23:47 / 19-04-2024
“İzvestiya”nın hərbi müxbiri Semyon Eremin Şimal Hərbi Dairə zonasında ölüb
23:25 / 19-04-2024
Uspenskayanın direktoru müğənninin səhhətinin pisləşməsi ilə bağlı yayılan xəbərləri təkzib edib
23:18 / 19-04-2024
Üç İsrail raketi İraq ərazisinə düşüb
23:11 / 19-04-2024
"Monako"nun baş məşqçisi Hütter: "Qolovin əsas oyunçudur"
23:05 / 19-04-2024
WP: Ukrayna Silahlı Qüvvələri anlayır ki, səfərbərlik mərmi aclığı fonunda heç nəyi dəyişməyəcək
22:58 / 19-04-2024
Finlandiyanın Baş naziri və AK rəhbəri rusdilli sakinlərlə ünsiyyətə vaxt tapmadı
22:50 / 19-04-2024
"Üç balina" ticarət kompleksinin təsisçisi Sergey Zuev vəfat edib
22:38 / 19-04-2024
NATO-nun baş katibi Ukraynanın Rusiya Federasiyasındakı hərbi obyektlərə zərbələrini qanuni hesab edir
22:30 / 19-04-2024
UEFA "Aston Villa"nın qapıçısı Martinesi Konfrans Liqasından kənarlaşdırıb
22:23 / 19-04-2024
Rusiya hökuməti dost olmayan ölkələrdən gələn pivə üçün gömrük rüsumlarını artırıb
22:01 / 19-04-2024
Fövqəladə Hallar Nazirliyi moskvalılara güclü küləklə bağlı xəbərdarlıq edib
21:54 / 19-04-2024
ABC: İsrail İrandakı nüvə obyekti yaxınlığında hava hücumundan müdafiə radarını vurdu
12:41 / 19-04-2024
"SUMQAYIT! ƏBƏDİ YAŞA" LAYİHƏSİ mərhum şair Sabir Sarvana həsr olunmuşdu
09:32 / 19-04-2024
Rusiya Müdafiə Nazirliyi Stavropol vilayətində "Tu-22M3" təyyarəsinin qəzaya uğradığını təsdiqləyib
09:27 / 19-04-2024
“Liverpul” “Atalanta”ya qalib gəlsə də, Avropa Liqasından kənarda qalıb
09:23 / 19-04-2024
"Bayer Leverkuzen" və "Roma" Avropa Liqasının finalına çıxmaq uğrunda mübarizə aparacaq
08:15 / 19-04-2024
Robert Vud: "Fələstin BMT-nin tamhüquqlu üzvü ola bilməz"
08:09 / 19-04-2024
Kuleba Kobaxidzeni Gürcüstanın “ukraynalaşması” ilə bağlı sözlərə görə tənqid edib
08:04 / 19-04-2024
Qadın 13 yaşlı oğluna bıçaqla hücum edib
07:59 / 19-04-2024
ABŞ Argentinaya müdafiə üçün 40 milyon dollar verir
07:53 / 19-04-2024
Əlcəzair Fələstinin BMT-yə üzvlüyü perspektivinə əmindir
07:49 / 19-04-2024
Ana və azyaşlı oğul yanğın nəticəsində ölüb
07:45 / 19-04-2024
İsrail İranda bir obyektə raket zərbəsi endirib
07:40 / 19-04-2024
Qəsdən adam öldürməkdə şübhəli bilinən şəxs tutulub
22:58 / 18-04-2024
Dövlət Departamenti: ABŞ Fələstinin BMT-yə daimi üzv kimi daxil olmasını dəstəkləməyəcək
22:52 / 18-04-2024
Makron: "Ukrayna üçün İsraillə eyni hava hücumundan müdafiə sistemi qurmaq mümkün deyil"
22:41 / 18-04-2024
CNN: Çad ABŞ-ı hərbi razılaşmanı pozmaqla hədələyir
22:32 / 18-04-2024
Zaxarova: "Kosovonun Avropa Şurasına daxil olmaq hüququ yoxdur"
22:27 / 18-04-2024
Mirançuk "Liverpul"la oyunda "Atalanta"nın start heyətində yer alıb
22:18 / 18-04-2024
Krımda “Ağ kostyum” neonasist qruplaşmasının 12 üzvü saxlanılıb
16:46 / 18-04-2024
Baş prokuror Çin Xalq Respublikasında işgüzar səfərdədir
16:34 / 18-04-2024
ABŞ Konqresinin üzvü Ukraynaya yardıma səs verənləri Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə qoşulmağa dəvət edib
16:04 / 18-04-2024
"Bild": Rusiya səfiri casusluqda şübhəli bilinənlərin həbsindən sonra Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinə çağırılıb
15:59 / 18-04-2024
“Rubin”in baş məşqçisi Rəhimov Premyer Liqada bir oyunluq cəzalanıb
15:59 / 18-04-2024
“Rubin”in baş məşqçisi Rəhimov Premyer Liqada bir oyunluq cəzalanıb
15:54 / 18-04-2024
SEPAH: İran İsrailin bütün nüvə obyektlərinin yerini müəyyənləşdirib və zərbə vurmağa hazırdır
15:42 / 18-04-2024
40-dan çox it aclıqdan və soyuqdan ölüb
15:36 / 18-04-2024
Bavariyada iki nəfər Rusiyaya casusluq etməkdə şübhəli bilinərək saxlanılıb
15:29 / 18-04-2024
Peskov: "Oçeretnının Fransadakı villasının həbsi qanunsuzdur"
15:24 / 18-04-2024
Ukrayna Silahlı Qüvvələri Zaporojye Atom Elektrik Stansiyasının idman zalına pilotsuz təyyarə ilə yenidən hücum edib
NİZAMİ YARADICILIĞINDA QADIN SURƏTLƏRİ-Ramiz QASIMOV
Tarix: 06-03-2021 22:11 | Bölmə: Ədəbiyyat
Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi (1141-1209) Şərq ədəbiyyatında böyük söz tacidarları tərəfindən “sözün Allahı” deyə adlandırılmışdır. Çünki özünə qədər və hətta özündən sonra belə Nizami hər sözü birinci deyən və ən gözəl ifadə edən sənətkar idi. Təsadüfi deyildi ki, şair özü də bunu öz beyti ilə belə təsdiq və iqrar edirdi:
Nizami hər sözü demiş birinci,
Dünyada qoymamış qalsın bir inci...
Nizami böyük ədəbiyyatda öz böyüklərinin arzuladıqlarını gerçəkləşdirmişdi desək yanılmarıq. Nizaminin sözlərində Məhsəti incəliyi, Xaqani üsyankarlığı, Qətran elmiliyi, Əcəmi novatorluğu var idi. Və Nizami sözün Nizami hünərini ortaya çıxarmaqla böyük bir ənənə formalaşdırmağa nail olmuşdu. Onun ədəbiyyata gətirdiyi neçə-neçə yenilikçi ənənələr sırasında ilk diqqəti cəlb edən və böyük hünər hesab edilən qadın-xatun obrazları idi. Atabəy Eldənizin, Cahan Pəhləvanın hökmdar kimi ana-qadına ehtiramı Memar Əcəminin nadir sənətkar məharəti və istedadının qüdrətli ilə Mömünə xatun məqbərəsinin timsalında bir sənət incisi olaraq reallır tapmışdı. Məhsəti Gəncəvinin isə özünəqədərki türk-azərbaycanlı anaları ilə birgə böyük hünər və istedad nümayiş etdirərək qadınlıq məharətini ortaya qoyması, böyük sənətkar və söz ustadı olaraq şeirlərinin dillər əzbərinə çevrilməsi qadının cəmiyyətdə yerinə real yanaşmaları zərurətə çevirirdi. Elə bu ənənə və müşahidələrin üzərində Nizaminin nadir qələmi ilə böyük sənətdə, söz meydanında Sultan Səncər kimi Süleyman taxtının sahibinə etiraz və üsyan edən, böyük ədəb, mərifət və ədalətlə taxt sahibi olan Şirin, Məhin banu, Nüşabə kimi hökmdar qadınlar, Fitnə kimi nəsihət etməyə qabil qadın obrazları görünməyə, möhkəm-möhkəm yer tutmağa başladı. Nizami Gəncəvinin böyük ustalıqla yaratdığı qadın obrazları və xarakterləri o zamankı ədəbi inkişafda intibah hadisəsi, yenilik, birincilik və hünər idi. Amma bir az əvvəl qeyd etdiyimiz şərtlərdən, təməllərdən başqa bir də “Kitabi-Dədə Qorqud” ənənəsi də təsirsiz deyildi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rast gəldiyimiz qadınlar türk elində ana-qadının möhkəm yerini, sarsılmaz mövqeyini, analıq haqqını təzahür etdirirdi. Bu dastanda, bir xalqın, millətin söz abidəsində Ana haqqına Tanrı haqqı kimi baxılır, “Sərvi boylum, Evim dirəyi” kimi müraciətlərlə çağrılır, elin və evin böyüyü, dirəyi kimi hörmət, ehtiram və sevgi bəslənilirdi. Söz yox, Nizami Gəncəvi artıq alimlərin qətiyyətlə dediyi kimi, türk düşüncəli, türk əxlaqlı, türk mənəviyyatlı bir sənətkar idi və belə qadın obrazlarını mükəmməl planda ədəbiyyata gətirməyə də heç bir çətinlik çəkmədi. Bizə elə gəlir ki, “Gutadqu bilik”də olan kimi Nizami əsərlərində, xüsusilə “Xosrov və Şirin”də, “Yeddi gözəl”də”, “İsgəndərnamə”də ənənə və törələrə sədaqət hissi özünü göstərməkdədir. Müəyyən məsələlərdə yenilikçi olan, xalq demokratiyası ilə çıxış edən Nizami mənsub olduğu türk elinin mütərəqqi ənənələri və törələrinə də sadaqət göstərirdi. Yaşadığı adi həyatda gördüyü həqiqətlərdən, mövcud stereotiplərdən çıxış edərək ədəbiyyata gətirdiyi qadın obrazları Nizaminin türk hünərli, türk düşüncəli sənətinin təntənəsi idi. Bu ənənə özündən sonra bütün Şərq və dünya ədəbiyyatına yeni istiqamət bəxş etdi. Nizaminin əsərlərində öyə-öyə, öyünə-öyünə bəhs etdiyi anası Rəisə xanıma (sənətkar özü onu “igid Rəisə” deyə xatırlayır – R.Q.), eləcə də Dərbənd hökmdarının ona göndərdiyi Afaq xanımı ömür-gün yoldaşı kimi qəbul edərək göstərdiyi münasibət də, ona Məhəmməd adlı oğul övladı bəxş edən həmin qadın haqqında nümayiş etdirdiyi böyük ehtiram və məhəbbət də şairin qadına olan yüksək münasibətinin səbəblərini, böyük şairin yaradıcılığında yer alan qadın obrazlarının genezisini aydınlığı ilə ehtiva edir. Nizami onu dünyaya gətirən anası Rəisə ilə fəxr etdiyi kimi, ona yeni dünya bəxş edən həyat yoldaşı Afaqdan da məhəbbət dolu razılıqla bəhs açır və onun vəfatına dərindən kədərlənir. Təsadüfi deyildi ki, Nizami bu kədəri məhz əzəmətli sevgi əhvalatı ilə dillər dastanına çevrilən, özünü sevgisinə fəda edən Şirinin ölməz məhəbbətindən bəhs edən “Xosrov və Şirin” əsərində dilə gətirir. Türk qızı və şahzadəsi Şirindən öyünə-öyünə bəhs etdiyi kimi, “türküm” deyə bəhs etdiyi Afaqını da öyür, ona məhəbbət dolu öygü və təriflər deyir.
Nizami Gəncəvinin qadın surətlərində bir analıq əzəməti, qadınlıq mərhəməti, insanlıq sevgisi təzahür edir. Böyük sənətkarın məşhur “Sirlər xəzinəsi” adlanan mənəviyyat kitabında “Sultan Səncər və Qarı” hekayətində qadın bütün elin, xalqın sözünü öz üsyankar səsi və cəsarətilə Sultan Səncər kimi taxt sahibinin üzünə çırpır. Onun əzazil və zalım məmurların özbaşınalıq və davranışlarından bezikərək üsyan qaldırması əslində bir xalqın hünər və səsinin ifadəsi idi. Bu ənənəyə biz “Dədə Qorqud kitabı”mızda da rast gəlirik. Belə ki, “Dədə Qorqud kitabı”mızdakı məşhur, unudulmaz obrazlardan olan, əli-qolu bağlanmış halda sarındığı ağacı kökündən çıxaran Qaraca Çoban öz gücü və qüdrətilə bütün xalqın düşüncəsində qəraralaşan əsl insan-kişi-qəhrəman haqqındakı keyfiyyətləri özündə ümumiləşdirən bir obraz idi. O, bir tərəfdən xalqın bir nümayəndəsi, digər bir tərəfdən də xalqın siması idi. Qaraca Çoban sadə və sədaqətli, güclü və qüvvətli idi. Bu qüvvət əslində xalqın ümumi güc və qüvvəsinin idealizə və simvolizəsi kimi diqqəti cəlb edir. Bu mənada Sultan Səncər kimi bir hökmdarın qarşısına dikilməyi bacaran və ona ədaləti pozduğuna, ədalətli qərarlar vermədiyi və doğru hökmdarlıq etmədiyinə görə ittihamlar səsləndirən Qarı da məhz xalqının qüvvəsini öz arxasına almışdı. Nizami də sanki bu hünərli Qadının səsinə arxalanaraq tək bir xaqana, hökmdara deyil, bütün hökmdarlara və xaqanlığa öz sözünü deyirdi. Ədaləti pozanları, xalqı incidənləri, zülmə güc verənləri ittiham, mühakimə edirdi:
Zülm edib bir qarıya çox uddurmuşdular qan,
O da Sultan Səncərin tutaraq yaxasından
Dedi ki: − Səndə insaf az görmüşəm, qulaq as!
Səndən gördüyüm zülüm əsla hesaba sığmaz.
Vilayəti soyarkən padşahın adamları,
Cinayətkar olarmı bunda məgər bir qarı?
Bu zülmə əl atarkən darğa xalq görə-görə
Mənim ismətim, sənin ədlin salınmış yerə.
Bu yaralı sinəmdən bir də axıtdılar qan,
Özümü itirmişəm, qalmamışdır məndə can.
Ey şah! Dada çatmasan, olurkən qəlbim kabab,
Qiyamətin günündə çəkilər səndən hesab.
Ah, səndə nə ədalət, nə mərhəmət görürəm,
Mən səndə sonsuz zülüm və əziyyət görürəm.
Rəiyyətə hər zaman kömək etməli padşah,
Səndən xarlıqdır gələn bizə, ol bundan agah.
Bir hünər deyil almaq yetimlərin malını,
Buna mərdlik deməzlər, düşün işin dalını.
Qarının hayqırtısında bir ədalət tələbi təcəssüm tapırdı. Ədalət isə Nizami yaradıcılığının başlıca qayəsini, məğzini, nüvəsini təşkil edirdi. Hətta bir çox hallarda Nizami yaradıcılığını təhlil edən alimlər onun idealı və ideyasının “ədalətli hökmdar” olduğunu yazır, “ədalətli cəmiyyət” arzuladığını qeyd edirdilər.
Nizaminin qiymətli söz xəzinəsində, “Xəmsə” adlanan beş poemadan ibarət (“Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İsgəndərnamə”) nadir poetik irsində diqqət mərkəzinə gələn və yaddaqalan qadın obrazları arasında Şirin, Məhinbanu, Nüşabə və Fitnənin çox əlamətdar, özünəməxsus yeri var. Bir az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, Nizami qadın surətləri yaradarkən hər bir təbəqə və ictimai mövqeyə diqqət ayırmışdı. Yaratdığı Şirin və Nüşabə obrazları bir hökmdar qadın obrazları kimi çox təqdirəlayiq və əhəmiyyətl daşıyırdı. Bu qadınların bədii əsərdə başqa digər xidmətlərilə bərabər başlıca birləşdirici bir xüsusiyyətləri də var ki, onlar tərbiyə edəndirlər. Qarı Sultan Səncərə öyüd verdiyi kimi, Şirin sevgilisi Xosrovu tərbiyə etməklə naqis xüsusiyyətlərdən təmizləməyə və kamilləşdirməyə nail olur. Nüşabə isə dünya fatehi İsgəndərə hökmdarlıq dərsi keçərək onu dünyagirlikdən qurtulmağa dəvət edir. Fitnə təbəqə etibarilə yaxın olduğu Qarı obrazı kimi özündən razı Bəhram şaha ədalətli olmağı tövsiyəsi edir və ona verdiyi dərslə hökmdarı utandırır və pis əməlindən peşman etdirir. Nizaminin böyük məhəbbətlə təsvir etdiyi bu qadınların hər biri ağıllı və hünərlidirlər. Onlar zərif qadınlıq xarakterlərinə nəcib insani keyfiyyətlər sığışdıraraq hünər və qeyrət təcəssüm etdirirlər.
Böyük Nizaminin məşhur “İsgəndərnamə” poemasında təsvir etdiyi Nüşabə obrazı Bərdə hökmdarıdır. Onun ədalətli idarəçiliyi dillərə əzbərdir. Hətta bu ədalətin bərəkətindən məhsullar bol, nemətlər bəhrəli olur. Bu ölkədə yetişdirilən hər buğda min buğda yetirir. Nüşabənin açıq ürəyi, müdrikanə fikirləri, alim kimi bilicilik keyfiyyətləri var. Hətta onu sorub-soruşduran İsgəndərə Nüşabə haqqında belə deyirlər:
Qadındır, erkəkdən ürəkli, qoçaq,
Dəniz incisindən təmiz və parlaq.
Tayı yox şüurda, adda və sanda,
Rəiyyət becərir çətin zamanda.
Mərdlikdə belinə bağlamış kəmər…
Nizami Nüşabəni təkcə hökmdar olaraq dişi aslan kimi hünərli, qoçaq, eləcə də ağıllı, bilici göstərmir, eyni zamanda onu qadın kimi nəcib, utancaq, abırlı bir xatun kimi də təqdim edir:
Endirdi həyadan göz qapağını,
Utandı, tər yudu al yanağını…
Bütün bunlarla birgə Nüşabə özünü bir obraz olaraq belə tamamlayır:
Erkək tinətliyəm olsam da qadın,
Hər işi bəllidir mənə dünyanın.
Mən də bir aslanam, düşünsən bir az,
Aslanın erkəyi, dişisi olmaz.
Hamının dünya fatehi İsgəndərdən qorxub ondan tük tökdükləri bir vaxtda Azərbaycanın hökmdar xanımı kimi Nüşabə ona elə bir dərs verir ki, bu dərs İsgəndəri heyrətdə qoyur. Əsərdə həm də bir filosof kimi obrazı canlandırılan İsgəndərə Şərqin bu böyük qadını alimlik və müdriklik dərsi də verir. İsgəndərin qarşısına yemək əvəzinə daş-qoyan, onun elçi geyimində hökmdar olduğunu müəyyənləşdirən Nüşabə İsgəndərin və əlbəttə, oxucunun gözündə ucalaraq zirvəyə çatır, ağıl, mənəviyyat və ədəb savaşının qalibi olaraq böyük rəğbət qazanır.
Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” əsərində İsgəndərə qıpçaq ağsaqqallarının verdiyi müdriklik dərsini də qadına münasibətdə yada salmaq yerinə düşər. Əslində bu da maraqlıdır ki, Nizaminin türklərin sərhədləri daxilində təsvir etdiyi məkanlarda qadınların həyat tərzi, yaşayış qaydaları öz demokratizmi ilə fərqlənir. Qadınların sərbəst davranışı, cəmiyyətdə mühüm mövqeyi, nüfuz və hörmətləri nəzər diqqəti cəlb edir. Elə qıpçaq çöllərində İsgəndərin türk qadınlarının sərbəstliyini görməsi də demokratik düşüncəli türk cəmiyyətində qadının yerini daha dəqiqliklə göstərir. Bunun özü də Nizami sənətində azad qadın obrazlarının yaranma səbəbini və mənşəyini ortaya çıxara bilir. Əslində qıpçaq ağsaqqallarının İsgəndərə verdiyi bu müdrik cavab da türk əxlaqının təntənəsi olaraq səslənir:
Üz örtmək ayini qoy olsun sənin,
Bizə də göz örtmək olmuşdur ayin.
Baxmamaq gərəkdir naməhrəm üzə,
Nə suçu var üzün, cəza ver gözə.
…Örtü salmaqdansa xalqın üzünə,
Özün bir örtü çək baxan gözünə.
Bəli, Nzami əsərlərini varaqladıqca, onun yaratdığı möhtəşəm qadın obrazlarının müasirliyinə heyrət etməyə bilmirsən. Nizami qadın haqqında o düşüncələri qələmə almışdı ki, bugünkü dünyamızın qadın haqda arzuladığı ən ideal düşüncələridir. Əlbəttə ki, qadın haqqında müqəddəs düşüncələrdən yaranan bu unudulmz obrazlar bütövlükdə Şərq və dünya ədəbiyyatına yeni ənənələr gətirdi. Qadını sevgi və ehtiramın ən uca zirvəsinə qaldıran Nizami ona bütün qadın ülviyyəti və zərafəti ilə uca bir taxt qurdu: könül taxtı. Nizami qadın obrazlarının vasitəsilə ictimai düşüncə və həyata eşq donunda bir isti həyat, müqəddəs ailə və yaşam dəyərləri, ən əsası ədalət, mərhəmət və nəcabət gətirdi.
Ramiz QASIMOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 920
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 06-03-2021 22:11 | Bölmə: Ədəbiyyat
Böyük Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi (1141-1209) Şərq ədəbiyyatında böyük söz tacidarları tərəfindən “sözün Allahı” deyə adlandırılmışdır. Çünki özünə qədər və hətta özündən sonra belə Nizami hər sözü birinci deyən və ən gözəl ifadə edən sənətkar idi. Təsadüfi deyildi ki, şair özü də bunu öz beyti ilə belə təsdiq və iqrar edirdi:
Nizami hər sözü demiş birinci,
Dünyada qoymamış qalsın bir inci...
Nizami böyük ədəbiyyatda öz böyüklərinin arzuladıqlarını gerçəkləşdirmişdi desək yanılmarıq. Nizaminin sözlərində Məhsəti incəliyi, Xaqani üsyankarlığı, Qətran elmiliyi, Əcəmi novatorluğu var idi. Və Nizami sözün Nizami hünərini ortaya çıxarmaqla böyük bir ənənə formalaşdırmağa nail olmuşdu. Onun ədəbiyyata gətirdiyi neçə-neçə yenilikçi ənənələr sırasında ilk diqqəti cəlb edən və böyük hünər hesab edilən qadın-xatun obrazları idi. Atabəy Eldənizin, Cahan Pəhləvanın hökmdar kimi ana-qadına ehtiramı Memar Əcəminin nadir sənətkar məharəti və istedadının qüdrətli ilə Mömünə xatun məqbərəsinin timsalında bir sənət incisi olaraq reallır tapmışdı. Məhsəti Gəncəvinin isə özünəqədərki türk-azərbaycanlı anaları ilə birgə böyük hünər və istedad nümayiş etdirərək qadınlıq məharətini ortaya qoyması, böyük sənətkar və söz ustadı olaraq şeirlərinin dillər əzbərinə çevrilməsi qadının cəmiyyətdə yerinə real yanaşmaları zərurətə çevirirdi. Elə bu ənənə və müşahidələrin üzərində Nizaminin nadir qələmi ilə böyük sənətdə, söz meydanında Sultan Səncər kimi Süleyman taxtının sahibinə etiraz və üsyan edən, böyük ədəb, mərifət və ədalətlə taxt sahibi olan Şirin, Məhin banu, Nüşabə kimi hökmdar qadınlar, Fitnə kimi nəsihət etməyə qabil qadın obrazları görünməyə, möhkəm-möhkəm yer tutmağa başladı. Nizami Gəncəvinin böyük ustalıqla yaratdığı qadın obrazları və xarakterləri o zamankı ədəbi inkişafda intibah hadisəsi, yenilik, birincilik və hünər idi. Amma bir az əvvəl qeyd etdiyimiz şərtlərdən, təməllərdən başqa bir də “Kitabi-Dədə Qorqud” ənənəsi də təsirsiz deyildi. “Kitabi-Dədə Qorqud”da rast gəldiyimiz qadınlar türk elində ana-qadının möhkəm yerini, sarsılmaz mövqeyini, analıq haqqını təzahür etdirirdi. Bu dastanda, bir xalqın, millətin söz abidəsində Ana haqqına Tanrı haqqı kimi baxılır, “Sərvi boylum, Evim dirəyi” kimi müraciətlərlə çağrılır, elin və evin böyüyü, dirəyi kimi hörmət, ehtiram və sevgi bəslənilirdi. Söz yox, Nizami Gəncəvi artıq alimlərin qətiyyətlə dediyi kimi, türk düşüncəli, türk əxlaqlı, türk mənəviyyatlı bir sənətkar idi və belə qadın obrazlarını mükəmməl planda ədəbiyyata gətirməyə də heç bir çətinlik çəkmədi. Bizə elə gəlir ki, “Gutadqu bilik”də olan kimi Nizami əsərlərində, xüsusilə “Xosrov və Şirin”də, “Yeddi gözəl”də”, “İsgəndərnamə”də ənənə və törələrə sədaqət hissi özünü göstərməkdədir. Müəyyən məsələlərdə yenilikçi olan, xalq demokratiyası ilə çıxış edən Nizami mənsub olduğu türk elinin mütərəqqi ənənələri və törələrinə də sadaqət göstərirdi. Yaşadığı adi həyatda gördüyü həqiqətlərdən, mövcud stereotiplərdən çıxış edərək ədəbiyyata gətirdiyi qadın obrazları Nizaminin türk hünərli, türk düşüncəli sənətinin təntənəsi idi. Bu ənənə özündən sonra bütün Şərq və dünya ədəbiyyatına yeni istiqamət bəxş etdi. Nizaminin əsərlərində öyə-öyə, öyünə-öyünə bəhs etdiyi anası Rəisə xanıma (sənətkar özü onu “igid Rəisə” deyə xatırlayır – R.Q.), eləcə də Dərbənd hökmdarının ona göndərdiyi Afaq xanımı ömür-gün yoldaşı kimi qəbul edərək göstərdiyi münasibət də, ona Məhəmməd adlı oğul övladı bəxş edən həmin qadın haqqında nümayiş etdirdiyi böyük ehtiram və məhəbbət də şairin qadına olan yüksək münasibətinin səbəblərini, böyük şairin yaradıcılığında yer alan qadın obrazlarının genezisini aydınlığı ilə ehtiva edir. Nizami onu dünyaya gətirən anası Rəisə ilə fəxr etdiyi kimi, ona yeni dünya bəxş edən həyat yoldaşı Afaqdan da məhəbbət dolu razılıqla bəhs açır və onun vəfatına dərindən kədərlənir. Təsadüfi deyildi ki, Nizami bu kədəri məhz əzəmətli sevgi əhvalatı ilə dillər dastanına çevrilən, özünü sevgisinə fəda edən Şirinin ölməz məhəbbətindən bəhs edən “Xosrov və Şirin” əsərində dilə gətirir. Türk qızı və şahzadəsi Şirindən öyünə-öyünə bəhs etdiyi kimi, “türküm” deyə bəhs etdiyi Afaqını da öyür, ona məhəbbət dolu öygü və təriflər deyir.
Nizami Gəncəvinin qadın surətlərində bir analıq əzəməti, qadınlıq mərhəməti, insanlıq sevgisi təzahür edir. Böyük sənətkarın məşhur “Sirlər xəzinəsi” adlanan mənəviyyat kitabında “Sultan Səncər və Qarı” hekayətində qadın bütün elin, xalqın sözünü öz üsyankar səsi və cəsarətilə Sultan Səncər kimi taxt sahibinin üzünə çırpır. Onun əzazil və zalım məmurların özbaşınalıq və davranışlarından bezikərək üsyan qaldırması əslində bir xalqın hünər və səsinin ifadəsi idi. Bu ənənəyə biz “Dədə Qorqud kitabı”mızda da rast gəlirik. Belə ki, “Dədə Qorqud kitabı”mızdakı məşhur, unudulmaz obrazlardan olan, əli-qolu bağlanmış halda sarındığı ağacı kökündən çıxaran Qaraca Çoban öz gücü və qüdrətilə bütün xalqın düşüncəsində qəraralaşan əsl insan-kişi-qəhrəman haqqındakı keyfiyyətləri özündə ümumiləşdirən bir obraz idi. O, bir tərəfdən xalqın bir nümayəndəsi, digər bir tərəfdən də xalqın siması idi. Qaraca Çoban sadə və sədaqətli, güclü və qüvvətli idi. Bu qüvvət əslində xalqın ümumi güc və qüvvəsinin idealizə və simvolizəsi kimi diqqəti cəlb edir. Bu mənada Sultan Səncər kimi bir hökmdarın qarşısına dikilməyi bacaran və ona ədaləti pozduğuna, ədalətli qərarlar vermədiyi və doğru hökmdarlıq etmədiyinə görə ittihamlar səsləndirən Qarı da məhz xalqının qüvvəsini öz arxasına almışdı. Nizami də sanki bu hünərli Qadının səsinə arxalanaraq tək bir xaqana, hökmdara deyil, bütün hökmdarlara və xaqanlığa öz sözünü deyirdi. Ədaləti pozanları, xalqı incidənləri, zülmə güc verənləri ittiham, mühakimə edirdi:
Zülm edib bir qarıya çox uddurmuşdular qan,
O da Sultan Səncərin tutaraq yaxasından
Dedi ki: − Səndə insaf az görmüşəm, qulaq as!
Səndən gördüyüm zülüm əsla hesaba sığmaz.
Vilayəti soyarkən padşahın adamları,
Cinayətkar olarmı bunda məgər bir qarı?
Bu zülmə əl atarkən darğa xalq görə-görə
Mənim ismətim, sənin ədlin salınmış yerə.
Bu yaralı sinəmdən bir də axıtdılar qan,
Özümü itirmişəm, qalmamışdır məndə can.
Ey şah! Dada çatmasan, olurkən qəlbim kabab,
Qiyamətin günündə çəkilər səndən hesab.
Ah, səndə nə ədalət, nə mərhəmət görürəm,
Mən səndə sonsuz zülüm və əziyyət görürəm.
Rəiyyətə hər zaman kömək etməli padşah,
Səndən xarlıqdır gələn bizə, ol bundan agah.
Bir hünər deyil almaq yetimlərin malını,
Buna mərdlik deməzlər, düşün işin dalını.
Qarının hayqırtısında bir ədalət tələbi təcəssüm tapırdı. Ədalət isə Nizami yaradıcılığının başlıca qayəsini, məğzini, nüvəsini təşkil edirdi. Hətta bir çox hallarda Nizami yaradıcılığını təhlil edən alimlər onun idealı və ideyasının “ədalətli hökmdar” olduğunu yazır, “ədalətli cəmiyyət” arzuladığını qeyd edirdilər.
Nizaminin qiymətli söz xəzinəsində, “Xəmsə” adlanan beş poemadan ibarət (“Sirlər xəzinəsi”, “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Yeddi gözəl”, “İsgəndərnamə”) nadir poetik irsində diqqət mərkəzinə gələn və yaddaqalan qadın obrazları arasında Şirin, Məhinbanu, Nüşabə və Fitnənin çox əlamətdar, özünəməxsus yeri var. Bir az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, Nizami qadın surətləri yaradarkən hər bir təbəqə və ictimai mövqeyə diqqət ayırmışdı. Yaratdığı Şirin və Nüşabə obrazları bir hökmdar qadın obrazları kimi çox təqdirəlayiq və əhəmiyyətl daşıyırdı. Bu qadınların bədii əsərdə başqa digər xidmətlərilə bərabər başlıca birləşdirici bir xüsusiyyətləri də var ki, onlar tərbiyə edəndirlər. Qarı Sultan Səncərə öyüd verdiyi kimi, Şirin sevgilisi Xosrovu tərbiyə etməklə naqis xüsusiyyətlərdən təmizləməyə və kamilləşdirməyə nail olur. Nüşabə isə dünya fatehi İsgəndərə hökmdarlıq dərsi keçərək onu dünyagirlikdən qurtulmağa dəvət edir. Fitnə təbəqə etibarilə yaxın olduğu Qarı obrazı kimi özündən razı Bəhram şaha ədalətli olmağı tövsiyəsi edir və ona verdiyi dərslə hökmdarı utandırır və pis əməlindən peşman etdirir. Nizaminin böyük məhəbbətlə təsvir etdiyi bu qadınların hər biri ağıllı və hünərlidirlər. Onlar zərif qadınlıq xarakterlərinə nəcib insani keyfiyyətlər sığışdıraraq hünər və qeyrət təcəssüm etdirirlər.
Böyük Nizaminin məşhur “İsgəndərnamə” poemasında təsvir etdiyi Nüşabə obrazı Bərdə hökmdarıdır. Onun ədalətli idarəçiliyi dillərə əzbərdir. Hətta bu ədalətin bərəkətindən məhsullar bol, nemətlər bəhrəli olur. Bu ölkədə yetişdirilən hər buğda min buğda yetirir. Nüşabənin açıq ürəyi, müdrikanə fikirləri, alim kimi bilicilik keyfiyyətləri var. Hətta onu sorub-soruşduran İsgəndərə Nüşabə haqqında belə deyirlər:
Qadındır, erkəkdən ürəkli, qoçaq,
Dəniz incisindən təmiz və parlaq.
Tayı yox şüurda, adda və sanda,
Rəiyyət becərir çətin zamanda.
Mərdlikdə belinə bağlamış kəmər…
Nizami Nüşabəni təkcə hökmdar olaraq dişi aslan kimi hünərli, qoçaq, eləcə də ağıllı, bilici göstərmir, eyni zamanda onu qadın kimi nəcib, utancaq, abırlı bir xatun kimi də təqdim edir:
Endirdi həyadan göz qapağını,
Utandı, tər yudu al yanağını…
Bütün bunlarla birgə Nüşabə özünü bir obraz olaraq belə tamamlayır:
Erkək tinətliyəm olsam da qadın,
Hər işi bəllidir mənə dünyanın.
Mən də bir aslanam, düşünsən bir az,
Aslanın erkəyi, dişisi olmaz.
Hamının dünya fatehi İsgəndərdən qorxub ondan tük tökdükləri bir vaxtda Azərbaycanın hökmdar xanımı kimi Nüşabə ona elə bir dərs verir ki, bu dərs İsgəndəri heyrətdə qoyur. Əsərdə həm də bir filosof kimi obrazı canlandırılan İsgəndərə Şərqin bu böyük qadını alimlik və müdriklik dərsi də verir. İsgəndərin qarşısına yemək əvəzinə daş-qoyan, onun elçi geyimində hökmdar olduğunu müəyyənləşdirən Nüşabə İsgəndərin və əlbəttə, oxucunun gözündə ucalaraq zirvəyə çatır, ağıl, mənəviyyat və ədəb savaşının qalibi olaraq böyük rəğbət qazanır.
Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə” əsərində İsgəndərə qıpçaq ağsaqqallarının verdiyi müdriklik dərsini də qadına münasibətdə yada salmaq yerinə düşər. Əslində bu da maraqlıdır ki, Nizaminin türklərin sərhədləri daxilində təsvir etdiyi məkanlarda qadınların həyat tərzi, yaşayış qaydaları öz demokratizmi ilə fərqlənir. Qadınların sərbəst davranışı, cəmiyyətdə mühüm mövqeyi, nüfuz və hörmətləri nəzər diqqəti cəlb edir. Elə qıpçaq çöllərində İsgəndərin türk qadınlarının sərbəstliyini görməsi də demokratik düşüncəli türk cəmiyyətində qadının yerini daha dəqiqliklə göstərir. Bunun özü də Nizami sənətində azad qadın obrazlarının yaranma səbəbini və mənşəyini ortaya çıxara bilir. Əslində qıpçaq ağsaqqallarının İsgəndərə verdiyi bu müdrik cavab da türk əxlaqının təntənəsi olaraq səslənir:
Üz örtmək ayini qoy olsun sənin,
Bizə də göz örtmək olmuşdur ayin.
Baxmamaq gərəkdir naməhrəm üzə,
Nə suçu var üzün, cəza ver gözə.
…Örtü salmaqdansa xalqın üzünə,
Özün bir örtü çək baxan gözünə.
Bəli, Nzami əsərlərini varaqladıqca, onun yaratdığı möhtəşəm qadın obrazlarının müasirliyinə heyrət etməyə bilmirsən. Nizami qadın haqqında o düşüncələri qələmə almışdı ki, bugünkü dünyamızın qadın haqda arzuladığı ən ideal düşüncələridir. Əlbəttə ki, qadın haqqında müqəddəs düşüncələrdən yaranan bu unudulmz obrazlar bütövlükdə Şərq və dünya ədəbiyyatına yeni ənənələr gətirdi. Qadını sevgi və ehtiramın ən uca zirvəsinə qaldıran Nizami ona bütün qadın ülviyyəti və zərafəti ilə uca bir taxt qurdu: könül taxtı. Nizami qadın obrazlarının vasitəsilə ictimai düşüncə və həyata eşq donunda bir isti həyat, müqəddəs ailə və yaşam dəyərləri, ən əsası ədalət, mərhəmət və nəcabət gətirdi.
Ramiz QASIMOV,
AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 920
Bölməyə aid digər xəbərlər
17-04-2024, 21:58
ADPU-nun Beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru Mahirə Hüseynova Dünya Söz Akademiyasının fəxri akademik üzvü seçilib
28-03-2024, 23:35
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
26-03-2024, 14:48
Şeirlər-İSMAYIL MƏRCANLI İMANZADƏ
7-03-2024, 23:27
VÜQAR,ƏHMƏD TÜRKSOY- UN QIZIL MEDALI İLƏ TƏLTİF OLUNUB
7-03-2024, 23:12
Kostomarov "Qanqster Peterburq" serialından mahnı oxudu
11-02-2024, 00:49
Sumqayıtda şair Sabir Yusifoğlunun xatirə gecəsi keçirilib-VİDEO+FOTOLAR
30-01-2024, 14:54
Dramaturq Aleksandr Gelmanı avtomobil vurub
26-12-2023, 20:56
Jurnalist və yazıçı Valeri Şamşurin vəfat edib
21-12-2023, 23:29
BACI İTİRMİŞƏM-VÜQAR ƏHMƏD
19-12-2023, 15:51
“Ərəb mənbələrində azərbaycanlı alim və ədiblər (VII-XVII əsrlər)” adlı kitab nəşr olunub
19-12-2023, 15:05
Təhlükəsizlik qüvvələri Akuninin kitablarını nəşr edən nəşriyyata gəlib
30-11-2023, 23:25
BİR ŞAİR YAŞAYIR MİNGƏÇEVİRDƏ...
28-11-2023, 16:41
Ankarada Sadiq Qurbanovun kitabının təqdimatı olub – FOTO
27-11-2023, 10:45
İrlandiyalı Pol Linç 2023-cü il üçün "Man Booke"r mükafatını qazandı
1-11-2023, 11:19
Buninin qardaşı qızı 100 yaşında dünyasını dəyişib
18-10-2023, 21:25
ŞAİRİN OXUCULAR QARŞISINDA POETİK HESABATI
16-10-2023, 14:46
Əlyazma kolleksiyaları oxuculara virtual təqdim olunur
15-10-2023, 22:09
Şair və rəssam Qavriil Lubnin vəfat edib
4-10-2023, 20:34
“Heydər Əliyev: tariximizdə və taleyimizdə” kitabının təqdimatı olub
24-09-2023, 20:54
AMEA Naxçıvan Bölməsində Məhəmmədhüseyn Şəhriyara həsr olunmuş konfrans
22-09-2023, 21:09
Qərbi Azərbaycan haqqında kitabın və sosioloji-tədqiqatın nəticələri ilə bağlı hesabatın təqdimatı keçirilib
13-09-2023, 15:11
Seyfəddin Dağlının “Gəcil qapısı” pomanının təqdimatı Keçirilib
10-09-2023, 00:17
“Heydər Əliyev ideyaları və müasir dövr” respublika elmi konfransının materialları çapdan çıxıb
3-09-2023, 22:18
YAZARLAR MƏDƏNİYYƏT İŞÇİLƏRİNİ MƏFTUN ETDİLƏR
15-08-2023, 00:28
ƏBÜLFƏT HƏSƏNOĞLU-ŞEİRLƏR
8-08-2023, 18:16
Vəfat etmiş tərcüməçi və yazıçı Leonid Volodarski
7-08-2023, 22:22
Uşaq kitablarının illüstratoru Nikolay Ustinov vəfat edib
13-07-2023, 14:50
“Naxçıvan paremioloji vahidləri: deyimlər, atalar sözləri və məsəllər” kitabının təqdimatı keçirilib
10-07-2023, 19:57
O, HEYDƏR DÜHASIDIR-Ramiz QASIMOV
7-07-2023, 22:48
QHT Azərbaycanın klassik və müasir ədəbiyyatını təbliğ edəcək
30-06-2023, 23:49
Həmişə sizinlə olan cəhənnəm-Əkbər Qoşalı
28-06-2023, 20:10
İSMAYIL İMANZADƏNİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNDƏN İBARƏT “HƏR ÇƏMƏNDƏN BİR ÇİÇƏK” KİTABINA ÖN SÖZ-ADİLƏ NƏZƏROVA
23-06-2023, 20:44
Baş Prokurorluq tərəfindən "Özəl sektorda anti-korrupsiya standartları" mövzusuna həsr olunmuş kitab hazırlanıb
22-06-2023, 22:44
TANINMIŞ ALİMİN “HEYDƏR ƏLİYEV SİYASƏTİ: TARİX VƏ MÜASİRLİK” MONOQRAFİYASI NƏŞR EDİLİB-Ramiz Qasımov
22-06-2023, 22:37
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
10-06-2023, 20:04
AMEA-nın Naxçıvan Bölməsində kitab təqdimatı olub
27-05-2023, 22:21
Detektiv yazar Elbrus Kəlbiyevlə görüş keçirilib
24-05-2023, 00:22
Qərbi Azərbaycanın mədəni-ədəbi mühitinə həsr edilmiş elmi konfrans olub
19-05-2023, 19:17
Nizami Gəncəvi Dühası-Anar Rzayev
18-05-2023, 20:14
“Axtarışlar” jurnalının yeni nömrəsi nəşrdən çıxıb
17-05-2023, 19:52
“Naxçıvanın əlyazmalar xəzinəsi” kitabı nəşr olunub
16-05-2023, 21:02
Yeni nəşr olunmuş iki monoqrafiyanın təqdimatı olub
5-05-2023, 21:54
Əhliman Ərəfsəli doğma kəndində yad edilib
5-05-2023, 21:38
“Elmi əsərlər”in yeni nömrəsi çapdan çıxıb
5-05-2023, 20:34
Əhməd Cavadın Vətən idealı-Ramiz QASIMOV
1-05-2023, 21:21
KAMAL CAMALOV TƏDQİQATÇILIQ VƏ NATİQLİK MƏHARƏTİİLƏ SEÇİLƏN TƏDQİQATÇI ALİMDİR-Əbülfət Pələngov