09:38 / 20-04-2025
Bondarçukun keçmiş həyat yoldaşı, aktrisa Paulina Andreevanı ikiqat cərimə gözləyir
23:44 / 19-04-2025
Milli Məclisin deputatı Vüqar Rəhimzadə Ordubadda seçiciləri ilə növbəti görüşünü keçirib FOTO
23:40 / 19-04-2025
Əlil məmur tərəfindən təhqir olunduqdan sonra prokurora şikayət ed
23:07 / 19-04-2025
Bahalı iPhone oğurlamaqda ittiham olunan qaraçı dəstəsi həbs edilib
22:02 / 19-04-2025
20-ci mərtəbədən yıxılan qız sağ qalıb
21:58 / 19-04-2025
Dzyuba “Spartak”a qol vurdu və aslanlı köynək göstərdi
21:51 / 19-04-2025
Ukrayna Xarici İşlər Nazirliyi Pasxa atəşkəsinə cavab verib
21:46 / 19-04-2025
Buzdan yıxılan uşağın meyiti tapılıb
21:43 / 19-04-2025
Belçikalı velosipedçi 9 Mayı qeyd etmək üçün Moskva vasitəsilə Şanxaya gedir
21:22 / 19-04-2025
Vüqar Rəhimzadə: " Azərbaycan dilinə dövlət dili statusunun verilməsi Ümummilli Liderin xalq qarşısında ən böyük tarixi xidmətlərindən biridir"
21:19 / 19-04-2025
Tümen vilayətinin 4 sakini Ukrayna əsirliyindən qayıdıb
21:08 / 19-04-2025
ABŞ və İran gələcək nüvə sazişinin məqsədləri barədə razılığa gəliblər
21:05 / 19-04-2025
Fəhləsini öldürərək cəsədi dərədə gizlədib
21:00 / 19-04-2025
Rus Pravoslav Kilsəsi Putinin elan etdiyi Pasxa atəşkəsini alqışlayır
20:56 / 19-04-2025
Vyetnam hərbçiləri Böyük Qələbə paradında iştirak edəcəklər
09:47 / 19-04-2025
Rusiya Daxili İşlər Nazirliyi: Fırıldaqçılar saxta foto çəkilişlər üçün reklamlardan istifadə edərək pul oğurlayırlar
09:42 / 19-04-2025
Tayvan, Tayvan boğazının orta xəttini keçən 13 Çin təyyarəsini aşkar edib
09:37 / 19-04-2025
Pakistan sakini: "Günəş panelləri quraşdırdıqdan sonra onun hesabı 3 dəfə azalıb"
09:33 / 19-04-2025
10-cu mərtəbədən yıxılan tikinti torunun sayəsində sağ qalıb
09:29 / 19-04-2025
Dövlət Departamenti: Avropa başa düşməlidir ki, ABŞ Ukraynada sülh axtarışını dayandıra bilər
09:22 / 19-04-2025
Vəkil Gürol: "Türkiyə fövqəladə vəziyyətdən sonra "Azimut"dan xərclər üçün təzminat tələb edə bilər
09:08 / 19-04-2025
Yeniyetmə qayadan yıxılaraq ölüb
23:31 / 18-04-2025
Naməlum silahlı şəxslər 11 xoruz döyüşçünü güllələyiblər
23:23 / 18-04-2025
Arxiyepiskop Markellin Moldovanı tərk edərək Müqəddəs Atəş üçün Yerusəlimə getməsinə icazə verilməyib
21:06 / 18-04-2025
Belçika Hərbi Dəniz Qüvvələrinin gəmisi Rusiya tədqiqat gəmisini izləyir
20:53 / 18-04-2025
42 yaşlı qadın ikili orqan transplantasiyasından sonra uşaq dünyaya gətirib
20:50 / 18-04-2025
Professor Fenenko hesab edir ki, amerikalılar Ukraynanı silahlandırmaqdan əl çəkməyəcəklər
20:44 / 18-04-2025
İstintaq Komitəsi: Moskvada 100 milyon rubl dəyərində keyfiyyətsiz dərmanlar müsadirə edilib
20:35 / 18-04-2025
Lisey şagirdi müəllimənin əlindən dişləyib, ona tibbi yardım lazım olub
20:32 / 18-04-2025
Narışkin: "Qərb Əfqanıstanda qeyri-sabitliyi qorumağa çalışır"
10:56 / 18-04-2025
Cənubi Qafqazın sabitliyinin təmin olunmasında Azərbaycan-Gürcüstan əlaqələrinin rolu-Səyavuş Qasımov
10:27 / 18-04-2025
Kolumbiyanın şimalında naməlum şəxslər neft boru kəmərini partladıb, sızma meydana gəlib
10:11 / 18-04-2025
Bazarda baş verən yanğında 6 nəfər xəsarət alıb
10:08 / 18-04-2025
Üç öldürülmüş uşağın atası dördüncü uşağa işgəncə verdiyinə görə həbs edilib
DİNİ MUSİQİ: HARAM VƏ HALAL MELODİYALAR
Tarix: 14-12-2019 21:54 | Bölmə: Mədəniyyət
Musiqinin halal və ya haram olması aktual mövzu kimi həmişə müzаkirə obyektinə çevrilmişdir. Bir çox alimlər, xüsusən ateistlər dini ümumiyyətlə, qəbul etmirlər. Bu baxımdan belə bir mövzu onlar üçün maraqlı deyildir. Amma fanat dindarlar da musiqini qəbul etmir, bunu “şeytan əməli” adlandırırlar. Digər möminlər isə musiqinin haram və halal növlərinin olduğunu söyləməklə və təbii ki, burada halal musiqi ifa edənləri müdafiə, təqdir edirlər. Onların arasında tanınmış müsəlman alimləri də az deyil. Məsələn, əl-Kindi (801–873), İbn əl-Ravəndi (827–911), Əbu-Nəsr Fərabi (870–950), İbn Sina (980–1037), Əbu-Hamid əl-Qəzali (1058–1111),Azərbaycanın təsəvvüf filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (1154–1191), Şəms Təbrizi (1185–1248), Nəsirəddin Tusi (1201–1274), Cəlaləddin Rumi (1207–1273) və b. alimlər əsərlərində musiqinin islama zidd olmadığını bildirərək musiqinin vacibliyini sübut edən mülahizələr irəli sürmüşlər.
Bu məqamda yada Xızının tanınmış aşıq-balabançısı Nurəli İbrahimov (1881–1946) düşür. Onun adına dahi Hüseyn Cavidin (1882–1941) övladı, nakam bəstəkar Ərtoğrol Cavidin (1919–1943) 1939-cu ildə yazdığı “Azərbaycanın Xızı və Basarkeçər rayonlarında toy adətləri haqda” adlı rəyində rast gəlirik[1]. Maraqlıdır ki, tarixən Azərbaycan ərazisi olan Basarkeçər rayonu (indi Vardenis adlandırılır) rəy yazılan ildə artıq Ermənistana verilmişdi. 1939-cu ildə belə bir başlıqla “vətən xaini oğlu”nun (yəni Hüseyn Cavidin) rəy yazması böyük cəsarət tələb edirdi. Ə. Cavid bu rəyi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdində yaradılmış və Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi Tədqiqat Musiqi Kabinetinin əməkdaşı Hüseyn İsgəndərovun hazırladığı “Azərbaycanın Xızı rayonunun toy adətləri” adlı etnoqrafik məqaləsi üçün yazmışdır. Məqalədə verilən bilgilər Nurəli İbrahimovun dilindən yazıya alınmışdır[2].
Nurəli İbrahimov toy adət-ənənələrindən danışır. O bildirir ki, halallıqla yoğrulmuş maraqlı adətlərdən biri də 3 günlük toyun sonuncu gecəsində bəy mütləq dəstəmaz alıb iki rükət namaz qılmalı idi. Bundan sonra ona gəlin otağına keçməyə icazə verərmişlər. Bəy bunu da bölgənin tanınmış din xadimlərinin şahidliyi ilə etdirməliydi. Bununla da yeni təməli qoyulan müsəlman ailəsinin bünövrəsi halallıq üzərində qoyulurdu...
Bir sıra muğam adlarını etimoloji baxımdan araşdırdıqda onlarda dini motivlərin olduğu aşkarlanır. Məhz bu səbəbdən sovet dövründə tərtib olunan muğam proqramlarında həmin şöbə və ya guşələr demək olar ki, öz əksini tapmır. Oncə halal və haram musiqilər haqqında məlumat verək, daha sonra özündə və adında dini motivlər daşıyan bəzi muğamlara, şöbə və guşələrə diqqət yetirək.
HALAL MUSİQİ – İslam dininin qayda-qanunlarına əsasən mövzu baxımından tərbiyəvi və maarifləndirici əhəmiyyətə malik melodiyalardır. Birmənalı şəkildə qeyd olunmalıdır ki, muğam sənəti halal musiqidir. İmam Abdulqadir əd-Dəhləvi(1551–1642) yazır: “Məhəmmədin kəlamları” kitabında deyilir ki, bəzi yaxşı havalar özlərində İlahiyyat əks etdirir və şəriətə görə onları dinləmək halaldır”.
Sovet ideologiyası dini musiqiləri öyrənməyi və onun təbliğini qadağan edirdi. Buna baxmayaraq, musiqi tariximizi izlədikdə neçə-neçə xanəndə və instrumental ifaçılarımızın namaz qılıb, oruc tutub, ümumən İslam dininin bütün qayda-qanunlarına riayət etdiklərinin şahidi oluruq. Həmin sənətkarların ad və soyadlarına Məşədi, Kərbəlayi, Hacı kimi müqəddəs titulların əlavə olunduğu hər kəsə məlumdur. Məsələn, Kərbəlayi Abutalıb, Məşədi Cəmil, Hacı Hüsü və b. Bu işlər çağdaş dövrdə də davam etdirilir. İslam dininin dayaqları olan bir çox tanınmış müqəddəs şəxslər musiqimizdə də vəsf olunmuşlar. Nümunə olaraq muğamlardan Məhəmməd (570–632) peyğəmbərə (salavatullah) ithaf olunmuş “Ruhül-ərvah” guşəsini, Həzrət Əlinin (598–661) şəninə qoşulmuş “Heydəri” zərbli muğamını, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynin (628–680) şərəfinə yazılan “Hüseyni” muğamını və s. qeyd edə bilərik. Nəhayət, məgər müsəlmanları ibadətə səsləyən azan muğam üstündə oxunmurmu?
Tanınmış füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Hacı Mail İsmayıloğlu (1939–1999) “şəriətdə musiqi haram buyurulub” deyənlərə cavab olaraq Seyid Əzim Şirvani (1835–1888) bir şeirində “musiqinin halal olduğunu” işarət etdiyini bildirir. Bu fikirləri Hacı Mail belə dilə gətirmişdir: “Allah-taala bütün peyğəmbərlərin hərəsinə bir möcüzə verib. Davud peyğəmbərə (ə) isə səs verib. “Ləhni-Davudu” yəni Davudun səsi, Davudun ləhni. Klassik ədədbiyyatımızda şairlərimiz tərəfindən çox işlənib, yəqin eşitmisiniz. Siz məgər musiqinin haram olmaması haqqında bundan da artıq dəlil istəyirsiniz? Əgər musiqi, oxumaq haram olsaydı, Allah-taala Davuda (ə) səs verərdi?.. Deməli, dünyada ən gözəl şeylərdən biri də musiqi və gözəl səsdir”[3].
“Ləhni-Davudu” – muğam dünyasında Davud peyğəmbərin (e.ə. təxminən 1085–963) gözəl səsinə görə işlədilən ifadədir.Dini mənbələrə görə, Davud peyğəmbərin olduqca gözəl səsi varmış. Muğam ifaçılığında, xüsusən xanəndəlik sənətində kiməsə “Ləhni-Davudu” dedikdə onun səsinin Davud peyğəmbərin səsi kimi gözəl və lətif olduğuna işarə edilirdi. Odur ki, Davud peyğəmbərin adı ilə bağlı bir sıra musiqi nümunələri yaranmışdır. Muğam ifaçılığında “Ney-Davud”, “Nəğmeyi-Davud” (yaxud “Davudu nəğmə”), “Niriz-Davud”, “Sövti-Davudu” adlı şöbə və ya guşələrə rast gəlirik. Bunlar müxtəlif cür adlansa da, mahiyyətcə eyni əhəmiyyət kəsb edirlər.
HARAM MUSİQİ –insanları kin-küdurətə səsləyən, şəhvət doğuran melodiyalardır.
Musiqi İslam dinində o zaman haram sayılır ki, ona “Ləhvü-ləəb” (oyun-oyuncaq, əyləncə, şərab içib əyyaşlıqla vaxt keçirmə və s. mənalarda) kimi baxıb, onunla məşğul olaraq Allaha zikr etməyi (yada salıb xatırlamağı) yaddan çıxarasan, dinə əməl etməyəsən. Qeyd olunmalıdır ki, muğam ifaçılarının əksəriyyəti belə hisslərdən uzaqdırlar. Onların ifa etdikləri muğamlar tərbiyəvi, maarifləndirici əhəmiyyət daşıdığından haram musiqi sayıla bilməz.
CƏFƏRİYYƏ – “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Əbülçəsp”lə “Budəşti” arasında ifa olunan muğamdır[4].
“Cəfəriyyə”nin İmam Məhəmməd Bağırın (təxminən 679–736) oğlu İmam Cəfər Sadiqə (təxminən 706–770) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HEYDƏRİ –Azərbaycanın çoxsaylı zərbli muğamlarından biridir. Bu zərbli muğam “Şüştər” muğamının ahəngi, kökü əsasında qurulub, Allegro moderato templi, 2/4 ölçülüdür.
“Heydəri” zərbli muğamı Həzrət Əliyə görə belə adlanır və “Heydərə məxsus musiqi” fikrini ifadə edir. Ərəb sözü olan Heydər Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir və dilimizdə şir, əjdaha, igid, cəsur mənalarını bildirir.
Zərbli muğamlar adətən vokal-instrumental hissə ilə tamamlanır. “Heydəri”də belə deyil. Bu zərbli muğam başlandığı instrumental hissə ilə də tamamlanır.
Vokal-instrumental ifalar “Şüştər” muğamının “Tərkib” şöbəsi əsasında oxunur. Bu zaman xanəndələr poetik mətn olaraq rəməl bəhrində yazılmış qəzəllərdən istifadə edirlər. Xatırladaq ki, milli musiqimizdə eyniadlı, yəni “Heydəri” adlı aşıq havası da vardır.
Mirzə Fərəc “Heydəri”ni “Şüştər” dəstgahında (“Əfşarı” ilə “Osman-Gərayi” arasında) təqdim edir[5]. “Heydəri” dinləyicidə mərdlik, cəngavərlik, qəhrəmanlıq hissləri oyadır.
HƏSƏN –klassik musiqidə ifa edilən guşələrdən biridir.
Farsca “həsən” gözəl, göyçək deməkdir. “Həsən” muğamının Həzrət Əlinin oğlu İmam Həsənə (təxminən 627–674) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HİCAZ –Yaxın və Orta Şərqdə klassik musiqinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 6-sıdır. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hicaz”ın – Azəroğlu İbrahim əleyhissəlamdan (e.ə. III minilliyin ortaları) qaldığını bildirir[6].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hicaz” muğamının yaranması Davud peyğəmbərin oğlu Süleyman (rusca – Solomon) peyğəmbərin (təxminən e.ə. X–IX əsrlər) adı ilə bağlıdır[7].
Orta əsrlərdə klassik ədəbiyyatda da “Hicaz” muğamının adına rast gəlirik. Bu muğamın adı XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda çəkilir. Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Həbibi, N.Kövkəbi, Q.Zakir şeirlərində “Hicaz”ı vəsf etmişlər.
Türkiyədə “Hicaz” dedikdə azərbaycanlıların şüştər məqamını (ladını) nəzərdə tuturlar. Fikrimizcə, Orta əsr ədəbi mənbələrində də “Hicaz” adı ilə indiki “Şüştər” muğamı vəsf olunmuşdur. Çünki şüştər məqamı birdən-birə XIX əsrdə peyda ola bilməzdi.
Sonralar “Hicaz” muğamının fərqli variantları da yaradılıb: “Hicaz-Aşiran” (yaxud “Hicazi-Mühalif”), “Hicaz-Bağdadi”, “Hicaz-əcəmi”, “Hicaz-ərəbi”, “Hicazkar”, “Hicazi-kiçik”, “Hicaz-şeytani”.
“Hicaz” –müasir “Şur” dəstgahında “Sarənc”dən əvvəl ifa olunan şöbədir. “Nəva” dəstgahında da “Hicaz” eyni ilə “Şur”dakı kimi ifa edilir.
Hicaz (Hecaz) Səudiyyə Ərəbistanında əyalət adıdır. Bu əyalətə Məkkə, Mədinə və Taif şəhərləri aid edilir. Ərəblərin ulu babası İsmayılın atasının adı İbrahim peyğəmbər (e.ə. III minilliyin ortaları), İbrahim peyğəmbərin atasının adı isə Azər olub. Bunu müqəddəs Qurani Kərimin 6-cı “əl-Ənam” (Davar) surəsinin 74-cü ayəsi təsdiq edir: (Ya Rəsulum) Xatırla ki, bir zaman İbrahim atası Azərə demişdi: “Sən bütləri Tanrılarmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!” (mütərcim Vasim Məmmədəliyev).
İbrahim Xəlil peyğəmbərin oğlu İsmayıl peyğəmbərin nəsli ərəb tayfaları arasında ən səlis və təmiz dildə danışdıqları üçün onlara “Əbül ərəb”, yəni “ərəblərin atası” adını vermişlər.
İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayıl (əlehissalam) Məkkədə 130 il (e.ə. III minilliyin ortaları) yaşamışdır. Onun nəslindən olanlar, o cümlədən Məhəmməd peyğəmbər (s) və əsabələrinin Məkkədə daimi yurd salıb, orada oturaq yaşadıqları üçün onlara Hicazilər adını vermişlər. Hicazilərə 4 ərəb qəbiləsi arasında ən mədəni qəbilə olduqları üçün “Ərəbi-müstəribələr” demişlər. “Hicaz” muğamı çox qədim zamanlardan “Ərəbi-müstəribələr”in ən xoş və sevimli nəğməsi olmuşdur. İslam dininin zühurundan sonra da onlar Quranı məhz “Hicaz” muğamı üzərində qiraət etmişlər.
HÜSEYNİ –Yaxın və Orta Şərq xalqlarının klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 5-sidir.
“Hüseyn” – ərəb sözü olub, gözəl deməkdir.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hüseyni”nin – Davud əleyhissəlamdan qaldığını bildirir[8].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hüseyni” muğamı Yaqub (rusca – İakov) ibn İshaq ibn İbrahim peyğəmbərdən yadigar qalıb[9].
Orta əsrlərdə ifa olunan “Hüseyni”nin adı klassik ədəbiyyatda da çəkilir. “Hüseyni” muğamına XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda rast gəlirik. İ.Nəsimi və özbək şairi N.Kövkəbi də şeirlərində “Hüseyni” muğamını vəsf etmişlər.
Azərbaycanın müasir musiqisində “Hüseyni” “Bayatı-Qacar” (“Mayə” ilə “Şikəsteyi-fars” arasında), “Orta mahur” (bəmdə və zildə),“Rast” və “Mahur-hindi” (“Üşşaq” ilə “Vilayəti” arasında) dəstgahlarında ifa olunur.
İran musiqisində isə “Hüseyni” “Şur” (“Məsihi”lə “Nəhib” arasında) və “Nəva” (“Zəmineyi-Hüseyn”lə “Busəlik” arasında) dəstgahlarında səsləndirilir (Ə.Bədəlbəyli).
Bəzi muğam biliciləri “Hüseyni” muğamını Cənab Əli əleyhissalamın oğlu, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynə ithaf olunduğunu qeyd edirlər. Bu muğam sonrakı mərhələlərdə modulyasiya (intiqal) üsulu ilə müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. Yəni “Hüseyni” müasir dövrümüzdə müstəqil muğam şəklindən çıxıb, kiçik bir guşə kimi ifa olunmaqdadır.
Ə.Bədəlbəylinin yazdığına görə, “Hüseyni” həm də Misirdə ifa olunan makamlardan biridir.
KEŞİŞOĞLU(KEŞİŞÇİOĞLU) – çoxsaylı zərbli muğamlardan biridir[10], həm də eyniadlı guşə və aşıq mahnısı mövcuddur.
M.Fərəc “Keşişoğlu”nu “Şüştər” dəstgahının sonunda da təqdim etmişdir[11]. Ə.Bədəlbəyli isə “Keşişoğlu”nu zərbli muğamlarda (“Osmanlı”) melodiyaların pərdə-pərdə (sekvensiya şəklində) zilə qaldırılması ilə əlaqədar ifa edilən guşə olduğunu bildirir. Aşıq musiqisində eyniadlı hava da mövcuddur.
Aşıq musiqisində eyniadlı havanın olduğuhaqqında aşıqşünas-alim, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Əliyevin maraqlı fikirləri vardır. O, bu aşıq havasının “Keşişoğlu” deyil, “Keşikçioğlu” olduğunu söyləyir. Həmin söz sonralar təhrif olunaraq “Keşişoğlu”na çevrilmişdir.
“Keşişoğlu” zərbli muğamı “Osmanlı”nın əsasında qurulmuşdur.
Keşişoğlu – Şəki xanlarının sülaləsi belə adlanırdı. Onlar qədim qıpçaq nəsli olsalar da, xristian olmuşlar. Xatırladaq ki, keşiş – xristianlarda yepiskop ilə dyakon arasında ruhani rütbəsidir, bu rütbəni daşıyan ruhaniyə keşiş deyilir.
XV əsrdə Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsi İslam dinini, müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Bu səbəbdən adları Keşişoğlu şəklində qalmışdır. Bütün bunlar barədə Şəki xanlarının tarixinə dair mənbələrdə məlumat verilir (Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid və başqaları). “Keşişoğlu” zərbli muğamı və eyniadlı aşıq havası Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsinin şəninə tərtib olunmuşdur.
“Keşişoğlu” zərbli muğamın yaranması ilə bağlı başqa ehtimal da vardır. Qədim mənbələrdən məlumdur ki, Azərbaycan muğam ifaçıları dünyanın müxtəlif regionlarına dəvət alırdılar. Şübhəsiz, belə məclislərdə xristianlar da iştirak edirdi. Deyilənə görə, bir məclisdə xanəndə dəstəsi “Osmanlı” ifa edir. Bu muğam adı naməlum bir keşiş oğlunun çox xoşuna gəlir. O, musiqiçilərdən bir daha həmin muğamı oxumağı xahiş edir. Xanəndə yorulduğundan “Osmanlı”nın ən zil, kulminasiya pərdəsini oxumur, “ayaq” verib muğamı tamamlayır. O, birinci variantda bəmdən zilə sekvensiya şəklində qalxaraq ən zil pərdədə uzun nəfəslə zəngulələr vurmuşdu. İkinci ifada xanəndə bunları ixtisara salır. Keşişoğlu belə ifadan çox narazı qalır, muğamı olduğu kimi dinləmək istədiyini bildirir. Əlacsız qalan xanəndə muğamı əvvəlki variantda ifa edir. Musiqiçilər o vaxtdan yarızarafat-yarıgerçək “Keşişoğlu” deyimini işlətmiş və bu zaman “Osmanlı”nın deyilən variantını nəzərdə tutmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Ə.Bədəlbəyli də “Keşişoğlu”nun musiqi mətninin mənasını bu anlamda vermişdirir.
MƏNSURİ – klassik musiqidə “Çahargah” və “Hümayun” dəstgahlarının sonunda ifa edilən muğamdır.
Mənsur, eləcə də Mənsuriyyə sözləri müxtəlif cür izah olunur: 1. Panteist, yəni vəhdəti-vicudçu, “Ənəlhəqq” (mənəm Allah) ideyasının banisi, “Hüseyniyyə” təriqətinin əsasını qoyan Mirmənsur Həllacın (XI əsr) adı ilə bağlıdır (onu dara çəkib, dərisini soyduqları zaman yerə tökülən qanından “Allah” kəlməsi yazılmışdır). “Mansırı” ozan-saz havası dinin böyük şəhidlərindən olan Mirmənsur Həllaca ithaf olunmuşdur. 2. Mansırı adlı yaşayış məntəqəsinin şəninə qoşulmuşdur. 3. “Mənsur” sözü ərəbcə “qələbə çalmış, üstün gəlmiş” mənalarını ifadə edir. 4. Müasir dövrdə ifa olunan “Mənsuriyyə”nin qədim adı “Mənsuri”dir. “Mənsuri” fərqli şəkildə, vəznsiz ifa olunurmuş. Bu muğam tacqoyma mərasimlərində, yəni şah başına tac qoyanda və ya şah kimisə mükafatlandırdıqda, hər hansı şəxsə rütbə verəndə ifa edilirdi.
Fikrimizcə, “Mənsuri” – qalibə ithaf olunmuş, onun şəninə bəstələnmiş muğam deməkdir. Ə.Dağlının təbirincə desək: “Ehtimal olunur ki, Azərbaycan musiqisində qərar almış “Mənsuriyyə”nin rişəsi – kökü “Mənsuri”dir”.
MİRZƏ HÜSEYN SEGAHI – Azərbaycanın müasir musiqisində çox ifa olunan dəstgahlardan biridir. “Segah” ailəsinə aid edilən “Mirzə Hüseyn segahı”nın tərkibi belədir:Bərdaşt (Manəndi-müxaliflə başlamaq), Bəm segah, Zil segah, Şikəsteyi-fars, Mübərriqə, Segaha əyaq.
“Mirzə Hüseyn segahı” “lya” (fortepianoda “sol diyez”) mayəli segah məqamında ifa olunur.
Azərbaycan SSR-in ilk Hərbi Komissarı, siyasi-ictimai xadim, folklorşünas, muğam bilicisi Əlihüseyn Dağlının (1898–1981)yazdığına görə, “Mirzə Hüseyn segahı” şöbə şəklində XIX əsrdə yaşamış Zaqafqaziya müftisi, ədəbiyyatşünas və folklorşünas Mirzə Hüseyn Əfəndinin (1830–1917) şəninə “Zabul-Segah”da ifa edildiyindən belə adlandırılıb[12]. Bu, general Əliağa Şıxlinskinin qayınatası Müfti Hüseyn Qayıbzadədir. O, 1883–1917-ci illərdə Zaqafqaziyanın müftisi olmuşdur. M.Fərəcin tərtib etdiyi “Segah-Zabul” dəstgahının cədvəlində də bunun şahidi oluruq. “Segah-Zabul” dəstgahında “Mirzə Hüseyn segahı” şöbəsi “Müxalif”lə (yəqin ki, “mi” səsindən “lya” səsinə “Müxalif” şöbəsi vasitəsilə keçid edilmiş və “lya” pərdəsində “Mirzə Hüseyn segahı” ifa olunmuşdur) “Cövhəri” arasında ifa edilirmiş[13]. M.Fərəc “Orta Mahur”da da “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Övcu Həzin”lə “Orta Mahura əyaq”ın arasında çalınıb-oxunduğunu bildirir[14]. Lakin Ə.Bədəlbəyli XVIII əsrdə yaşamış Azərbaycan xanəndəsi Mirzə Hüseynin “Segah” muğamını bu şəkildə oxuduğunu və onun şərəfinə həmin muğam “Mirzə Hüseyn segahı” adlandırıldığını yazmışdır[15].
“Segah” – farsca “se” üç, “gah” isə Azərbaycan türkcəsində səs, ün mənalarını bildirir. Bəzən “gah”ı – yer, məkan, mövqe mənalarında işləndiyini də söyləyirlər. Amma muğaqmşünaslıqda bu fikirlər özünü doğrultmur.
V.Rəhimov “Zabul-segah”da“Mirzə Hüseyn segahı”nın işlədilməsinin izahını belə verir. “Mayə Zabul” tamamlandıqdan sonra “Nühüft” guşəsi vasitəsi ilə kiçik oktavanın lya səsində qərar tutaraq, burada segah intonasiyaları əsasında “Muyə” ifa edilərək “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Mayə”si hasil olunur. Ehtimal olunur ki, burada, həmin pərdədən (lyadan faya keçid edərək) “Manəndi-müxalif” şöbəsi ifa olunurmuş. “Manəndi-müxalif” tam şəkildə ifa olunduqdan sonra ənənəvi qaydada kiçik oktavanın lya pərdəsinə qayıdış edilir. Həmin pərdədə “Muyə” guşəsini ifa edərək, I oktavanın do pərdəsində qərar tutub, “Manəndi-müxalif”in səs qatarı ilə “Zabul-segah”ın mayə pərdəsinə qayıdış edilir.
1914-cü ildə Riqa şəhərində “Qrammofon” şirkətində xanəndə Məcid Behbudov (1870–1945) tarçı Məşədi Cəmilin müşayiəti ilə “Mirzə Hüseyn segahı”nı vala yazdırmışdır. Həmin ildəMirzə Güllər Fərəc qızını (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) “Monark-Rekord” Səhmdar Səsyazma Cəmiyyəti Kiyevə dəvət edərək onun da ifasında “Mirzə Hüseyn segahı”nı yazmışdır.
Bütün digər “Segah” muğamlarında olduğu kimi, “Mirzə Hüseyn segahı” da dinləyicidə bir qədər qəmli anlar yaşatmaqla bərabər, insanlara dərin sevgi və məhəbbət hissləri oyadır.
RAKİ-ABDULLAHİ – Azərbaycan və İran musiqisində ifa edilən guşədir.
Ərəb sözü olan “rak” əsas, dayaq mənalarını ifadə edir. Tanınmış filoloq, muğam bilicisi Ramiz Faseh (1939–2012)Rakın həm də yer, ərazi adı olduğunu yazır[16]. Bəzi mütəxəssislər bu sözün hindlilərin raqasından alındığını bildirirlər. Raqa Hindistanda yaşayan sanskritlərin dilində rəng, çalar, arzu, ehtiras, məhəbbət, kədər, əzab mənalarında işlədilir. B.Mənsurov iynənin saplanan kiçik deşiyinə rak deyildiyini qeyd edir. Bəlkə də bu guşə kiçik olduğundan məcazi mənada iynənin deşiyi ilə müqayisə edilmiş və “Rak” adlanmışdır.
Pedaqogika elmləri doktoru, professor Fərahim Sadıqov isə yazır ki, “rak” sözü əski türkcədə rəqəm, özü də birinci rəqəm mənasında işlədilmişdir. Maraqlıdır ki, uyğurlar “Rak” muğamını “Birinci mukam” adlandırırlar.
“Raki-Abdullahi” dedikdə burada Həzrət Əlinin qardaşı oğlu Abdullah ibn Cəfər Təyyar nəzərdə tutulur. O, 72 şühədadan biri olmuş, haqq yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlmişdir. “Raki-Abdullahi” də onun şəninə bəstələnmişdir.
Qədimdə “Rast” və “Mahur” dəstgahlarının sonunda “Mayə” pərdəsinə qayıtmazdan öncə mütləq “Raki-Abdullahi” guşəsində dayanmaq lazım idi. “Raki-Abdullahi”, “Raki-hindi”, “Raki-Xorasani” guşələri eyni melodik gəzişmənin müxtəlif variantlarıdır. B.Mənsurov adları sadalanan muğamlarda “Əraq”dan “Mayə” pərdəsinə qayıtmaq üçün “Raki-Abdullahi”dən funksional guşə kimi istifadə etmişdir. Lakin burada artıq “Qərai” ifa olunmur.
Beləliklə, bu kiçik məqaləmizdə haram və halal melodiyalardan söz açdıq, muğamlarımızda yer almış bir neçə şöbə və guşələrə diqqət yetirdik.
[1] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 69–70
[2] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 81–82
[3] Əliyev V. Muğam aşiqi. B.: Nurlan, 2009, s. 90-91
[4] Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 49
[5]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[6] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[7]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[8] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[9]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[10]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 51
[11]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[12] Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli. (I kitab). B.: MBM, 2006, s. 124 (kitab müəllifin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazması əsasında A.Nəcəfzadə tərəfindən tərtib edilib və nəşr olunmuşdur).
[13]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[14]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 50
[15] Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: 2017, s.88
[16] Faseh R.M. (Paşayev). Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi. B.: Çıraq, 2004, s. 32
Abbasqulu NƏCƏFZADƏ
sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
Sehranə KASİMİ
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 094
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 14-12-2019 21:54 | Bölmə: Mədəniyyət
Musiqinin halal və ya haram olması aktual mövzu kimi həmişə müzаkirə obyektinə çevrilmişdir. Bir çox alimlər, xüsusən ateistlər dini ümumiyyətlə, qəbul etmirlər. Bu baxımdan belə bir mövzu onlar üçün maraqlı deyildir. Amma fanat dindarlar da musiqini qəbul etmir, bunu “şeytan əməli” adlandırırlar. Digər möminlər isə musiqinin haram və halal növlərinin olduğunu söyləməklə və təbii ki, burada halal musiqi ifa edənləri müdafiə, təqdir edirlər. Onların arasında tanınmış müsəlman alimləri də az deyil. Məsələn, əl-Kindi (801–873), İbn əl-Ravəndi (827–911), Əbu-Nəsr Fərabi (870–950), İbn Sina (980–1037), Əbu-Hamid əl-Qəzali (1058–1111),Azərbaycanın təsəvvüf filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (1154–1191), Şəms Təbrizi (1185–1248), Nəsirəddin Tusi (1201–1274), Cəlaləddin Rumi (1207–1273) və b. alimlər əsərlərində musiqinin islama zidd olmadığını bildirərək musiqinin vacibliyini sübut edən mülahizələr irəli sürmüşlər.Bu məqamda yada Xızının tanınmış aşıq-balabançısı Nurəli İbrahimov (1881–1946) düşür. Onun adına dahi Hüseyn Cavidin (1882–1941) övladı, nakam bəstəkar Ərtoğrol Cavidin (1919–1943) 1939-cu ildə yazdığı “Azərbaycanın Xızı və Basarkeçər rayonlarında toy adətləri haqda” adlı rəyində rast gəlirik[1]. Maraqlıdır ki, tarixən Azərbaycan ərazisi olan Basarkeçər rayonu (indi Vardenis adlandırılır) rəy yazılan ildə artıq Ermənistana verilmişdi. 1939-cu ildə belə bir başlıqla “vətən xaini oğlu”nun (yəni Hüseyn Cavidin) rəy yazması böyük cəsarət tələb edirdi. Ə. Cavid bu rəyi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdində yaradılmış və Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi Tədqiqat Musiqi Kabinetinin əməkdaşı Hüseyn İsgəndərovun hazırladığı “Azərbaycanın Xızı rayonunun toy adətləri” adlı etnoqrafik məqaləsi üçün yazmışdır. Məqalədə verilən bilgilər Nurəli İbrahimovun dilindən yazıya alınmışdır[2].
Nurəli İbrahimov toy adət-ənənələrindən danışır. O bildirir ki, halallıqla yoğrulmuş maraqlı adətlərdən biri də 3 günlük toyun sonuncu gecəsində bəy mütləq dəstəmaz alıb iki rükət namaz qılmalı idi. Bundan sonra ona gəlin otağına keçməyə icazə verərmişlər. Bəy bunu da bölgənin tanınmış din xadimlərinin şahidliyi ilə etdirməliydi. Bununla da yeni təməli qoyulan müsəlman ailəsinin bünövrəsi halallıq üzərində qoyulurdu...
Bir sıra muğam adlarını etimoloji baxımdan araşdırdıqda onlarda dini motivlərin olduğu aşkarlanır. Məhz bu səbəbdən sovet dövründə tərtib olunan muğam proqramlarında həmin şöbə və ya guşələr demək olar ki, öz əksini tapmır. Oncə halal və haram musiqilər haqqında məlumat verək, daha sonra özündə və adında dini motivlər daşıyan bəzi muğamlara, şöbə və guşələrə diqqət yetirək.
HALAL MUSİQİ – İslam dininin qayda-qanunlarına əsasən mövzu baxımından tərbiyəvi və maarifləndirici əhəmiyyətə malik melodiyalardır. Birmənalı şəkildə qeyd olunmalıdır ki, muğam sənəti halal musiqidir. İmam Abdulqadir əd-Dəhləvi(1551–1642) yazır: “Məhəmmədin kəlamları” kitabında deyilir ki, bəzi yaxşı havalar özlərində İlahiyyat əks etdirir və şəriətə görə onları dinləmək halaldır”.
Sovet ideologiyası dini musiqiləri öyrənməyi və onun təbliğini qadağan edirdi. Buna baxmayaraq, musiqi tariximizi izlədikdə neçə-neçə xanəndə və instrumental ifaçılarımızın namaz qılıb, oruc tutub, ümumən İslam dininin bütün qayda-qanunlarına riayət etdiklərinin şahidi oluruq. Həmin sənətkarların ad və soyadlarına Məşədi, Kərbəlayi, Hacı kimi müqəddəs titulların əlavə olunduğu hər kəsə məlumdur. Məsələn, Kərbəlayi Abutalıb, Məşədi Cəmil, Hacı Hüsü və b. Bu işlər çağdaş dövrdə də davam etdirilir. İslam dininin dayaqları olan bir çox tanınmış müqəddəs şəxslər musiqimizdə də vəsf olunmuşlar. Nümunə olaraq muğamlardan Məhəmməd (570–632) peyğəmbərə (salavatullah) ithaf olunmuş “Ruhül-ərvah” guşəsini, Həzrət Əlinin (598–661) şəninə qoşulmuş “Heydəri” zərbli muğamını, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynin (628–680) şərəfinə yazılan “Hüseyni” muğamını və s. qeyd edə bilərik. Nəhayət, məgər müsəlmanları ibadətə səsləyən azan muğam üstündə oxunmurmu?
Tanınmış füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Hacı Mail İsmayıloğlu (1939–1999) “şəriətdə musiqi haram buyurulub” deyənlərə cavab olaraq Seyid Əzim Şirvani (1835–1888) bir şeirində “musiqinin halal olduğunu” işarət etdiyini bildirir. Bu fikirləri Hacı Mail belə dilə gətirmişdir: “Allah-taala bütün peyğəmbərlərin hərəsinə bir möcüzə verib. Davud peyğəmbərə (ə) isə səs verib. “Ləhni-Davudu” yəni Davudun səsi, Davudun ləhni. Klassik ədədbiyyatımızda şairlərimiz tərəfindən çox işlənib, yəqin eşitmisiniz. Siz məgər musiqinin haram olmaması haqqında bundan da artıq dəlil istəyirsiniz? Əgər musiqi, oxumaq haram olsaydı, Allah-taala Davuda (ə) səs verərdi?.. Deməli, dünyada ən gözəl şeylərdən biri də musiqi və gözəl səsdir”[3].
“Ləhni-Davudu” – muğam dünyasında Davud peyğəmbərin (e.ə. təxminən 1085–963) gözəl səsinə görə işlədilən ifadədir.Dini mənbələrə görə, Davud peyğəmbərin olduqca gözəl səsi varmış. Muğam ifaçılığında, xüsusən xanəndəlik sənətində kiməsə “Ləhni-Davudu” dedikdə onun səsinin Davud peyğəmbərin səsi kimi gözəl və lətif olduğuna işarə edilirdi. Odur ki, Davud peyğəmbərin adı ilə bağlı bir sıra musiqi nümunələri yaranmışdır. Muğam ifaçılığında “Ney-Davud”, “Nəğmeyi-Davud” (yaxud “Davudu nəğmə”), “Niriz-Davud”, “Sövti-Davudu” adlı şöbə və ya guşələrə rast gəlirik. Bunlar müxtəlif cür adlansa da, mahiyyətcə eyni əhəmiyyət kəsb edirlər.
HARAM MUSİQİ –insanları kin-küdurətə səsləyən, şəhvət doğuran melodiyalardır.
Musiqi İslam dinində o zaman haram sayılır ki, ona “Ləhvü-ləəb” (oyun-oyuncaq, əyləncə, şərab içib əyyaşlıqla vaxt keçirmə və s. mənalarda) kimi baxıb, onunla məşğul olaraq Allaha zikr etməyi (yada salıb xatırlamağı) yaddan çıxarasan, dinə əməl etməyəsən. Qeyd olunmalıdır ki, muğam ifaçılarının əksəriyyəti belə hisslərdən uzaqdırlar. Onların ifa etdikləri muğamlar tərbiyəvi, maarifləndirici əhəmiyyət daşıdığından haram musiqi sayıla bilməz.
CƏFƏRİYYƏ – “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Əbülçəsp”lə “Budəşti” arasında ifa olunan muğamdır[4].
“Cəfəriyyə”nin İmam Məhəmməd Bağırın (təxminən 679–736) oğlu İmam Cəfər Sadiqə (təxminən 706–770) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HEYDƏRİ –Azərbaycanın çoxsaylı zərbli muğamlarından biridir. Bu zərbli muğam “Şüştər” muğamının ahəngi, kökü əsasında qurulub, Allegro moderato templi, 2/4 ölçülüdür.
“Heydəri” zərbli muğamı Həzrət Əliyə görə belə adlanır və “Heydərə məxsus musiqi” fikrini ifadə edir. Ərəb sözü olan Heydər Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir və dilimizdə şir, əjdaha, igid, cəsur mənalarını bildirir.
Zərbli muğamlar adətən vokal-instrumental hissə ilə tamamlanır. “Heydəri”də belə deyil. Bu zərbli muğam başlandığı instrumental hissə ilə də tamamlanır.
Vokal-instrumental ifalar “Şüştər” muğamının “Tərkib” şöbəsi əsasında oxunur. Bu zaman xanəndələr poetik mətn olaraq rəməl bəhrində yazılmış qəzəllərdən istifadə edirlər. Xatırladaq ki, milli musiqimizdə eyniadlı, yəni “Heydəri” adlı aşıq havası da vardır.
Mirzə Fərəc “Heydəri”ni “Şüştər” dəstgahında (“Əfşarı” ilə “Osman-Gərayi” arasında) təqdim edir[5]. “Heydəri” dinləyicidə mərdlik, cəngavərlik, qəhrəmanlıq hissləri oyadır.
HƏSƏN –klassik musiqidə ifa edilən guşələrdən biridir.
Farsca “həsən” gözəl, göyçək deməkdir. “Həsən” muğamının Həzrət Əlinin oğlu İmam Həsənə (təxminən 627–674) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HİCAZ –Yaxın və Orta Şərqdə klassik musiqinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 6-sıdır. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hicaz”ın – Azəroğlu İbrahim əleyhissəlamdan (e.ə. III minilliyin ortaları) qaldığını bildirir[6].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hicaz” muğamının yaranması Davud peyğəmbərin oğlu Süleyman (rusca – Solomon) peyğəmbərin (təxminən e.ə. X–IX əsrlər) adı ilə bağlıdır[7].
Orta əsrlərdə klassik ədəbiyyatda da “Hicaz” muğamının adına rast gəlirik. Bu muğamın adı XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda çəkilir. Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Həbibi, N.Kövkəbi, Q.Zakir şeirlərində “Hicaz”ı vəsf etmişlər.
Türkiyədə “Hicaz” dedikdə azərbaycanlıların şüştər məqamını (ladını) nəzərdə tuturlar. Fikrimizcə, Orta əsr ədəbi mənbələrində də “Hicaz” adı ilə indiki “Şüştər” muğamı vəsf olunmuşdur. Çünki şüştər məqamı birdən-birə XIX əsrdə peyda ola bilməzdi.
Sonralar “Hicaz” muğamının fərqli variantları da yaradılıb: “Hicaz-Aşiran” (yaxud “Hicazi-Mühalif”), “Hicaz-Bağdadi”, “Hicaz-əcəmi”, “Hicaz-ərəbi”, “Hicazkar”, “Hicazi-kiçik”, “Hicaz-şeytani”.
“Hicaz” –müasir “Şur” dəstgahında “Sarənc”dən əvvəl ifa olunan şöbədir. “Nəva” dəstgahında da “Hicaz” eyni ilə “Şur”dakı kimi ifa edilir.
Hicaz (Hecaz) Səudiyyə Ərəbistanında əyalət adıdır. Bu əyalətə Məkkə, Mədinə və Taif şəhərləri aid edilir. Ərəblərin ulu babası İsmayılın atasının adı İbrahim peyğəmbər (e.ə. III minilliyin ortaları), İbrahim peyğəmbərin atasının adı isə Azər olub. Bunu müqəddəs Qurani Kərimin 6-cı “əl-Ənam” (Davar) surəsinin 74-cü ayəsi təsdiq edir: (Ya Rəsulum) Xatırla ki, bir zaman İbrahim atası Azərə demişdi: “Sən bütləri Tanrılarmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!” (mütərcim Vasim Məmmədəliyev).
İbrahim Xəlil peyğəmbərin oğlu İsmayıl peyğəmbərin nəsli ərəb tayfaları arasında ən səlis və təmiz dildə danışdıqları üçün onlara “Əbül ərəb”, yəni “ərəblərin atası” adını vermişlər.
İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayıl (əlehissalam) Məkkədə 130 il (e.ə. III minilliyin ortaları) yaşamışdır. Onun nəslindən olanlar, o cümlədən Məhəmməd peyğəmbər (s) və əsabələrinin Məkkədə daimi yurd salıb, orada oturaq yaşadıqları üçün onlara Hicazilər adını vermişlər. Hicazilərə 4 ərəb qəbiləsi arasında ən mədəni qəbilə olduqları üçün “Ərəbi-müstəribələr” demişlər. “Hicaz” muğamı çox qədim zamanlardan “Ərəbi-müstəribələr”in ən xoş və sevimli nəğməsi olmuşdur. İslam dininin zühurundan sonra da onlar Quranı məhz “Hicaz” muğamı üzərində qiraət etmişlər.
HÜSEYNİ –Yaxın və Orta Şərq xalqlarının klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 5-sidir.
“Hüseyn” – ərəb sözü olub, gözəl deməkdir.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hüseyni”nin – Davud əleyhissəlamdan qaldığını bildirir[8].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hüseyni” muğamı Yaqub (rusca – İakov) ibn İshaq ibn İbrahim peyğəmbərdən yadigar qalıb[9].
Orta əsrlərdə ifa olunan “Hüseyni”nin adı klassik ədəbiyyatda da çəkilir. “Hüseyni” muğamına XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda rast gəlirik. İ.Nəsimi və özbək şairi N.Kövkəbi də şeirlərində “Hüseyni” muğamını vəsf etmişlər.
Azərbaycanın müasir musiqisində “Hüseyni” “Bayatı-Qacar” (“Mayə” ilə “Şikəsteyi-fars” arasında), “Orta mahur” (bəmdə və zildə),“Rast” və “Mahur-hindi” (“Üşşaq” ilə “Vilayəti” arasında) dəstgahlarında ifa olunur.
İran musiqisində isə “Hüseyni” “Şur” (“Məsihi”lə “Nəhib” arasında) və “Nəva” (“Zəmineyi-Hüseyn”lə “Busəlik” arasında) dəstgahlarında səsləndirilir (Ə.Bədəlbəyli).
Bəzi muğam biliciləri “Hüseyni” muğamını Cənab Əli əleyhissalamın oğlu, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynə ithaf olunduğunu qeyd edirlər. Bu muğam sonrakı mərhələlərdə modulyasiya (intiqal) üsulu ilə müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. Yəni “Hüseyni” müasir dövrümüzdə müstəqil muğam şəklindən çıxıb, kiçik bir guşə kimi ifa olunmaqdadır.
Ə.Bədəlbəylinin yazdığına görə, “Hüseyni” həm də Misirdə ifa olunan makamlardan biridir.
KEŞİŞOĞLU(KEŞİŞÇİOĞLU) – çoxsaylı zərbli muğamlardan biridir[10], həm də eyniadlı guşə və aşıq mahnısı mövcuddur.
M.Fərəc “Keşişoğlu”nu “Şüştər” dəstgahının sonunda da təqdim etmişdir[11]. Ə.Bədəlbəyli isə “Keşişoğlu”nu zərbli muğamlarda (“Osmanlı”) melodiyaların pərdə-pərdə (sekvensiya şəklində) zilə qaldırılması ilə əlaqədar ifa edilən guşə olduğunu bildirir. Aşıq musiqisində eyniadlı hava da mövcuddur.
Aşıq musiqisində eyniadlı havanın olduğuhaqqında aşıqşünas-alim, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Əliyevin maraqlı fikirləri vardır. O, bu aşıq havasının “Keşişoğlu” deyil, “Keşikçioğlu” olduğunu söyləyir. Həmin söz sonralar təhrif olunaraq “Keşişoğlu”na çevrilmişdir.
“Keşişoğlu” zərbli muğamı “Osmanlı”nın əsasında qurulmuşdur.
Keşişoğlu – Şəki xanlarının sülaləsi belə adlanırdı. Onlar qədim qıpçaq nəsli olsalar da, xristian olmuşlar. Xatırladaq ki, keşiş – xristianlarda yepiskop ilə dyakon arasında ruhani rütbəsidir, bu rütbəni daşıyan ruhaniyə keşiş deyilir.
XV əsrdə Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsi İslam dinini, müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Bu səbəbdən adları Keşişoğlu şəklində qalmışdır. Bütün bunlar barədə Şəki xanlarının tarixinə dair mənbələrdə məlumat verilir (Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid və başqaları). “Keşişoğlu” zərbli muğamı və eyniadlı aşıq havası Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsinin şəninə tərtib olunmuşdur.
“Keşişoğlu” zərbli muğamın yaranması ilə bağlı başqa ehtimal da vardır. Qədim mənbələrdən məlumdur ki, Azərbaycan muğam ifaçıları dünyanın müxtəlif regionlarına dəvət alırdılar. Şübhəsiz, belə məclislərdə xristianlar da iştirak edirdi. Deyilənə görə, bir məclisdə xanəndə dəstəsi “Osmanlı” ifa edir. Bu muğam adı naməlum bir keşiş oğlunun çox xoşuna gəlir. O, musiqiçilərdən bir daha həmin muğamı oxumağı xahiş edir. Xanəndə yorulduğundan “Osmanlı”nın ən zil, kulminasiya pərdəsini oxumur, “ayaq” verib muğamı tamamlayır. O, birinci variantda bəmdən zilə sekvensiya şəklində qalxaraq ən zil pərdədə uzun nəfəslə zəngulələr vurmuşdu. İkinci ifada xanəndə bunları ixtisara salır. Keşişoğlu belə ifadan çox narazı qalır, muğamı olduğu kimi dinləmək istədiyini bildirir. Əlacsız qalan xanəndə muğamı əvvəlki variantda ifa edir. Musiqiçilər o vaxtdan yarızarafat-yarıgerçək “Keşişoğlu” deyimini işlətmiş və bu zaman “Osmanlı”nın deyilən variantını nəzərdə tutmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Ə.Bədəlbəyli də “Keşişoğlu”nun musiqi mətninin mənasını bu anlamda vermişdirir.
MƏNSURİ – klassik musiqidə “Çahargah” və “Hümayun” dəstgahlarının sonunda ifa edilən muğamdır.
Mənsur, eləcə də Mənsuriyyə sözləri müxtəlif cür izah olunur: 1. Panteist, yəni vəhdəti-vicudçu, “Ənəlhəqq” (mənəm Allah) ideyasının banisi, “Hüseyniyyə” təriqətinin əsasını qoyan Mirmənsur Həllacın (XI əsr) adı ilə bağlıdır (onu dara çəkib, dərisini soyduqları zaman yerə tökülən qanından “Allah” kəlməsi yazılmışdır). “Mansırı” ozan-saz havası dinin böyük şəhidlərindən olan Mirmənsur Həllaca ithaf olunmuşdur. 2. Mansırı adlı yaşayış məntəqəsinin şəninə qoşulmuşdur. 3. “Mənsur” sözü ərəbcə “qələbə çalmış, üstün gəlmiş” mənalarını ifadə edir. 4. Müasir dövrdə ifa olunan “Mənsuriyyə”nin qədim adı “Mənsuri”dir. “Mənsuri” fərqli şəkildə, vəznsiz ifa olunurmuş. Bu muğam tacqoyma mərasimlərində, yəni şah başına tac qoyanda və ya şah kimisə mükafatlandırdıqda, hər hansı şəxsə rütbə verəndə ifa edilirdi.
Fikrimizcə, “Mənsuri” – qalibə ithaf olunmuş, onun şəninə bəstələnmiş muğam deməkdir. Ə.Dağlının təbirincə desək: “Ehtimal olunur ki, Azərbaycan musiqisində qərar almış “Mənsuriyyə”nin rişəsi – kökü “Mənsuri”dir”.
MİRZƏ HÜSEYN SEGAHI – Azərbaycanın müasir musiqisində çox ifa olunan dəstgahlardan biridir. “Segah” ailəsinə aid edilən “Mirzə Hüseyn segahı”nın tərkibi belədir:Bərdaşt (Manəndi-müxaliflə başlamaq), Bəm segah, Zil segah, Şikəsteyi-fars, Mübərriqə, Segaha əyaq.
“Mirzə Hüseyn segahı” “lya” (fortepianoda “sol diyez”) mayəli segah məqamında ifa olunur.
Azərbaycan SSR-in ilk Hərbi Komissarı, siyasi-ictimai xadim, folklorşünas, muğam bilicisi Əlihüseyn Dağlının (1898–1981)yazdığına görə, “Mirzə Hüseyn segahı” şöbə şəklində XIX əsrdə yaşamış Zaqafqaziya müftisi, ədəbiyyatşünas və folklorşünas Mirzə Hüseyn Əfəndinin (1830–1917) şəninə “Zabul-Segah”da ifa edildiyindən belə adlandırılıb[12]. Bu, general Əliağa Şıxlinskinin qayınatası Müfti Hüseyn Qayıbzadədir. O, 1883–1917-ci illərdə Zaqafqaziyanın müftisi olmuşdur. M.Fərəcin tərtib etdiyi “Segah-Zabul” dəstgahının cədvəlində də bunun şahidi oluruq. “Segah-Zabul” dəstgahında “Mirzə Hüseyn segahı” şöbəsi “Müxalif”lə (yəqin ki, “mi” səsindən “lya” səsinə “Müxalif” şöbəsi vasitəsilə keçid edilmiş və “lya” pərdəsində “Mirzə Hüseyn segahı” ifa olunmuşdur) “Cövhəri” arasında ifa edilirmiş[13]. M.Fərəc “Orta Mahur”da da “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Övcu Həzin”lə “Orta Mahura əyaq”ın arasında çalınıb-oxunduğunu bildirir[14]. Lakin Ə.Bədəlbəyli XVIII əsrdə yaşamış Azərbaycan xanəndəsi Mirzə Hüseynin “Segah” muğamını bu şəkildə oxuduğunu və onun şərəfinə həmin muğam “Mirzə Hüseyn segahı” adlandırıldığını yazmışdır[15].
“Segah” – farsca “se” üç, “gah” isə Azərbaycan türkcəsində səs, ün mənalarını bildirir. Bəzən “gah”ı – yer, məkan, mövqe mənalarında işləndiyini də söyləyirlər. Amma muğaqmşünaslıqda bu fikirlər özünü doğrultmur.
V.Rəhimov “Zabul-segah”da“Mirzə Hüseyn segahı”nın işlədilməsinin izahını belə verir. “Mayə Zabul” tamamlandıqdan sonra “Nühüft” guşəsi vasitəsi ilə kiçik oktavanın lya səsində qərar tutaraq, burada segah intonasiyaları əsasında “Muyə” ifa edilərək “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Mayə”si hasil olunur. Ehtimal olunur ki, burada, həmin pərdədən (lyadan faya keçid edərək) “Manəndi-müxalif” şöbəsi ifa olunurmuş. “Manəndi-müxalif” tam şəkildə ifa olunduqdan sonra ənənəvi qaydada kiçik oktavanın lya pərdəsinə qayıdış edilir. Həmin pərdədə “Muyə” guşəsini ifa edərək, I oktavanın do pərdəsində qərar tutub, “Manəndi-müxalif”in səs qatarı ilə “Zabul-segah”ın mayə pərdəsinə qayıdış edilir.
1914-cü ildə Riqa şəhərində “Qrammofon” şirkətində xanəndə Məcid Behbudov (1870–1945) tarçı Məşədi Cəmilin müşayiəti ilə “Mirzə Hüseyn segahı”nı vala yazdırmışdır. Həmin ildəMirzə Güllər Fərəc qızını (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) “Monark-Rekord” Səhmdar Səsyazma Cəmiyyəti Kiyevə dəvət edərək onun da ifasında “Mirzə Hüseyn segahı”nı yazmışdır.
Bütün digər “Segah” muğamlarında olduğu kimi, “Mirzə Hüseyn segahı” da dinləyicidə bir qədər qəmli anlar yaşatmaqla bərabər, insanlara dərin sevgi və məhəbbət hissləri oyadır.
RAKİ-ABDULLAHİ – Azərbaycan və İran musiqisində ifa edilən guşədir.
Ərəb sözü olan “rak” əsas, dayaq mənalarını ifadə edir. Tanınmış filoloq, muğam bilicisi Ramiz Faseh (1939–2012)Rakın həm də yer, ərazi adı olduğunu yazır[16]. Bəzi mütəxəssislər bu sözün hindlilərin raqasından alındığını bildirirlər. Raqa Hindistanda yaşayan sanskritlərin dilində rəng, çalar, arzu, ehtiras, məhəbbət, kədər, əzab mənalarında işlədilir. B.Mənsurov iynənin saplanan kiçik deşiyinə rak deyildiyini qeyd edir. Bəlkə də bu guşə kiçik olduğundan məcazi mənada iynənin deşiyi ilə müqayisə edilmiş və “Rak” adlanmışdır.
Pedaqogika elmləri doktoru, professor Fərahim Sadıqov isə yazır ki, “rak” sözü əski türkcədə rəqəm, özü də birinci rəqəm mənasında işlədilmişdir. Maraqlıdır ki, uyğurlar “Rak” muğamını “Birinci mukam” adlandırırlar.
“Raki-Abdullahi” dedikdə burada Həzrət Əlinin qardaşı oğlu Abdullah ibn Cəfər Təyyar nəzərdə tutulur. O, 72 şühədadan biri olmuş, haqq yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlmişdir. “Raki-Abdullahi” də onun şəninə bəstələnmişdir.
Qədimdə “Rast” və “Mahur” dəstgahlarının sonunda “Mayə” pərdəsinə qayıtmazdan öncə mütləq “Raki-Abdullahi” guşəsində dayanmaq lazım idi. “Raki-Abdullahi”, “Raki-hindi”, “Raki-Xorasani” guşələri eyni melodik gəzişmənin müxtəlif variantlarıdır. B.Mənsurov adları sadalanan muğamlarda “Əraq”dan “Mayə” pərdəsinə qayıtmaq üçün “Raki-Abdullahi”dən funksional guşə kimi istifadə etmişdir. Lakin burada artıq “Qərai” ifa olunmur.
Beləliklə, bu kiçik məqaləmizdə haram və halal melodiyalardan söz açdıq, muğamlarımızda yer almış bir neçə şöbə və guşələrə diqqət yetirdik.
[1] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 69–70
[2] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 81–82
[3] Əliyev V. Muğam aşiqi. B.: Nurlan, 2009, s. 90-91
[4] Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 49
[5]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[6] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[7]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[8] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[9]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[10]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 51
[11]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[12] Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli. (I kitab). B.: MBM, 2006, s. 124 (kitab müəllifin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazması əsasında A.Nəcəfzadə tərəfindən tərtib edilib və nəşr olunmuşdur).
[13]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[14]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 50
[15] Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: 2017, s.88
[16] Faseh R.M. (Paşayev). Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi. B.: Çıraq, 2004, s. 32
Abbasqulu NƏCƏFZADƏ
sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
Sehranə KASİMİ
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 1 094
Bölməyə aid digər xəbərlər
16-04-2025, 14:37
"Mash": Müğənni Ani Lorak Ukrayna pasportunu gizlicə yeniləyib
15-04-2025, 13:47
Nijni Novqorod məhkəməsi müğənni Şarlottaya qarşı hökmü qüvvədə saxlayıb
11-04-2025, 11:00
Milli Məclisin deputatı: "Azərbaycanda kitabların təbliği və yayılması mühüm amilə çevrilir"
9-04-2025, 10:18
Mixail Efremov koloniyanı tərk edərək Moskvaya getdi
7-04-2025, 21:53
"Viy" rejissoru rüşvətxorluğa görə 4 il sərt rejim alıb
7-04-2025, 15:17
Yeni rəis o oldu - Foto
6-04-2025, 15:27
Malı Teatrının aktrisası Moskvanın mərkəzindəki yanğında ölüb
5-04-2025, 21:23
Semyon Losev 79 yaşında dünyasını dəyişib
5-04-2025, 20:51
Rusiyanın əməkdar artisti Liliya Bokareva 99 yaşında vəfat edib
5-04-2025, 19:44
Naibə Allahverdiyevaya ağır itki
4-04-2025, 23:11
Bu teatrlarda yeni təyinatlar - Foto
4-04-2025, 10:30
İsveçrəli rejissor Jan-Lui Porşe ad günündən sonra intihar edib
4-04-2025, 09:02
Məşhur bas gitara ifaçısı vəfat edib
3-04-2025, 11:35
Banqkok Kral Simfonik Orkestri Moskvada çıxış edəcək
31-03-2025, 15:19
Boyarski "Zenit"in Rusiya futbol çempionu olacağı təqdirdə şlyapasını yeməyə söz verdi
29-03-2025, 23:23
İlham Əliyev Şəfiqə Məmmədovaya “İstiqlal” ordenini təqdim edib
29-03-2025, 10:38
"Mirotvorets" məlumat bazasına daxil olan 14 yaşlı aktrisa Yekaterina Temnovanı "Artek"də gözləyirlər
27-03-2025, 12:46
Moskva məhkəməsi serb musiqiçi Martiçin Rusiyadan deportasiyası haqqında qərarı ləğv etdi
26-03-2025, 09:56
Yakut müğənnisi "Kit Jah" parti zamanı bıçaqlanıb
25-03-2025, 14:39
Aktyor həbsxanada təxminən 235 min rubl qazanıb
22-03-2025, 19:47
Valentin Samarin 97 yaşında vəfat edib
22-03-2025, 10:44
Depardye rüsumları ödəmədiyi üçün Rusiya Federasiyası Kinematoqrafçılar İttifaqından xaric edilə bilər
17-03-2025, 23:41
Hakimiyyət şikayətlərdən Sonra Diana Arbeninanın Orenburqdakı konsertini ləğv etdi
12-03-2025, 10:51
SHOT : Aktrisa Valentina Talızina xərçəng xəstəliyinə tutulub
10-03-2025, 12:38
SHOT: Larisa Dolina çiynindən ciddi zədə aldı
9-03-2025, 17:46
Leyla və Arzu Əliyevalar sərgidə - Fotolar
8-03-2025, 23:57
Avstriyanın "Tərəvəz orkestri" 344 konsertdən sonra Ginnesin Rekordlar Kitabına düşüb
8-03-2025, 08:43
Verilişinə köhnə sevgilisini çağırdı - Gündəm oldu
4-03-2025, 14:06
Moskvada Heydər Əliyevin abidəsi qoyulub
27-02-2025, 22:23
Amerikalı müğənni Keti Perri Bezosun kosmik gəmisi ilə kosmosa uçacaq
25-02-2025, 19:36
Xalq artisti vəfat edib
25-02-2025, 16:10
Krımlı Yuliya Pavlikova "Miss Europe 2025"in qalibi olub
22-02-2025, 10:36
Şvıdkoy: "Gedən sənətçilər qayıtdıqdan sonra kollektiv amnistiya gözləməməlidirlər"
22-02-2025, 09:40
Komediya aktyoru xarici agent statusunu ləğv etdirmək istəyir
20-02-2025, 15:22
“Leyla”nı gizli çəkib, anasını da hədələdilər
16-02-2025, 23:08
Yura Borisov BAFTA mükafatını almadı
10-02-2025, 12:32
“İbrahim Nisəyə deyib ki, gəl evlənək, Türkiyədə qal…” - Video
9-02-2025, 16:56
"Mash": "Boombox" qrupunun rus dilində oxuması qadağan edilib
7-02-2025, 13:06
SHOT: 95 yaşlı aktyor Oleq Strijenov beyin infarktı keçirdi
7-02-2025, 12:13
“Günə iki qutu siqaret çəkirdim...”
6-02-2025, 13:16
"Müzəffər fateh" təqdim olundu - Video