MƏHARƏTİİLƏ SEÇİLƏN TƏDQİQATÇI ALİMDİR-Əbülfət Pələngov