23:00 / 20-07-2025
Sobyanin: "Moskvaya uçan daha 2 pilotsuz təyyarə məhv edilib"
21:40 / 20-07-2025
ABŞ 2016-cı il seçkilərinə müdaxilə ilə bağlı uydurma məlumatların sübutunu təqdim edəcək
21:36 / 20-07-2025
Qadınlara hücum edən yeniyetmə saxlanılıb
21:29 / 20-07-2025
5,1 bal gücündə zəlzələ baş verib
21:27 / 20-07-2025
Tarixçi Sidorov: "Tramp 50 günlük ultimatumu daha 50 gün uzada bilər"
21:23 / 20-07-2025
Tramp hindliləri idman komandalarının adlarına qaytarmağa çağırıb
21:18 / 20-07-2025
Sinqapurda keçirilən dünya çempionatında Çinin sinxron üzgüçülük komandası qızıl medal qazanıb
15:37 / 20-07-2025
"Spectator": Trampın Ukrayna ilə bağlı ultimatumu Putinə hədiyyə idi
15:25 / 20-07-2025
General Alaudinov LPR-də çeçen döyüşçünün iştirak etdiyi döyüşü pisləyib
15:22 / 20-07-2025
3 turistin axtarışı davam edir
15:21 / 20-07-2025
İDF HƏMAS-ın silahların hazırlanması üzrə rəhbərinin işdən çıxarılmasını elan edib
15:13 / 20-07-2025
Vüqar Rəhimzadə: "III Şuşa Qlobal Media Forumu yeni dövrün çağırışlarını Xankəndidən dünyaya çatdırır"
12:27 / 20-07-2025
"Teleqraf": Rusiyanın Trampın 50 günlük ultimatumuna cavabı qarşıdurma xarakteri daşıyırdı
12:24 / 20-07-2025
"Rar": Putin və Tramp Çində görüşərsə, ABŞ ultimatumlardan imtina edəcək
12:20 / 20-07-2025
Federasiya Şurası abituriyentlərdən pul qoparan saxta universitet saytları barədə xəbərdarlıq edib
12:16 / 20-07-2025
Almaniyanın xarici işlər naziri hesab edir ki, Kiyev Rusiya ilə münaqişədə uduzmur
08:57 / 20-07-2025
Bundesver general-mayoru Freydinq Rusiya aerodromlarına hücum etməyə çağırıb
08:54 / 20-07-2025
Rusiyalı Kopılov UFC 318-də braziliyalı Kostaya uduzub
08:51 / 20-07-2025
Ruslar uzun sürən maqnit qasırğasını hiss edəcəklər
08:49 / 20-07-2025
FHN: Altayda gölə düşən vertolyotun pilotu və sərnişini özləri çıxıb
08:45 / 20-07-2025
WSJ: ABŞ Ukraynanın müttəfiqlərinə "Patriot" Hava Hücumundan Müdafiə Sistemlərinə üstünlük vermək qərarına gəlib
08:42 / 20-07-2025
Tim Tszyu WBC titulu uğrunda döyüşdə Fundoraya texniki nokautla məğlub olub
08:40 / 20-07-2025
"Politico": Tramp hakimiyyətdə olduğu altı ay ərzində nəhayət dünya nizamını dəyişdi
22:56 / 19-07-2025
Sərxoş xəstə təcili yardım işçilərini döyüb
22:50 / 19-07-2025
TASS-dakı mənbə Rusiya-Ukrayna danışıqlarının tarixinin hələlik olmadığını bildirib
22:48 / 19-07-2025
"Evrensel": Trampın taktikası - Kiyev və Moskvaya təzyiqdir
22:19 / 19-07-2025
Müğənni Klava Koka "İntervision" musiqi yarışmasının ikinci səfiri oldu
22:15 / 19-07-2025
Rostov vilayətində baş vermiş insident səbəbindən 75 sərnişin qatarı gecikib
22:13 / 19-07-2025
Vyetnamda turist gəmisinin qəzaya uğraması nəticəsində 34 nəfər ölüb
22:05 / 19-07-2025
Çin Tibetdə dünyanın ən böyük su elektrik stansiyasının tikintisinə başlayıb
22:01 / 19-07-2025
Reper Ptaxa Mariya Zaxarova ilə trek yazıb
21:58 / 19-07-2025
Əliyev: "Bakı və İrəvan sülh müqaviləsi imzalamağa çox yaxındırlar"
21:55 / 19-07-2025
40 hektarlıq landşaft yanğını söndürülüb
21:50 / 19-07-2025
Zelenski: "Umerov Rusiyaya gələn həftə görüş keçirməyi təklif etdi"
21:29 / 19-07-2025
Amerikalı jurnalist Trampa əllərindəki qançırlar barədə məsləhət verib
18:23 / 19-07-2025
Tramp təkid edir ki, İranın üç nüvə obyekti ABŞ-ın zərbələri nəticəsində məhv edilib
18:18 / 19-07-2025
Məktəblilərin olduğu avtobus aşıb, ölən var
18:15 / 19-07-2025
Güləş üzrə Olimpiya çempionu Hitomi Obara 44 yaşında vəfat edib
18:11 / 19-07-2025
Moskva vilayətindəki Azərbaycan diasporunun rəhbəri təşkilatın ləğv olunduğunu elan edib
18:06 / 19-07-2025
ABŞ-da MRT aparatına vurulan adam ölüb
Araz-Türk Cümhuriyyəti fəallarından biri, naxçıvanlı diplomat və yazıçı haqqında sanbalılı monoqrafiya
Tarix: 01-05-2020 15:19 | Bölmə: Ədəbiyyat
Ümummilli lider Heydər Əliyevin uzaqgörən qərarı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi yaradılandan sonra muxtar respublikada elmi mühit yeni mərhələyə qədəm qoymuş, regionun hərtərəfli şəkildə öyrənilməsi istiqamətində ardıcıl və davamlı tədqiqatların əhatəsi genişlənmişdir. Bu tədqiqatlar sırasında Naxçıvanın ədəbi mühitinin inkişaf tarixini və görkəmli yetirmələrinin yaradıcılığını öyrənmək də diqqət mərkəzinə keçmişdir. Naxçıvanın qədim tarixə malik ədəbi-mədəni mühitinə maraq artmış, aparılan tədqiqatlarda mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində akademik İsa Həbibbəylinin başçılığı altında elmi məktəb təşəkkül tapmış, çoxsaylı elmi kadrlar formalaşmış, yeni elmi-tədqiqat işləri ərsəyə gəlmişdir. Bu sahədə ədəbiyyatşünas Hüseyn Həşimlinin də xidmətləri diqqətəlayiqdir. İndiyə qədər çoxsaylı monoqrafiya və kitablar, sanballı elmi və publisist məqalələrlə çıxış edən professor Hüseyn Həşimli uzunmüddətli tədqiqatlarının nəticəsi olaraq növbəti dəyərli monoqrafiyasını nəşr etdirmişdir. Elmi-tədqiqat əsəri Naxçıvanın görkəmli yetirmələrindən olan yazıçı, publisist, tərcüməçi və ictimai xadim Əli Səbri Qasımova (1892-1983) həsr edilmişdir.
AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, Əməkdar elm xadimi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Hüseyn Həşimlinin yenicə çapdan çıxmış “Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı” adlı həmin monoqrafiyasının elmi redaktoru müəllifin müəllimi və elmi rəhbəri olmuş AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi İsa Həbibbəylidir. Əsərə AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi İsmayıl Hacıyev və AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyev rəy vermişlər. Kitab AMEA Naxçıvan Bölməsi Rəyasət Heyətinin qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur. Naxçıvanda “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində çap edilən monoqrafiya filoloq alimlər, xüsusilə ədəbiyyatşünaslar, həmçinin tarixçilər, mətbuat və bədii tərcümə tarixi ilə maraqlananlar üçün gərəkli və faydalı mənbədir. Çünki indiyədək yazıçı və ictimai xadim Əli Səbri Qasımov haqqında bəzi tədqiqat əsərlərində ötəri, qısa məlumat olsa da belə kamil, əhatəli və sanballı araşdırma ilk dəfədir ki, ortaya qoyulub. Bu da ondan irəli gəlir ki, müəllif Naxçıvanın hərtərəfli öyrənilməsinə böyük diqqət və qayğı göstərən Muxtar Respublikanın Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun “Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyətinin tədqiq edilməsi haqqında” 24 sentyabr 2019-cu il tarixli Sərəncamından irəli gələn vəzifələrin icrası istiqamətində tədqiqatlarını ortaya qoymağı borc bilmişdir. Çünki Əli Səbri Qasımov yazıçı, publisist olmaqla yanaşı, Araz-Türk Respublikası dövründə mühüm ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə də tanınmışdır. Əsərin “Giriş”ində müəllif özü də yazdığı kimi: “Doxsan ildən artıq ömür sürən, çoxşaxəli yaradıcılığı ilə ədəbi-mədəni mühitdə özünəməxsus mövqe tutan, həmçinin qaynar ictimai fəaliyyət göstərən, xüsusən 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın qorunmasına yönəlmiş tədbirlərdə yaxından iştirak edən Əli Səbri vətənpərvər ziyalı kimi unudulmazdır” (Bax: H.Həşimli. Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2020, 232 s., s. 4) .
Aşkar görünür ki, prof. H.Həşimli 232 səhifəlik bu monoqrafiyanı araya-ərsəyə gətirmək üçün ən müxtəlif mənbələrlə tanış olmuş, Ə.Səbrinin bioqrafiyası, fəaliyyəti, yaradıcılığı ilə bağlı çoxlu faktları, nümunələri aşkara çıxarmış, ilk dəfə tədqiqata cəlb etmişdir.
Naxçıvanlı ictimai xadim, diplomat, yazıçı Əli Səbri haqqında monoqrafiya dörd fəsildən ibarətdir. Monoqrafiyanın “Şərəfli ömür yolu” adlanan birinci fəslində Əli Səbri Qasımovun həyatı və ömür yolu əks edilmişdir. Məlum olur ki, hamının Əli Səbri kimi tanıdığı Qasımov Əli Camal oğlu, özünün də xatirələrində yazdığı kimi, 15 aprel 1892-ci ildə qədim mədəniyyət yurdu olan Naxçıvan şəhərində anadan olub. Ədibin əsl mənşəyi, ata-baba yurdu isə Nehrəm kəndidir. Əli Səbri Qasımov da H.Cavid, M.S.Ordubadi, Ə.Şərif, R.Təhmasib və başqaları kimi o dövrün mötəbər təhsil ocağında - görkəmli pedaqoq, ustad müəllim, qüdrətli sənətkar Məhəmməd Tağı Sidqinin məktəbində təhsil alıb. Sonra isə Ə.S.Qasımov təhsilini Qori Müəllimlər Seminariyasında davam etdirib. Bu görkəmli ədibə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olmağa o dövrün tanınmış hərb xadimi polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinski kömək etmişdi. Seminariyaillərindən fəallığı ilə seçilən Əli Səbri Qasımovu ədəbi yaradıcılığa dövrün mötəbər şəxsiyyəti, Seminariyanın azərbaycanlı müəllimi, görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli həvəsləndirmiş, 1910-cu ildən “Səda” qəzetindən başlayaraq mətbuat orqanlarında çıxış etməyə, imzasını tanıtmağa başlamışdır. Həm də tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərən Əli Səbri rus ədəbiyyatından, o cümlədən rus ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndələri olan L.N.Tolstoydan, A.P.Çexovdan və s. qiymətli tərcümələrini həyata keçirmişdir. Seminariyanı bitirdikdən sonra Bakıda bir müddət müəllimlik edən Ə.Səbri ədəbi-mədəni tədbirlərdə də fəallıq göstərmişdir.
Aparılan tədqiqatlardan öyrənirik ki, Ə.Səbri Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı türklərinə yardım məqsədi daşıyan “Qardaş köməyi” adı almış xeyriyyə tədbirlərində yaxından iştirak etmiş, 1918-1920-ci illər isə onun həyat yoluna məxsusi bir mərhələ kimi daxil olmuşdur. “Bu illərdə o, doğma Naxçıvanın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, bölgənin erməni təcavüzündən qorunması istiqamətində görülən işlərdə qüvvəsini əsirgəməmişdir. Naxçıvan regionunda özünümüdafiə dəstələrinin formalaşdırılmasında, onların fəaliyyətinin təşkilində Əli Səbri Qasımov silahdaşları ilə birlikdə böyük xidmətlər göstərmişdir” (Bax: H.Həşimli. Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2020, 232 s., s. 31). Ə.S.Qasımov həmçinin Naxçıvanın rəsmi-siyasi, diplomatik sahələrində həyata keçirilən tədbirlərdə də iştirak etmiş, Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyətində, xüsusən əhalinin erməni zülmündən qorunmasında göstərdiyi xidmətlərlə bağlı dövri mətbuatda məlumatlar verilmişdir. Milli ruhlu ziyalı Əli Səbrinin sovet dövründə repressiyaya uğraması, özünün sonralar xatırladığı kimi, həyatının on səkkiz ilini sürgünlərdə və məhbəsdə keçirməsi barədə faktlar da monoqrafiyada yer almışdır.
Monoqrafiyanın digər üç fəsli - “Əli Səbri Qasımovun bədii yaradıcılığı” adlı ikinci, “Ədəbi-tənqidi və publisistik irsindən” adlı üçüncü və “Tərcüməçilik fəaliyyəti” adlı dördüncü fəslində sənətkarın ədəbi-bədii yaradıcılığı, publisistik fəaliyyəti və tərcüməçilik işləri haqda ətraflı şəkildə bəhs edilmişdir. Monoqrafiyada yazıçının “Şəbi-hicran, yaxud müsibəti-Şadi” povesti, “Solğun çiçək” romanı və “Qaraçılar”, “Ümid işıqları”, “Gonbul ayı balası”, “Firuzun kədəri”, “Himayə” və b. hekayələrindən ilk dəfə söhbət açılıb, məlumat verilir. Qeyd edək ki, yazıçının adı çəkilən povestini və “Ümid işıqları” hekayəsini ilk dəfə aşkara çıxarıb ədəbi ictimaiyyətə təqdim edən monoqrafiya müəllifi onların əhatəli təhlilini də vermişdir. Ə.Səbrinin bir sıra hekayələri uşaq ədəbiyyatımızın layiqli nümunələrindən də sayıla bilər ki, müəllif əsərdə bu məsələlərə də diqqət çəkib.
“Ədəbi-tənqidi və publisitik irsindən” adlı üçüncü fəsildə Əli Səbrinin həm də məharətli publisist olmasından, publisist və tənqidçi kimi fəaliyyətindən bəhs açılır. Ə.Səbrinin “Ə.Səb.”, “Ə.Səbri”, “Ə.Qasımov”, “Dağyuniszadə” (göründüyü kimi, bu imza Naxçıvan haqqındakı “Dağyunus” əfsanəsilə əlaqəli olaraq yaranmışdır – R.Q.), “Yəmut Elli” və b. imzalarla “Səda”, “İqbal”, “Yeni füyuzat”, “Məlumat”, “Yeni irşad”, “Açıq söz”, “Sovqat”, “Al bayraq”, “Azərbaycan”, “Gənclər yurdu” kimi qəzet və jurnallarda çıxış etmişdir. Müəllif tədqiqatları nəticəsində Əli Səbrinin indiyədək üzə çıxarılmayan, haqqında söz açılmayan publisist və tənqidi məqalələrindən də geniş bəhs edir, təhlillər aparır. Burada ədibin “Gizli həyat”, “İnsaf”, “Hümmət lazımdır”, ““Molla Nəsrəddin” məcmuəsi”, “Trabzon məktubları” və b. kimi məqalələrindən söhbət açılır. Əli Səbrinin “İnsaf” adlı məqaləsinin 1913-cü ildə “İqbal” qəzetində çap edilərək müəllimi, ustad ədəbiyyatşünas və maarifçi Firudinbəy Köçərlinin o zaman “Molla Nəsrəddin”də çap olunmuş, ziyalılar tərəfindən birmənalı qarşılanmayan və bəziləri tərəfindən narazılıq ifadə edilən məşhur “Ana dili” məqaləsi haqda Ə.S.İbrahimovun məqaləsinə cavab məqsədilə yazıldığı qeyd edilmişdir. Ə.Səbri məqaləsində müəllimi F.Köçərlinin mövqeyini birmənalı olaraq dəstəkləyir və onun haqlı mühakiməsinə dəstək ifadə edir. Ə.Səbrinin 1917-ci ildə “Açıq söz” qəzetində dərc olunmuş, Osmanlı türklərinə “Qardaş köməyi” tədbirlərindən bəhs edən “Trabzon məktubları” adlı silsilə məqalələrinin ilk dəfə tədqiqata cəlbi Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrində naxçıvanlı ziyalıların rolunu araşdırmaq baxımından da zəngin material verir.
Əsərin “Tərcüməçilik fəaliyyəti” adlı dördüncü fəslində isə Əli Səbri Qasımovun tərcüməçi kimi faydalı fəaliyyəti və etdiyi qiymətli tərcümələrindən bəhs edilir. Müəllif özü də yazır ki, “istedadlı yazıçının tərcüməçilik fəaliyyəti indiyədək araşdırlmamış”dır, sadəcə bəzi tərcümələrinin adı çəkilmişdir.Uzunmüddətli tədqiqatlar aparan prof. Hüseyn Həşimli kitabın sonuncu fəslində Əli Səbrinin rus ədəbiyyatının klassikləri olan A.P.Çexovdan, L.N.Tolstoydan, V.İ.Dmitriyevadan, hind yazıçısı R.Taqordan, ingilis dramaturqu V.Şekspirdən, gürcü ədəbiyyatından və s. etdiyi tərcümələri araşdırır. Görünür ki, Ə.Səbri daha çox L.Tolstoy heyranı olmuş, daha çox bu görkəmli yazıçının əsərlərindən tərcümələr etmişdir. Onun R.Taqorun “Fəlakət” romanını, V.Şekspirin “Şıltaq qızın yumşalması” pyesini, Dmitriyevanın “Balaca və xallı” əsərini tərcümələri uğurlu tərcümə işi kimi diqqəti cəlb edir. “Balaca və Xallı” haqlı olaraq tərcümədən daha çox təbdil kimi qiymətləndirilir.
Beləliklə, Əli Səbri Qasımovun həyat və yaradıcılıq yolu haqqında bəhs olunan monoqrafiya yeni faktlarla zəngin elmi-tədqiqat əsəri kimi özünə dəyər qazanır. Bu əsərdə daha geniş, əhatəli və dəqiq şəkildə Əli Səbri Qasımovun portreti çəkilir və əzəmətli, mötəbər, dəyərli fəaliyyəti, çoxşaxəli yaradıcılığı təqdim edilir. Əminliklə deyə bilərik ki, dövriyyəyə buraxılan monoqrafiya geniş elmi ictimaiyyət tərəfindən məmnunluqla qarşılanacaq və ətrafına çoxsaylı mütaliəçilər toplayacaqdır.
Ramiz QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 410
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 01-05-2020 15:19 | Bölmə: Ədəbiyyat
Ümummilli lider Heydər Əliyevin uzaqgörən qərarı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi yaradılandan sonra muxtar respublikada elmi mühit yeni mərhələyə qədəm qoymuş, regionun hərtərəfli şəkildə öyrənilməsi istiqamətində ardıcıl və davamlı tədqiqatların əhatəsi genişlənmişdir. Bu tədqiqatlar sırasında Naxçıvanın ədəbi mühitinin inkişaf tarixini və görkəmli yetirmələrinin yaradıcılığını öyrənmək də diqqət mərkəzinə keçmişdir. Naxçıvanın qədim tarixə malik ədəbi-mədəni mühitinə maraq artmış, aparılan tədqiqatlarda mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Ədəbiyyatşünaslıq sahəsində akademik İsa Həbibbəylinin başçılığı altında elmi məktəb təşəkkül tapmış, çoxsaylı elmi kadrlar formalaşmış, yeni elmi-tədqiqat işləri ərsəyə gəlmişdir. Bu sahədə ədəbiyyatşünas Hüseyn Həşimlinin də xidmətləri diqqətəlayiqdir. İndiyə qədər çoxsaylı monoqrafiya və kitablar, sanballı elmi və publisist məqalələrlə çıxış edən professor Hüseyn Həşimli uzunmüddətli tədqiqatlarının nəticəsi olaraq növbəti dəyərli monoqrafiyasını nəşr etdirmişdir. Elmi-tədqiqat əsəri Naxçıvanın görkəmli yetirmələrindən olan yazıçı, publisist, tərcüməçi və ictimai xadim Əli Səbri Qasımova (1892-1983) həsr edilmişdir. AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, Əməkdar elm xadimi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Hüseyn Həşimlinin yenicə çapdan çıxmış “Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı” adlı həmin monoqrafiyasının elmi redaktoru müəllifin müəllimi və elmi rəhbəri olmuş AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi İsa Həbibbəylidir. Əsərə AMEA-nın həqiqi üzvü, Əməkdar elm xadimi İsmayıl Hacıyev və AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyev rəy vermişlər. Kitab AMEA Naxçıvan Bölməsi Rəyasət Heyətinin qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur. Naxçıvanda “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyində çap edilən monoqrafiya filoloq alimlər, xüsusilə ədəbiyyatşünaslar, həmçinin tarixçilər, mətbuat və bədii tərcümə tarixi ilə maraqlananlar üçün gərəkli və faydalı mənbədir. Çünki indiyədək yazıçı və ictimai xadim Əli Səbri Qasımov haqqında bəzi tədqiqat əsərlərində ötəri, qısa məlumat olsa da belə kamil, əhatəli və sanballı araşdırma ilk dəfədir ki, ortaya qoyulub. Bu da ondan irəli gəlir ki, müəllif Naxçıvanın hərtərəfli öyrənilməsinə böyük diqqət və qayğı göstərən Muxtar Respublikanın Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun “Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyətinin tədqiq edilməsi haqqında” 24 sentyabr 2019-cu il tarixli Sərəncamından irəli gələn vəzifələrin icrası istiqamətində tədqiqatlarını ortaya qoymağı borc bilmişdir. Çünki Əli Səbri Qasımov yazıçı, publisist olmaqla yanaşı, Araz-Türk Respublikası dövründə mühüm ictimai-siyasi fəaliyyəti ilə də tanınmışdır. Əsərin “Giriş”ində müəllif özü də yazdığı kimi: “Doxsan ildən artıq ömür sürən, çoxşaxəli yaradıcılığı ilə ədəbi-mədəni mühitdə özünəməxsus mövqe tutan, həmçinin qaynar ictimai fəaliyyət göstərən, xüsusən 1918-1920-ci illərdə Naxçıvanın qorunmasına yönəlmiş tədbirlərdə yaxından iştirak edən Əli Səbri vətənpərvər ziyalı kimi unudulmazdır” (Bax: H.Həşimli. Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2020, 232 s., s. 4) .
Aşkar görünür ki, prof. H.Həşimli 232 səhifəlik bu monoqrafiyanı araya-ərsəyə gətirmək üçün ən müxtəlif mənbələrlə tanış olmuş, Ə.Səbrinin bioqrafiyası, fəaliyyəti, yaradıcılığı ilə bağlı çoxlu faktları, nümunələri aşkara çıxarmış, ilk dəfə tədqiqata cəlb etmişdir.
Naxçıvanlı ictimai xadim, diplomat, yazıçı Əli Səbri haqqında monoqrafiya dörd fəsildən ibarətdir. Monoqrafiyanın “Şərəfli ömür yolu” adlanan birinci fəslində Əli Səbri Qasımovun həyatı və ömür yolu əks edilmişdir. Məlum olur ki, hamının Əli Səbri kimi tanıdığı Qasımov Əli Camal oğlu, özünün də xatirələrində yazdığı kimi, 15 aprel 1892-ci ildə qədim mədəniyyət yurdu olan Naxçıvan şəhərində anadan olub. Ədibin əsl mənşəyi, ata-baba yurdu isə Nehrəm kəndidir. Əli Səbri Qasımov da H.Cavid, M.S.Ordubadi, Ə.Şərif, R.Təhmasib və başqaları kimi o dövrün mötəbər təhsil ocağında - görkəmli pedaqoq, ustad müəllim, qüdrətli sənətkar Məhəmməd Tağı Sidqinin məktəbində təhsil alıb. Sonra isə Ə.S.Qasımov təhsilini Qori Müəllimlər Seminariyasında davam etdirib. Bu görkəmli ədibə Qori Müəllimlər Seminariyasına daxil olmağa o dövrün tanınmış hərb xadimi polkovnik Əbülfət ağa Şahtaxtinski kömək etmişdi. Seminariyaillərindən fəallığı ilə seçilən Əli Səbri Qasımovu ədəbi yaradıcılığa dövrün mötəbər şəxsiyyəti, Seminariyanın azərbaycanlı müəllimi, görkəmli ədəbiyyatşünas Firudin bəy Köçərli həvəsləndirmiş, 1910-cu ildən “Səda” qəzetindən başlayaraq mətbuat orqanlarında çıxış etməyə, imzasını tanıtmağa başlamışdır. Həm də tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərən Əli Səbri rus ədəbiyyatından, o cümlədən rus ədəbiyyatının qüdrətli nümayəndələri olan L.N.Tolstoydan, A.P.Çexovdan və s. qiymətli tərcümələrini həyata keçirmişdir. Seminariyanı bitirdikdən sonra Bakıda bir müddət müəllimlik edən Ə.Səbri ədəbi-mədəni tədbirlərdə də fəallıq göstərmişdir.
Aparılan tədqiqatlardan öyrənirik ki, Ə.Səbri Birinci dünya müharibəsi illərində Osmanlı türklərinə yardım məqsədi daşıyan “Qardaş köməyi” adı almış xeyriyyə tədbirlərində yaxından iştirak etmiş, 1918-1920-ci illər isə onun həyat yoluna məxsusi bir mərhələ kimi daxil olmuşdur. “Bu illərdə o, doğma Naxçıvanın ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, bölgənin erməni təcavüzündən qorunması istiqamətində görülən işlərdə qüvvəsini əsirgəməmişdir. Naxçıvan regionunda özünümüdafiə dəstələrinin formalaşdırılmasında, onların fəaliyyətinin təşkilində Əli Səbri Qasımov silahdaşları ilə birlikdə böyük xidmətlər göstərmişdir” (Bax: H.Həşimli. Əli Səbri Qasımov: ömür yolu və yaradıcılığı. Naxçıvan: “Əcəmi” Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyi, 2020, 232 s., s. 31). Ə.S.Qasımov həmçinin Naxçıvanın rəsmi-siyasi, diplomatik sahələrində həyata keçirilən tədbirlərdə də iştirak etmiş, Araz-Türk Cümhuriyyətinin fəaliyyətində, xüsusən əhalinin erməni zülmündən qorunmasında göstərdiyi xidmətlərlə bağlı dövri mətbuatda məlumatlar verilmişdir. Milli ruhlu ziyalı Əli Səbrinin sovet dövründə repressiyaya uğraması, özünün sonralar xatırladığı kimi, həyatının on səkkiz ilini sürgünlərdə və məhbəsdə keçirməsi barədə faktlar da monoqrafiyada yer almışdır.
Monoqrafiyanın digər üç fəsli - “Əli Səbri Qasımovun bədii yaradıcılığı” adlı ikinci, “Ədəbi-tənqidi və publisistik irsindən” adlı üçüncü və “Tərcüməçilik fəaliyyəti” adlı dördüncü fəslində sənətkarın ədəbi-bədii yaradıcılığı, publisistik fəaliyyəti və tərcüməçilik işləri haqda ətraflı şəkildə bəhs edilmişdir. Monoqrafiyada yazıçının “Şəbi-hicran, yaxud müsibəti-Şadi” povesti, “Solğun çiçək” romanı və “Qaraçılar”, “Ümid işıqları”, “Gonbul ayı balası”, “Firuzun kədəri”, “Himayə” və b. hekayələrindən ilk dəfə söhbət açılıb, məlumat verilir. Qeyd edək ki, yazıçının adı çəkilən povestini və “Ümid işıqları” hekayəsini ilk dəfə aşkara çıxarıb ədəbi ictimaiyyətə təqdim edən monoqrafiya müəllifi onların əhatəli təhlilini də vermişdir. Ə.Səbrinin bir sıra hekayələri uşaq ədəbiyyatımızın layiqli nümunələrindən də sayıla bilər ki, müəllif əsərdə bu məsələlərə də diqqət çəkib.
“Ədəbi-tənqidi və publisitik irsindən” adlı üçüncü fəsildə Əli Səbrinin həm də məharətli publisist olmasından, publisist və tənqidçi kimi fəaliyyətindən bəhs açılır. Ə.Səbrinin “Ə.Səb.”, “Ə.Səbri”, “Ə.Qasımov”, “Dağyuniszadə” (göründüyü kimi, bu imza Naxçıvan haqqındakı “Dağyunus” əfsanəsilə əlaqəli olaraq yaranmışdır – R.Q.), “Yəmut Elli” və b. imzalarla “Səda”, “İqbal”, “Yeni füyuzat”, “Məlumat”, “Yeni irşad”, “Açıq söz”, “Sovqat”, “Al bayraq”, “Azərbaycan”, “Gənclər yurdu” kimi qəzet və jurnallarda çıxış etmişdir. Müəllif tədqiqatları nəticəsində Əli Səbrinin indiyədək üzə çıxarılmayan, haqqında söz açılmayan publisist və tənqidi məqalələrindən də geniş bəhs edir, təhlillər aparır. Burada ədibin “Gizli həyat”, “İnsaf”, “Hümmət lazımdır”, ““Molla Nəsrəddin” məcmuəsi”, “Trabzon məktubları” və b. kimi məqalələrindən söhbət açılır. Əli Səbrinin “İnsaf” adlı məqaləsinin 1913-cü ildə “İqbal” qəzetində çap edilərək müəllimi, ustad ədəbiyyatşünas və maarifçi Firudinbəy Köçərlinin o zaman “Molla Nəsrəddin”də çap olunmuş, ziyalılar tərəfindən birmənalı qarşılanmayan və bəziləri tərəfindən narazılıq ifadə edilən məşhur “Ana dili” məqaləsi haqda Ə.S.İbrahimovun məqaləsinə cavab məqsədilə yazıldığı qeyd edilmişdir. Ə.Səbri məqaləsində müəllimi F.Köçərlinin mövqeyini birmənalı olaraq dəstəkləyir və onun haqlı mühakiməsinə dəstək ifadə edir. Ə.Səbrinin 1917-ci ildə “Açıq söz” qəzetində dərc olunmuş, Osmanlı türklərinə “Qardaş köməyi” tədbirlərindən bəhs edən “Trabzon məktubları” adlı silsilə məqalələrinin ilk dəfə tədqiqata cəlbi Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrində naxçıvanlı ziyalıların rolunu araşdırmaq baxımından da zəngin material verir.
Əsərin “Tərcüməçilik fəaliyyəti” adlı dördüncü fəslində isə Əli Səbri Qasımovun tərcüməçi kimi faydalı fəaliyyəti və etdiyi qiymətli tərcümələrindən bəhs edilir. Müəllif özü də yazır ki, “istedadlı yazıçının tərcüməçilik fəaliyyəti indiyədək araşdırlmamış”dır, sadəcə bəzi tərcümələrinin adı çəkilmişdir.Uzunmüddətli tədqiqatlar aparan prof. Hüseyn Həşimli kitabın sonuncu fəslində Əli Səbrinin rus ədəbiyyatının klassikləri olan A.P.Çexovdan, L.N.Tolstoydan, V.İ.Dmitriyevadan, hind yazıçısı R.Taqordan, ingilis dramaturqu V.Şekspirdən, gürcü ədəbiyyatından və s. etdiyi tərcümələri araşdırır. Görünür ki, Ə.Səbri daha çox L.Tolstoy heyranı olmuş, daha çox bu görkəmli yazıçının əsərlərindən tərcümələr etmişdir. Onun R.Taqorun “Fəlakət” romanını, V.Şekspirin “Şıltaq qızın yumşalması” pyesini, Dmitriyevanın “Balaca və xallı” əsərini tərcümələri uğurlu tərcümə işi kimi diqqəti cəlb edir. “Balaca və Xallı” haqlı olaraq tərcümədən daha çox təbdil kimi qiymətləndirilir.
Beləliklə, Əli Səbri Qasımovun həyat və yaradıcılıq yolu haqqında bəhs olunan monoqrafiya yeni faktlarla zəngin elmi-tədqiqat əsəri kimi özünə dəyər qazanır. Bu əsərdə daha geniş, əhatəli və dəqiq şəkildə Əli Səbri Qasımovun portreti çəkilir və əzəmətli, mötəbər, dəyərli fəaliyyəti, çoxşaxəli yaradıcılığı təqdim edilir. Əminliklə deyə bilərik ki, dövriyyəyə buraxılan monoqrafiya geniş elmi ictimaiyyət tərəfindən məmnunluqla qarşılanacaq və ətrafına çoxsaylı mütaliəçilər toplayacaqdır.
Ramiz QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 410
Bölməyə aid digər xəbərlər
17-07-2025, 08:33
Lev Tolstoyun şəxsi əşyaları ilk dəfə Saxalində təqdim olunacaq
15-06-2025, 20:02
Sumqayıtda şairə-jurnalist İlhamə Məhəmmədqızının 55 illik yubileyi qeyd olundu-VİDEO+FOTOLAR
11-06-2025, 11:03
38 yaşlı şairə vəfat edib
3-06-2025, 07:39
DƏYƏRLİ ŞAİRİN YENİ SÖZ SOVQATI- TARİYEL ABBASLI
31-05-2025, 16:06
Sumqayıtda şair Rafiq Yusifoğlunun 75 illik yubileyinə həsr olunmuş ədəbi bədii gecə keçirildi-VİDEO+FOTOLAR
31-05-2025, 15:15
Ukraynada ABŞ yazıçısının 30 min kitabı rus mafiyasını “romantikləşdirdiyinə” görə məhv edilib
17-05-2025, 18:21
Türkiyə Ədəbiyyat Vəqfi Sumqayıtda-Kitab təqdimatı və mükafatlandırma-VİDEO+FOTOLAR
9-05-2025, 10:00
Azərbaycan Hərb Tarixi Muzeyində “Böyük Qələbənin varisləri” kitabının təqdimatı keçirilib
8-05-2025, 23:12
"Azərbaycan" jurnalının kollektivi oxucularla görüşüb-VİDEO+FOTOLAR
7-05-2025, 10:44
Sumqayıt şəhərində Güləmail Muradın "Beş Ulduz" adlı kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
2-05-2025, 10:58
ŞAHLAR GÖYTÜRKÜN ALİM – ŞAİR– VƏTƏNDAŞ MİSSİYASI-Vüqar Əhməd
18-04-2025, 00:01
Miraslan Rasimi də itirdik-Namiq MƏMMƏDLİ
16-04-2025, 23:50
Ədalət Əroğlunun doğum gününü təbrik edirəm!
16-04-2025, 22:31
Şair və ədəbiyyatşünas Konstantin Kedrov vəfat edib
9-04-2025, 09:10
Qahirədə seminar: Azərbaycan alimləri ərəb dilinin inkişafına böyük töhfələr veriblər
17-03-2025, 11:15
MƏZARSIZ QƏHRƏMAN-Xaqani Abbasəli ÖZTÜRK
16-03-2025, 02:44
Sumqayıtda şair Məmməd İlqarın 75 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
12-03-2025, 22:08
Elmin təhsilə inteqrasiyası istiqamətində növbəti mühazirə oxunub
2-03-2025, 22:59
Sumqayıt şəhərində Natəvan Dəmirçioğlunun "Açar" romanının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
25-02-2025, 13:05
Sumqayıt şəhərində deputatın kitabının təqdimatı keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
19-02-2025, 22:17
Sumqayıtda şair Asif Asimanın 70 illik yubileyi keçirilib-VİDEO+FOROLAR
19-02-2025, 09:01
Nəcibliyi, ziyalılığı ilə hər kəsin sevgisini qazanan işıqlı insan
9-02-2025, 21:49
Şeirlər- İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
1-02-2025, 23:22
Xalidə Nurayı TƏBRİK EDİRİK!
23-12-2024, 15:46
Səbuhi Zamanın “Adamın Dibi” adlı kitabı işıq üzü gördü
15-12-2024, 14:33
Yazıçı Samir İmanovun "Arzularımın rəqsi" adlı kitabının təqdimat mərasimi keçirilib
13-11-2024, 23:46
Görkəmli Türk Ədibi Sərhəd Kabaklı-Vüqar Əhməd
1-11-2024, 13:16
Sumqayıt şəhərinin 75 illiyinə həsr olunmuş ədəbi-bədii gecə keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-10-2024, 21:46
Rusiyanın əməkdar artisti Kazbek Suanov dünyasını dəyişib
26-10-2024, 18:55
Tanzaniyada Puşkinin abidəsinin açılışı olub, nağılları isə suahili dilində nəşr olunub
16-10-2024, 10:02
Naxçıvan ədəbi mühitinin seçilən nümayəndəsi Hüseyn Razinin 100 illiyinə layiqli töhfə
12-10-2024, 20:45
Naxçıvanda xarici tədqiqatçıların iştirakı ilə arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılır
12-10-2024, 19:55
Azərbaycan Universitetində Mirzə Ələkbər Sabir irsi və ədəbi dilə həsr olunmuş tədbir keçirilib
12-10-2024, 10:47
Ədəbiyyat müəllimi erotik fotolara görə töhmət alıb
28-09-2024, 21:57
Onu "Türk dünyasının sevilən qızı" adlandırırdılar
28-09-2024, 21:51
Vüqar Əhməd: "Allahımızın üzü dönüb"
2-08-2024, 14:53
Mirzə Ələkbər Sabir Fondu yeni layihənin icrasına başlayıb
1-08-2024, 13:22
“Cəfər Cabbarlı - ədəbiyyatımızın böyük sənət fədaisi” adlı layihənin icrasına başlanılıb
12-06-2024, 23:33
Professor Mahirə Hüseynova Turan Elmlər Akademiyasının akademiki seçilib
9-06-2024, 15:53
"Zəfəri yaşadanlar” kitabının təqdimat mərasimindən-VİDEO+FOTOLAR
6-06-2024, 14:52
Sumqayıtda Mikayıl Müşfiqin anım mərasimi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
1-05-2024, 21:08
Rusiya yazıçılarının kitablarının 170-dən çox nadir nəşri Avropa kitabxanalarından yoxa çıxıb