00:34 / 23-04-2024
Sumqayıtda şəhid Vüsal Allahyarovun mövludu olub-VİDEO+FOTOLAR
23:55 / 22-04-2024
Bayden Zelenski ilə yeni müdafiə yardım paketləri haqqında danışıb
23:50 / 22-04-2024
Moldova siyasətçilərinin Moskvada keçirilən qurultayının iştirakçıları Kişinyovda saxlanılıb
22:32 / 22-04-2024
Çeçenistan Fövqəladə Hallar Nazirliyinin rəhbəri saxlanılma hadisəsindən sonra ilk dəfə ictimaiyyət qarşısına çıxıb
22:25 / 22-04-2024
Böyük Britaniya Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin keçmiş baş komandanı Zalujnıya müqavilə imzalayıb
16:54 / 22-04-2024
Meta mətbuat katibi qiyabi olaraq 6 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib
16:48 / 22-04-2024
Qəzzada həkimlər anasının ölümündən sonra dünyaya gələn qızın həyatı üçün mübarizə aparırlar
16:44 / 22-04-2024
De Yonq "Real Madrid"lə oyunda zədələnib və Avro-2024-ü buraxa bilər
16:39 / 22-04-2024
Günahını boynuna almayan moskvalı baykerin qatili həbs edilib
16:30 / 22-04-2024
Mişustin: "Rusiya və Belarus vahid effektiv hava xidməti qurdular"
16:24 / 22-04-2024
Ukrayna sərhədçisi sərhəddə keşik çəkərkən Moldovaya qaçıb
14:52 / 22-04-2024
Nazirlər Kabineti Aİİ ölkələri ilə İran arasında azad ticarət zonası haqqında sazişi təsdiqləyib
14:46 / 22-04-2024
"Mundo Deportivo": Xavi 2025-ci ilə qədər "Barselona"da qalacaq
14:00 / 22-04-2024
Mahaçev: "Puaryeni yerə yıxıb boğacağam"
13:55 / 22-04-2024
Rusiyanın gənclər komandasının voleybolçusu Mixailina 21 yaşında vəfat edib
13:49 / 22-04-2024
İsrail ordusunun baş kəşfiyyatçısı istefa verib
09:46 / 22-04-2024
15 yaşlı yeniyetmə bir neçə bıçaq zərbəsi alıb
08:56 / 22-04-2024
Birinci Qarabağ Müharibəsinin şəhidlərinin anım günü keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
08:28 / 22-04-2024
"Real Madrid" "El Klasiko"da "Barselona"dan qələbə qazanıb
08:23 / 22-04-2024
ABŞ-ın Suriyadakı bazasına raket zərbələri endirilib
08:19 / 22-04-2024
Hizbullah Livan səmasında İsrailə məxsus "Hermes 450" təyyarəsini vurub
08:15 / 22-04-2024
Namizədlər Turniri: Hindistanlı Qukeş qalib gəldi
08:09 / 22-04-2024
Ussuriysk məhkəməsi uşaq meydançasına atəş açan şəxsi həbs edib
01:06 / 22-04-2024
Bakıda küçə musiqiçilərinə dəstək üçün konsert keçirildi
23:45 / 21-04-2024
Həmkəndlilər arasında mübahisə qətllə nəticələnib
23:41 / 21-04-2024
Şor və Hutsul Moldova prezidentliyinə namizəd olmayacaqlar
23:36 / 21-04-2024
14 yaşlı iki qız hamamda dəm qazından zəhərlənərək ölüb
23:31 / 21-04-2024
Panda Katyuşa artıq 22 kiloqramdır
23:27 / 21-04-2024
ABŞ gələn həftə kimi ATACMS-i Ukraynaya köçürə bilər
23:21 / 21-04-2024
Həştərxandakı bazarda yanğının yayılmasının qarşısını almaq mümkün olub
23:18 / 21-04-2024
"Feyenoord" futbolçuları Hollandiya kubokunun qalibi olub
23:12 / 21-04-2024
Şimal Hərbi Dairəsi zonasında 1300-dən çox hərbi kapellana ehtiyac var
23:06 / 21-04-2024
Ukrayna prezidentinin ofisi hesab edir ki, İlon Maskda məntiq yoxdur
23:01 / 21-04-2024
Sankt-Peterburqda qızın sinif yoldaşları tərəfindən döyülməsindən sonra araşdırma aparılır
22:55 / 21-04-2024
Moskva vilayətində Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin pilotsuz təyyarələrini hədəfə alan hərbi radiostansiya tapılıb
22:40 / 21-04-2024
Litvada NATO müttəfiqlərinin iştirakı ilə hərbi təlimlər başlayıb
22:32 / 21-04-2024
İngiltərə kubokunun finalında "Mançester" derbisi keçiriləcək
22:26 / 21-04-2024
Almaniya çempionu "Bayer" məğlubiyyətsizlik seriyasını davam etdirir
18:25 / 21-04-2024
Şri-Lankada avtomobil yarışının tamaşaçıları avtomobil tərəfindən öldürülüb
MOLLANƏSRƏDDİNÇİLƏRİN İDEYAYA BÜKÜLMÜŞ GÜLÜŞÜ KAMAL CAMALOV YARADICILIĞINDA-Müdafiə MAHMUDOV
Tarix: 18-06-2020 01:14 | Bölmə: Ədəbiyyat
Bu mənada, Kamal Camalovun 2015-ci ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən çapdan buraxılmış “Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları” monoqrafiyası (elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Oruc Həsənli, rəyçilər pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmov, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi Rüfət Hüseynzadə, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Elbəyi Maqsudov və filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Tərəqqi medallı Əsgər Qədimovdur) diqqəti cəlb edir. Kamal Camalovun monoqrafiyada özünün də dediyi kimi “Molla Nəsrəddin” jurnalı haqqında kifayət qədər araşdırmalar aparılmış, kitab və kitabçalar yazılmış, dərslik və dərs vəsaitləri, albomlar tərtib edilmiş, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə olunmuşdur [Bax: səh.9]. Ancaq bu heç də o demək deyil ki, mollanəsrəddinçilərin həyat və yaradıcılıq yolları incəliklərinə qədər öyrənilmiş, “Molla Nəsrəddin” jurnalında və mollanəsrəddinçilərin yaradıcılığında tədqiq edilməli bir məsələ, bir problem qalmamışdır.Əksinə, mollanəsrəddinçilərin həyat yoluna və zəngin ədəbi-pedaqoji irslərinə dərindən nüfuz etdikcə, onların yaradıcılığı ətrafında tədqiqat və tapıntılar genişləndikcə öyrənilməmiş problemlər daha bariz, daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.Mollanəsrəddinçilərin çoxcəhətli pedaqoji-ictimai fəaliyyətində elə məsələlər, elə problemlər vardır ki, bunlara indiyə qədər ya heç toxunulmamış, yaxud da ötəri və ümumi şəkildə bəhs olunmuşdur.
Görkəmli pedaqoq alimlər Hüseyn Əhmədovun, Fərrux Rüstəmovun, Gültac Əliyevanın, Solmaz Həsənlinin, Ənvər Abbasovun, Hümeyir Əhmədovun və başqalarının da təhlillərindən aydın hiss olunur ki, Kamal Camalov gərgin axtarışlar apararaq mollanəsrəddinçilər haqqında elmi dəyərli, publisist məziyyəti, orijinallığı, inandırıcılığı və səmimiliyi ilə seçilən qiymətli bir əsər yazmağı qarşısına məqsəd qoymuş və o, bu şərəfli vəzifənin öhdəsindən ləyaqətlə gəlməyi də bacarmışdır.
Kamal Camalov monoqrafiyada mollanəsrəddinçilərin həyatı, yaradıcılığı və ictimai fəaliyyətindəki bütün cəhətlərə nüfuz edə bilmiş, sanki mollanəsrəddinçilərin yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi o zamankı mühiti, onunla əlaqədar cərəyan edən hadisələrə zərrəbinlə baxaraq daha yaxından görməyə çalışmış və əsasən də Cəlil Məmmədquluzadənin, Ömər Faiq Nemanzadənin, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyevin, Salman Mümtazın, Mirzə Ələkbər Sabirin, Əliqulu Qəmküsarın və başqalarının qaynar hadisələr fonunda əsl obrazlarını yaratmış, axtarışlar yolunu, büllur kimi saf məslək və inamlarını, vətənpərvərlik rəşadətlərini, mübarizlik cəsarətlərini, yaradıcılıq istedadının bəhrələrini müasir oxucularının gözü qarşısında canlandırmışdır.
Monoqrafiyanı oxuduqca müəllifin nə qədər zəngin mənbələrdən faydalandığına heyran qalırsan.Tədqiqatçı mollanəsrəddinçilər dövrünün mətbuatını diqqətlə nəzərdən keçirərək hər kəsin özünəməxsus fikrini və hadisələrə münasibət tərzini ustalıqla ayırmış, hətta hər kəsin öz sözündən, danışıq tərzindən istifadə etmişdir.
Əməkdar müəllim Kamal Camalovun əsəri görkəmli mollanəsrəddinçilərin pedaqoji fəaliyyətlərini və yaxud maarifçi görüşlərini əhatə etmək nöqteyi-nəzərindən də maraqlıdır.Belə ki, müəllif mollanəsrəddinçi pedaqoq və maarifçilərin yaradıcılıqlarını elmi dəqiqliklə, sübutlarla yazmış, bir sıra faktları dürüstləşdirmişdir.
Bu baxımdan, Kamal Camalov mollanəsrəddinçilər sənətinin vurğunudur.Məhz bu vurğunluq onun sətirlərinə də köçmüş, böyük demokratlara dərin məhəbbətini təcəssüm etdirmişdir.Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kamal Camalov mollanəsrəddinçilər haqqında hər hansı bir mülahizə irəli sürərkən tələsik nəticə çıxarmağa çalışmamış, əksinə, hər bir hadisəyə dövrün ictimai-siyasi hadisələri baxımından nüfuz etmişdir.Onunla bağlı hər bir sənədi ehtiyatla və məhəbbətlə açmış, oxuculara da bu cür rəftar etməyi məsləhət bilmişdir.
Kitabdakı elmi məziyyətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, Kamal Camalov mollanəsrəddinçilərin mollaxanalarda, mədrəsələrdə, yeni üsullu məktəblərdə və Gürcüstan (Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Qarayev, Üzüyir Hacıbəyov), İran (Mirzə Əli Möcüz), Türkiyə (Ömər Faiq Nemanzadə), Rusiya (Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev), Aşqabad (Salman Mümtaz) kimi ruhani və ali məktəblərdəki fəaliyyətlərinin inkişaf dinamikasını düzgün müəyyənləşdirə bilmiş, onların dünyagörüşünün formalaşmasında mütərəqqi rus, türk və Azərbaycan ziyalılarının rolunu qiymətləndirmiş, hələ tələbə ikən mollanəsrəddinçilərin orijinal yol tutmağa, haqq-ədalət uğrunda mübarizə aparmağa qabil olduqlarını göstərmişdir.
Məhz özlərinə düzgün yol seçdikləri üçün stolipinlərin, zilli-sultanların, məhəmmədəli şahların, sultan əbdülhəmidlərin ləyaqətsizliklərinə “Doğrudan da, Məmdəli, qeyrət həlal olsun sənə” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1909, №28], “El çəkir namımı min lənət ilə” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1911, №5], “Məmdəli deyir ki” [“Yeni həqiqət” qəzeti, 1911, №19], “Əbdülhəmid” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1911, №47], “Mənimki belə düşdü” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1909, №18] və s. satirik şeir və felyetonlarında qəzəblə gülmüş, onları cəsarətlə tənqid etmişlər. Kamal Camalov mollanəsrəddinçilərin bu cəsarətlərini böyük fəzilət adlandırır və sevinir ki, bu cür nümayişkaranə açıqlıq faciə doğurmamış, xətər sovuşmuşdur.
Monoqrafiyada mollanəsrəddinçilərin xalqa, vətənə təmənnasız xitmətlərini ən müqəddəs əxlaqi keyfiyyət hesab edən bir vətəndaş olmaları inkarolunmaz faktlarla aşkarlanır.Biz monoqrafiyanı vərəqləyərkən mollanəsrəddinçiləri sosial demokratiyanın bütün demokratik məramnamələrini qəbul edən bir maarifçilər kimi görürük.Onların ictimai-siyasi və pedaqoji görüşləri inqilabi demokratik fikrin ifadəsinə, ictimai-pedaqoji fəaliyyətin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir.
Mollanəsrəddinçiləri tədqiqatçı bizə Yan Amos Komenskinin, Conn Lokkun, Tolstoyun, Pestalossinin, Uşinskinin, Makarenkonun ideyalarından bəhrələnən bir müəllimlər, maarifçilər kimi təqdim edir. Bu, həqiqətən də belədir: Uşinski kimi pedaqoqlar da lazım bilmişlər ki, uşağın təlim və tədrisi də haman “yaxından uzağa” və “məlumdan qeyri-məluma” getmək üsulu ilə olsun...”. “K.D.Uşinski təfəkkürün və nitqin müşahidəçiliyi vəhdəti prinsipindən çıxış edərək göstərir ki, şagirddə dil və təfəkkür qabiliyyəti birgə inkişaf etməlidir” [Bax: səh.165]. K.D.Uşinskinin təlimi ilə “Yaxından uzağa”, “məlumdan qeyri-məluma”, “təbii üsul ilə” düzülən, “yazılışı təqdirə və təhsilə layiq”, “insanlıqla oxunan” dərsliyin digər bir üstünlüyünü Üzeyir Hacıbəyov tərbiyə işlərində uşaqların həm qəlbini, həm əqlini, həm də zövqünü tərbiyə edəcək vasitə kimi yüksək qiymətləndirir. Çünki bu üsul öz həyatiliyi, əyaniliyi və didaktik prinsiplərinə tam uyğunluğu ilə ona xoş gəlir.
Pedaqoji fikir tarixi, eləcə də XX əsrin əvvəllərində nəşr edilmiş mətbuatla tanış olan tədqiqatçılara bəllidir ki, həmin dövrdə məktəblərdə hansı elmlərin öyrədilməsi, dərslərin hansı üsulla keçirilməsi böyük mübahisələrə səbəb olmuş, bir neçə il mətbuat səhifələrində bu barədə fikir mübadiləsi aparılmışdır. Hətta “Nəşri-maarif” və “Nicat” cəmiyyətləri də bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmişlər. Təəssüf ki, həmin yazıların bəzilərində xalq məktəbləri direktoru Levnskinin “lal metod”u ilə mütərəqqi əhəmiyyət kəsb edən “təbii üsul” eyniləşdirilmiş, onların fərqli cəhətləri kölgədə qalmışdır. Bu yanlışlıq bəzi tədqiqatçılarımızın da yazılarında özünü göstərir.Monoqrafiyanın məziyyətlərindən biri də həmin üsullar arasındakı fərqli cəhətləri göstərməsindədir. Tədqiqatçı çox düzgün qeyd edir ki, Azərbaycanın mütərəqqi fikirli ziyalıları, o cümlədən C.Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Məmməd Səid Ordubadi və başqaları Levnskinin “lal metod”una qarşı ciddi mübarizə aparmışlar. Lakin dar dünyagörüşlü bəzi müəllimlər həmin üsuldan istifadə etmişlər [Bax: “Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1907, №42].
Müəllimlərin I qurultayında Nəriman Nərimanovun başçılığı ilə mütərəqqi fikirli ziyalılarımız “lal motod”un məktəblərimizdən götürülməsinə qərar verdilər. Söz yox ki, bu qərarın qəbul edilməsində mollanəsrəddinçilərin də xidməti monoqrafiyada təhlil olunmuşdur [Bax: səh.170-186].
Mollanəsrəddinçilər müəllimlik sənətinə həmişə yüksək qiymət vermiş, müəllimləri xalqın gözünü açmağa çağırmış və onların həqiqi müdafiəçisi olmuşlar.Onlar pedaqoji məsələlərə, xalq maarifinə dair yazdıqları “hər bir böyük və kiçik əsərlərinə ən müqəddəs arzularını, nəcib duyğularını qatmış, onları ürəyinin hərarəti, gözlərinin qarası ilə yazmışlar”.Mollanəsrəddinçilər pak vicdanlı müəllimləri jurnal, qəzet vasitəsilə tənqid etməyin əleyhdarı olmuşlar, müəllim ruhundan xəbərləri olmayan müəllimləri isə acımasızcasına satira atəşinə tutmuşlar.Bax, ona görə də Kamal Camalov mollanəsrəddinçilərin insani keyfiyyətləri haqqında xüsusi danışır, həmin keyfiyyətləri bir növ təlqin edir, alqışlayır.Mollanəsrəddinçilər “sənətin hansı sahəsinə əl atırsa, işə hər şeydən əvvəl, bir vətəndaş kimi girişir, hər biri öz-özündən hesabat tələb edir: nəyin xatirinə yaradırsan, nə məqsədlə yazırsan?”
Kamal Camalov çox düzgün qeyd edir ki, mollanəsrəddinçilərin gülüşü iki yerə: cavan vaxtı müstəqil, pərdəsiz gülüşə, təcrübə qazandıqdan sonra isə zərif eyham və işarələrlə, məsxərə yolu ilə gülüşə bölünür. Göstərilir ki, mollanəsrəddinçilər şit gülüşü sevmir, onlar nəinki gülür və güldürür, həm də düşündürür. Onların gülüşü dərindir, həmin gülüşlərə ideya bükülmüşdür, onların gülüşü neştər kimi öldürücüdür.Qeyd etdik ki, mollanəsrəddinçilər gülür, güldürür, həm də düşündürür.Bu yanaşma Üzeyir Hacıbəyovun Məmməd Səid Ordubadiyə yazdığı bir məktubda da öz əksini tapır.“Mollanəsrəddinçilərin gülüşü XX əsrin əvvəllərində müasirləri olduğu dövrün mənfiliklərini tənqidə tutmaqla fəhlələrə, zəhmətkeş kəndlilərə, inqilab işinə xidmətdir”.
Monoqrafiyanın dəyərli cəhətlərindən biri də Kamal Camalov tərəfindən Üzeyir Hacıbəyovun “Molla Nəsrəddin” jurnalının müxbir üzvü olmasını və eləcə də Cəlil Məmmədquluzadənin ideyaları ilə səsləşdiyini ilk dəfə yeni faktlar əsasında oxuculara çatdırmasıdır. Qeyd olunur ki, Üzeyir Hacıbəyov “Molla Nəsrəddin”in həqiqi dostu olmuş, onun apardığı ədalətli ideya mübarizəsinə inanmış, bu mübarizəyə qoşulmuş və onu “Anaş qurbağa”, “Tısbağa”, “Başıqapazlı”, “Fəhlə” və s. kimi gizli imzalarla müdafiə etmişdir. “İrşad” qəzetinin 21-ci nömrəsində “Molla Nəsrəddin” redaktorunun öldürülməsi haqqında Bakıda şayiə yayıldığı və bu xəbərin maarifpərvərlər arasında böyük həyəcana səbəb olduğu yazılmışdır. Həmin qəzetin 22-ci nömrəsində Üzeyir Hacıbəyov şayiə yayanlara maraq dolu cavab yazır: “İndi bu müfəttinlər bilməlidirlər ki, işıqdan qorxan şəbpərələr xislətindən: nə fikirləşirsiniz? Bir-iki nəfər məmmədquluzadələrin, nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, “Molla Nəsrəddin”i öldürəcəksiniz?! Hərgah xalqımızın bu mücahid fədakarlarının qətlinə əl qalxıza bilən bir dəni [alçaq, rəzil anlamında – M.M.] və əclaf tapılsa da, bunu biləsiniz ki, onların, xudanəkərdə, ölməkləri ilə yaratdıqları fədakarlıq, ali fikirlər ölməz! Bunu biləsiniz ki, Molla Nəsrəddini öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz!”
Həqiqətən, “Molla Nəsrəddin” haqqında iftixarla danışan, doğru rəy söyləyən, sözündə və mövqeyində sabitqədəm müasirlərindən biri olan Üzeyir Hacıbəyov olmuşdur.
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, icitimai-siyasi xadim Kamal Camalov özünəməxsus dəsti-xəddi və üslubu olan təcrübəli bir araşdırıcıdır.Tədqiqat apardığı sahədə ən incə mətləblərdən zərgər dəqiqliyi ilə söz açmağı sevir.Məhz bu keyfiyyətlər ona “Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları” sanballı monoqrafiyasını yüksək keyfiyyətlə yazmaq imkanı vermişdir.Kitab ədəbi-pedaqoji ictimaiyyətimiz, xüsusilə mollanəsrəddinçilər irsini öyrənənlər üçün layiqli töhfədir.350-dən artıq elmi-pedaqoji yazıları ilə oxucuların dərin rəğbətini qazanmış Kamal Camalovdan biz bir daha yeni-yeni monoqrafiyalar, dərsliklər və dərs vəsaitləri gözləyirik.
Müdafiə MAHMUDOV
Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Baxış sayı: 896
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 18-06-2020 01:14 | Bölmə: Ədəbiyyat
Kamal müəllim, maarif və mədəniyyət tariximizin qaranlıq buludlarından sıyrılaraq çıxıb günəş kimi parlayan mollanəsrəddinçiləri təhlil obyektinə çevirərkən istər-istəməz onlar haqqında bunları düşünməli oluruq. Həyatları gənclər üçün örnək olan mollanəsrəddinçilərin (Cəlil Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Mirzə Ələkbər Sabir, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar, Əli Nəzmi, Əli Razi, Mirzə Məhəmməd Hatif (Axundov), Mirzə Cabbar Əsgərzadə, Əli Məhzun Rəhimov, Salman Mümtaz, Qurbanəli Şərifzadə, Üzüyir Hacıbəyov və b.) çoxtərəfli yaradıcılıq fəaliyyətlərinin öyrənib oxuculara təqdim edilməsinin özü də ən xeyirxah, nəcib işdir.
Bu mənada, Kamal Camalovun 2015-ci ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatı tərəfindən çapdan buraxılmış “Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları” monoqrafiyası (elmi redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Oruc Həsənli, rəyçilər pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi Fərrux Rüstəmov, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi Rüfət Hüseynzadə, pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor Elbəyi Maqsudov və filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Tərəqqi medallı Əsgər Qədimovdur) diqqəti cəlb edir. Kamal Camalovun monoqrafiyada özünün də dediyi kimi “Molla Nəsrəddin” jurnalı haqqında kifayət qədər araşdırmalar aparılmış, kitab və kitabçalar yazılmış, dərslik və dərs vəsaitləri, albomlar tərtib edilmiş, namizədlik və doktorluq dissertasiyaları müdafiə olunmuşdur [Bax: səh.9]. Ancaq bu heç də o demək deyil ki, mollanəsrəddinçilərin həyat və yaradıcılıq yolları incəliklərinə qədər öyrənilmiş, “Molla Nəsrəddin” jurnalında və mollanəsrəddinçilərin yaradıcılığında tədqiq edilməli bir məsələ, bir problem qalmamışdır.Əksinə, mollanəsrəddinçilərin həyat yoluna və zəngin ədəbi-pedaqoji irslərinə dərindən nüfuz etdikcə, onların yaradıcılığı ətrafında tədqiqat və tapıntılar genişləndikcə öyrənilməmiş problemlər daha bariz, daha qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.Mollanəsrəddinçilərin çoxcəhətli pedaqoji-ictimai fəaliyyətində elə məsələlər, elə problemlər vardır ki, bunlara indiyə qədər ya heç toxunulmamış, yaxud da ötəri və ümumi şəkildə bəhs olunmuşdur.Görkəmli pedaqoq alimlər Hüseyn Əhmədovun, Fərrux Rüstəmovun, Gültac Əliyevanın, Solmaz Həsənlinin, Ənvər Abbasovun, Hümeyir Əhmədovun və başqalarının da təhlillərindən aydın hiss olunur ki, Kamal Camalov gərgin axtarışlar apararaq mollanəsrəddinçilər haqqında elmi dəyərli, publisist məziyyəti, orijinallığı, inandırıcılığı və səmimiliyi ilə seçilən qiymətli bir əsər yazmağı qarşısına məqsəd qoymuş və o, bu şərəfli vəzifənin öhdəsindən ləyaqətlə gəlməyi də bacarmışdır.
Kamal Camalov monoqrafiyada mollanəsrəddinçilərin həyatı, yaradıcılığı və ictimai fəaliyyətindəki bütün cəhətlərə nüfuz edə bilmiş, sanki mollanəsrəddinçilərin yaşayıb fəaliyyət göstərdiyi o zamankı mühiti, onunla əlaqədar cərəyan edən hadisələrə zərrəbinlə baxaraq daha yaxından görməyə çalışmış və əsasən də Cəlil Məmmədquluzadənin, Ömər Faiq Nemanzadənin, Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyevin, Salman Mümtazın, Mirzə Ələkbər Sabirin, Əliqulu Qəmküsarın və başqalarının qaynar hadisələr fonunda əsl obrazlarını yaratmış, axtarışlar yolunu, büllur kimi saf məslək və inamlarını, vətənpərvərlik rəşadətlərini, mübarizlik cəsarətlərini, yaradıcılıq istedadının bəhrələrini müasir oxucularının gözü qarşısında canlandırmışdır.
Monoqrafiyanı oxuduqca müəllifin nə qədər zəngin mənbələrdən faydalandığına heyran qalırsan.Tədqiqatçı mollanəsrəddinçilər dövrünün mətbuatını diqqətlə nəzərdən keçirərək hər kəsin özünəməxsus fikrini və hadisələrə münasibət tərzini ustalıqla ayırmış, hətta hər kəsin öz sözündən, danışıq tərzindən istifadə etmişdir.
Əməkdar müəllim Kamal Camalovun əsəri görkəmli mollanəsrəddinçilərin pedaqoji fəaliyyətlərini və yaxud maarifçi görüşlərini əhatə etmək nöqteyi-nəzərindən də maraqlıdır.Belə ki, müəllif mollanəsrəddinçi pedaqoq və maarifçilərin yaradıcılıqlarını elmi dəqiqliklə, sübutlarla yazmış, bir sıra faktları dürüstləşdirmişdir.
Bu baxımdan, Kamal Camalov mollanəsrəddinçilər sənətinin vurğunudur.Məhz bu vurğunluq onun sətirlərinə də köçmüş, böyük demokratlara dərin məhəbbətini təcəssüm etdirmişdir.Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kamal Camalov mollanəsrəddinçilər haqqında hər hansı bir mülahizə irəli sürərkən tələsik nəticə çıxarmağa çalışmamış, əksinə, hər bir hadisəyə dövrün ictimai-siyasi hadisələri baxımından nüfuz etmişdir.Onunla bağlı hər bir sənədi ehtiyatla və məhəbbətlə açmış, oxuculara da bu cür rəftar etməyi məsləhət bilmişdir.
Kitabdakı elmi məziyyətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, Kamal Camalov mollanəsrəddinçilərin mollaxanalarda, mədrəsələrdə, yeni üsullu məktəblərdə və Gürcüstan (Cəlil Məmmədquluzadə, Məmməd Qarayev, Üzüyir Hacıbəyov), İran (Mirzə Əli Möcüz), Türkiyə (Ömər Faiq Nemanzadə), Rusiya (Əbdürrəhim Bəy Haqverdiyev), Aşqabad (Salman Mümtaz) kimi ruhani və ali məktəblərdəki fəaliyyətlərinin inkişaf dinamikasını düzgün müəyyənləşdirə bilmiş, onların dünyagörüşünün formalaşmasında mütərəqqi rus, türk və Azərbaycan ziyalılarının rolunu qiymətləndirmiş, hələ tələbə ikən mollanəsrəddinçilərin orijinal yol tutmağa, haqq-ədalət uğrunda mübarizə aparmağa qabil olduqlarını göstərmişdir.
Məhz özlərinə düzgün yol seçdikləri üçün stolipinlərin, zilli-sultanların, məhəmmədəli şahların, sultan əbdülhəmidlərin ləyaqətsizliklərinə “Doğrudan da, Məmdəli, qeyrət həlal olsun sənə” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1909, №28], “El çəkir namımı min lənət ilə” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1911, №5], “Məmdəli deyir ki” [“Yeni həqiqət” qəzeti, 1911, №19], “Əbdülhəmid” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1911, №47], “Mənimki belə düşdü” [“Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1909, №18] və s. satirik şeir və felyetonlarında qəzəblə gülmüş, onları cəsarətlə tənqid etmişlər. Kamal Camalov mollanəsrəddinçilərin bu cəsarətlərini böyük fəzilət adlandırır və sevinir ki, bu cür nümayişkaranə açıqlıq faciə doğurmamış, xətər sovuşmuşdur.
Monoqrafiyada mollanəsrəddinçilərin xalqa, vətənə təmənnasız xitmətlərini ən müqəddəs əxlaqi keyfiyyət hesab edən bir vətəndaş olmaları inkarolunmaz faktlarla aşkarlanır.Biz monoqrafiyanı vərəqləyərkən mollanəsrəddinçiləri sosial demokratiyanın bütün demokratik məramnamələrini qəbul edən bir maarifçilər kimi görürük.Onların ictimai-siyasi və pedaqoji görüşləri inqilabi demokratik fikrin ifadəsinə, ictimai-pedaqoji fəaliyyətin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir.
Mollanəsrəddinçiləri tədqiqatçı bizə Yan Amos Komenskinin, Conn Lokkun, Tolstoyun, Pestalossinin, Uşinskinin, Makarenkonun ideyalarından bəhrələnən bir müəllimlər, maarifçilər kimi təqdim edir. Bu, həqiqətən də belədir: Uşinski kimi pedaqoqlar da lazım bilmişlər ki, uşağın təlim və tədrisi də haman “yaxından uzağa” və “məlumdan qeyri-məluma” getmək üsulu ilə olsun...”. “K.D.Uşinski təfəkkürün və nitqin müşahidəçiliyi vəhdəti prinsipindən çıxış edərək göstərir ki, şagirddə dil və təfəkkür qabiliyyəti birgə inkişaf etməlidir” [Bax: səh.165]. K.D.Uşinskinin təlimi ilə “Yaxından uzağa”, “məlumdan qeyri-məluma”, “təbii üsul ilə” düzülən, “yazılışı təqdirə və təhsilə layiq”, “insanlıqla oxunan” dərsliyin digər bir üstünlüyünü Üzeyir Hacıbəyov tərbiyə işlərində uşaqların həm qəlbini, həm əqlini, həm də zövqünü tərbiyə edəcək vasitə kimi yüksək qiymətləndirir. Çünki bu üsul öz həyatiliyi, əyaniliyi və didaktik prinsiplərinə tam uyğunluğu ilə ona xoş gəlir.
Pedaqoji fikir tarixi, eləcə də XX əsrin əvvəllərində nəşr edilmiş mətbuatla tanış olan tədqiqatçılara bəllidir ki, həmin dövrdə məktəblərdə hansı elmlərin öyrədilməsi, dərslərin hansı üsulla keçirilməsi böyük mübahisələrə səbəb olmuş, bir neçə il mətbuat səhifələrində bu barədə fikir mübadiləsi aparılmışdır. Hətta “Nəşri-maarif” və “Nicat” cəmiyyətləri də bu məsələyə xüsusi diqqət yetirmişlər. Təəssüf ki, həmin yazıların bəzilərində xalq məktəbləri direktoru Levnskinin “lal metod”u ilə mütərəqqi əhəmiyyət kəsb edən “təbii üsul” eyniləşdirilmiş, onların fərqli cəhətləri kölgədə qalmışdır. Bu yanlışlıq bəzi tədqiqatçılarımızın da yazılarında özünü göstərir.Monoqrafiyanın məziyyətlərindən biri də həmin üsullar arasındakı fərqli cəhətləri göstərməsindədir. Tədqiqatçı çox düzgün qeyd edir ki, Azərbaycanın mütərəqqi fikirli ziyalıları, o cümlədən C.Məmmədquluzadə, Ömər Faiq Nemanzadə, Üzeyir Hacıbəyov, Məmməd Səid Ordubadi və başqaları Levnskinin “lal metod”una qarşı ciddi mübarizə aparmışlar. Lakin dar dünyagörüşlü bəzi müəllimlər həmin üsuldan istifadə etmişlər [Bax: “Molla Nəsrəddin” jurnalı, 1907, №42].
Müəllimlərin I qurultayında Nəriman Nərimanovun başçılığı ilə mütərəqqi fikirli ziyalılarımız “lal motod”un məktəblərimizdən götürülməsinə qərar verdilər. Söz yox ki, bu qərarın qəbul edilməsində mollanəsrəddinçilərin də xidməti monoqrafiyada təhlil olunmuşdur [Bax: səh.170-186].
Mollanəsrəddinçilər müəllimlik sənətinə həmişə yüksək qiymət vermiş, müəllimləri xalqın gözünü açmağa çağırmış və onların həqiqi müdafiəçisi olmuşlar.Onlar pedaqoji məsələlərə, xalq maarifinə dair yazdıqları “hər bir böyük və kiçik əsərlərinə ən müqəddəs arzularını, nəcib duyğularını qatmış, onları ürəyinin hərarəti, gözlərinin qarası ilə yazmışlar”.Mollanəsrəddinçilər pak vicdanlı müəllimləri jurnal, qəzet vasitəsilə tənqid etməyin əleyhdarı olmuşlar, müəllim ruhundan xəbərləri olmayan müəllimləri isə acımasızcasına satira atəşinə tutmuşlar.Bax, ona görə də Kamal Camalov mollanəsrəddinçilərin insani keyfiyyətləri haqqında xüsusi danışır, həmin keyfiyyətləri bir növ təlqin edir, alqışlayır.Mollanəsrəddinçilər “sənətin hansı sahəsinə əl atırsa, işə hər şeydən əvvəl, bir vətəndaş kimi girişir, hər biri öz-özündən hesabat tələb edir: nəyin xatirinə yaradırsan, nə məqsədlə yazırsan?”
Kamal Camalov çox düzgün qeyd edir ki, mollanəsrəddinçilərin gülüşü iki yerə: cavan vaxtı müstəqil, pərdəsiz gülüşə, təcrübə qazandıqdan sonra isə zərif eyham və işarələrlə, məsxərə yolu ilə gülüşə bölünür. Göstərilir ki, mollanəsrəddinçilər şit gülüşü sevmir, onlar nəinki gülür və güldürür, həm də düşündürür. Onların gülüşü dərindir, həmin gülüşlərə ideya bükülmüşdür, onların gülüşü neştər kimi öldürücüdür.Qeyd etdik ki, mollanəsrəddinçilər gülür, güldürür, həm də düşündürür.Bu yanaşma Üzeyir Hacıbəyovun Məmməd Səid Ordubadiyə yazdığı bir məktubda da öz əksini tapır.“Mollanəsrəddinçilərin gülüşü XX əsrin əvvəllərində müasirləri olduğu dövrün mənfiliklərini tənqidə tutmaqla fəhlələrə, zəhmətkeş kəndlilərə, inqilab işinə xidmətdir”.
Monoqrafiyanın dəyərli cəhətlərindən biri də Kamal Camalov tərəfindən Üzeyir Hacıbəyovun “Molla Nəsrəddin” jurnalının müxbir üzvü olmasını və eləcə də Cəlil Məmmədquluzadənin ideyaları ilə səsləşdiyini ilk dəfə yeni faktlar əsasında oxuculara çatdırmasıdır. Qeyd olunur ki, Üzeyir Hacıbəyov “Molla Nəsrəddin”in həqiqi dostu olmuş, onun apardığı ədalətli ideya mübarizəsinə inanmış, bu mübarizəyə qoşulmuş və onu “Anaş qurbağa”, “Tısbağa”, “Başıqapazlı”, “Fəhlə” və s. kimi gizli imzalarla müdafiə etmişdir. “İrşad” qəzetinin 21-ci nömrəsində “Molla Nəsrəddin” redaktorunun öldürülməsi haqqında Bakıda şayiə yayıldığı və bu xəbərin maarifpərvərlər arasında böyük həyəcana səbəb olduğu yazılmışdır. Həmin qəzetin 22-ci nömrəsində Üzeyir Hacıbəyov şayiə yayanlara maraq dolu cavab yazır: “İndi bu müfəttinlər bilməlidirlər ki, işıqdan qorxan şəbpərələr xislətindən: nə fikirləşirsiniz? Bir-iki nəfər məmmədquluzadələrin, nemanzadələrin ölümü ilə elə bilirsiniz ki, “Molla Nəsrəddin”i öldürəcəksiniz?! Hərgah xalqımızın bu mücahid fədakarlarının qətlinə əl qalxıza bilən bir dəni [alçaq, rəzil anlamında – M.M.] və əclaf tapılsa da, bunu biləsiniz ki, onların, xudanəkərdə, ölməkləri ilə yaratdıqları fədakarlıq, ali fikirlər ölməz! Bunu biləsiniz ki, Molla Nəsrəddini öldürmək mümkün olsa da, mollanəsrəddinçiliyi öldürmək olmaz!”
Həqiqətən, “Molla Nəsrəddin” haqqında iftixarla danışan, doğru rəy söyləyən, sözündə və mövqeyində sabitqədəm müasirlərindən biri olan Üzeyir Hacıbəyov olmuşdur.
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi, icitimai-siyasi xadim Kamal Camalov özünəməxsus dəsti-xəddi və üslubu olan təcrübəli bir araşdırıcıdır.Tədqiqat apardığı sahədə ən incə mətləblərdən zərgər dəqiqliyi ilə söz açmağı sevir.Məhz bu keyfiyyətlər ona “Mollanəsrəddinçilərin maarifçilik ideyaları” sanballı monoqrafiyasını yüksək keyfiyyətlə yazmaq imkanı vermişdir.Kitab ədəbi-pedaqoji ictimaiyyətimiz, xüsusilə mollanəsrəddinçilər irsini öyrənənlər üçün layiqli töhfədir.350-dən artıq elmi-pedaqoji yazıları ilə oxucuların dərin rəğbətini qazanmış Kamal Camalovdan biz bir daha yeni-yeni monoqrafiyalar, dərsliklər və dərs vəsaitləri gözləyirik.
Müdafiə MAHMUDOV
Pedaqogika üzrə elmlər doktoru, professor
Baxış sayı: 896
Bölməyə aid digər xəbərlər
19-04-2024, 12:41
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski
7-08-2023, 22:22
Uşaq kitablarının illüstratoru Nikolay Ustinov vəfat edib
13-07-2023, 14:50
“Naxçıvan paremioloji vahidləri: deyimlər, atalar sözləri və məsəllər” kitabının təqdimatı keçirilib
10-07-2023, 19:57
O, HEYDƏR DÜHASIDIR-Ramiz QASIMOV
7-07-2023, 22:48
QHT Azərbaycanın klassik və müasir ədəbiyyatını təbliğ edəcək
30-06-2023, 23:49
Həmişə sizinlə olan cəhənnəm-Əkbər Qoşalı
28-06-2023, 20:10
İSMAYIL İMANZADƏNİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏN İBARƏT “HƏR ÇƏMƏNDƏN BİR ÇİÇƏK” KİTABINA ÖN SÖZ-ADİLƏ NƏZƏROVA
23-06-2023, 20:44
Baş Prokurorluq tərəfindən "Özəl sektorda anti-korrupsiya standartları" mövzusuna həsr olunmuş kitab hazırlanıb
22-06-2023, 22:44
TANINMIŞ ALİMİN “HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK” MONOQRAFİYASI NƏŞR EDİLİB-Ramiz Qasımov
22-06-2023, 22:37
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
10-06-2023, 20:04
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
27-05-2023, 22:21
Detektiv yazar Elbrus Kəlbiyevlə görüş keçirilib
24-05-2023, 00:22
Qərbi Azərbaycanın mədəni-ədəbi mühitinə həsr edilmiş elmi konfrans olub
19-05-2023, 19:17
Nizami Gəncəvi Dühası-Anar Rzayev
18-05-2023, 20:14
“Axtarışlar” jurnalının yeni nömrəsi nəşrdən çıxıb
17-05-2023, 19:52
“Naxçıvanın əlyazmalar xəzinəsi” kitabı nəşr olunub
16-05-2023, 21:02
Yeni nəşr olunmuş iki monoqrafiyanın təqdimatı olub
5-05-2023, 21:54
Əhliman Ərəfsəli doğma kəndində yad edilib
5-05-2023, 21:38
“Elmi əsərlər”in yeni nömrəsi çapdan çıxıb
5-05-2023, 20:34
Əhməd Cavadın Vətən idealı-Ramiz QASIMOV
1-05-2023, 21:21
KAMAL CAMALOV TƏDQİQATÇILIQ VƏ NATİQLİK MƏHARƏTİİLƏ SEÇİLƏN TƏDQİQATÇI ALİMDİR-Əbülfət Pələngov