16:03 / 29-04-2024
Hakim partiyanın Gürcüstan parlamenti yaxınlığında keçirəcəyi mitinqlə bağlı hazırlıqlar sakit davam edir
15:54 / 29-04-2024
Rostov vilayətində ikiqat qətl törətməkdə şübhəli bilinən şəxs saxlanılıb
15:45 / 29-04-2024
Keniyada daşqınlar nəticəsində 40-dan çox adam ölüb
15:34 / 29-04-2024
Paraplançı uğursuz enişdən sonra xəstəxanaya yerləşdirilib
15:29 / 29-04-2024
Həyat yoldaşına qarşı aparılan araşdırmalara baxmayaraq, Sançes İspaniyanın baş naziri olaraq qalacaq
15:18 / 29-04-2024
Blinken: "ABŞ Qəzzalılar üçün “dəhşətli əzablara” son qoymaq istəyir"
15:13 / 29-04-2024
Britaniya Hərbi Dəniz Qüvvələri Yəmən sahillərində gəmiyə hücum barədə məlumat verib
14:52 / 29-04-2024
Çin İspaniyaya iki nəhəng panda göndərib
14:47 / 29-04-2024
Bloger Portnyagin çirkli pulların yuyulması ilə bağlı ev dustaqlığına etiraz edib
13:10 / 29-04-2024
Onlar nazir müavini təyin edildilər
13:03 / 29-04-2024
Yeni icra başçısı Ovni Muradov kimdir?
12:58 / 29-04-2024
İcra başçısı vəzifəsindən azad edildi - Yeni təyinat
23:37 / 28-04-2024
"Paris Saint-Germain" vaxtından əvvəl Fransa çempionu olub
23:29 / 28-04-2024
RMF FM: Polşada yanacaqdoldurma məntəqəsi yaxınlığındakı bombaya görə iki min insan təxliyə edilir
22:17 / 28-04-2024
Mirançukun çıxış etdiyi “Atalanta” “Empoli”ni məğlub edib
22:08 / 28-04-2024
Qətər Xarici İşlər Nazirliyi: Danışıqların pozulmasında həm İsrail, həm də Həmas günahkardır
22:04 / 28-04-2024
Bayraktar: "Rusiya ilə qaz sövdələşmələri Türkiyənin böhrandan qaçmasına kömək etdi"
21:56 / 28-04-2024
"Monde": Fransa hələ də İsrailə silah verməkdən imtina etməyib
21:50 / 28-04-2024
Zelenski: "Kiyev və Vaşinqton 10 illik dəstək haqqında danışıqlar aparır"
21:45 / 28-04-2024
Haalandın qolu ⅦMan City"yə "Nottingham Forest"i məğlub etməyə kömək etdi
21:39 / 28-04-2024
Rusiya boksçuları Avropa çempionatında yeddi qızıl medal qazanıblar
20:48 / 28-04-2024
Görkəmli tarixçi Pyotr Toloçko Ukraynada vəfat edib
20:36 / 28-04-2024
"Arsenal" Şimali London derbisində qalib gəlib
20:30 / 28-04-2024
Xarici işlər naziri Katz ümid edir ki, BCM İsrail rəsmilərinin həbsinə order verməyəcək
20:23 / 28-04-2024
Gürcüstanın hakim partiyası xarici agentlər haqqında qanuna görə ABŞ-ın sanksiyalarından qorxmur
20:18 / 28-04-2024
FT: Deputatlar bələdiyyə seçkilərindən sonra Sunakı vəzifədən salmağa cəhd edə bilərlər
18:54 / 28-04-2024
"Blick": ABŞ-ın köməyinə baxmayaraq, bir çox Ukrayna əsgəri qələbəyə inanmır
18:46 / 28-04-2024
Moskva hava limanlarında mindən çox Tacikistan vətəndaşı yoxlanılır
18:40 / 28-04-2024
Buryatiyada itkin düşən uşaq paltaryuyan maşında tapılıb
18:30 / 28-04-2024
Ermənistanın Aİ-dəki səfiri: "Rusiyanın Qafqazdakı maraqlarını pozmaq cəhdləri intihardır"
16:07 / 28-04-2024
Smorodskaya: "Lokomotiv" Dzyuba ilə müqaviləni yeniləməsə, ədalətli olardı"
16:02 / 28-04-2024
Prezidentin inauqurasiyası günü yenilənmiş "Aurus" təqdim olunacaq
15:56 / 28-04-2024
Mövsümün əvvəlindən bəri 15 min Moskvalı skuter sürücüsü artıq cərimələnib
15:49 / 28-04-2024
Ukraynayönlü şüarlara görə 46 sutka həbs cəzasına məhkum edilib
15:37 / 28-04-2024
Stokholmda Quran növbəti dəfə yandırıldı
23:59 / 27-04-2024
Cüdoçularımız tarix yazdılar
23:55 / 27-04-2024
"Bayer" məğlubiyyətsizlik seriyasını 46 matça çatdırıb
23:49 / 27-04-2024
" Halk TV": Türkiyədə polis bölməsinə atışma nəticəsində iki polis ölüb, 8-i yaralanıb
TƏLİMİN OPTİMALLAŞDIRILMASININ ÜSUL, VASİTƏ VƏ TƏRZLƏRİ
Tarix: 18-02-2022 01:02 | Bölmə: Sosial
Kamal Həsən oğlu Camalov,
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu
Pedaqogika elmləri doktoru,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi
Mövzuya giriş
Dünyaya gəlmiş-getmiş bütün ictimai xadimlər müəllimin işinə böyük əhəmiyyət vermiş və müəllimin mövqeyini mövcud olmuş bütün cəmiyyətlərdə-kindən yüksəkdə tutmağı lazım bilmişlər. Çünki müəllimin vəzifələri məsuliyyətli və şərəflidir. Çünki müəllimlik gənc nəsli təlim və tərbiyə etmək vəzifəsini daşıyır. Müəllim, həmçinin məktəb ərazisindən kənara çıxaraq cəmiyyət içində fikir oyadır, kütlə içərisində bu zamana qədər ilan kimi boğaza sarılan mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparır. Çünki “müasir dünyamızın inkişaf dinamikasına xas olan bu məntiq yalnız təhsil müstəvisində böyük uğurlarla nəticələnir”.
Məktəbin təlim və tərbiyə işində müəllimin böyük rolu olduğunu hər şeydən əvvəl bu cəhət göstərir ki, şagirdlərin əxlaqı, bilik keyfiyyəti, onların dünyagörüşü, sosiallaşması məhz müəllimə məxsus olan keyfiyyətlərdən asılı olur. Komenski əbəs yerə demirdi ki: “Müəllimlər mömin, namuslu, fəal və əməksevər şəxslər olmalıdırlar; zahiri görünüş üçün deyil, əsl həqiqətdə onlar başqalarına aşılamalı olduqları xeyirxahlığın canlı nümunəsi olmalıdırlar (heç bir süni şey uzun müddət davam edə bilməz)”.
Yeni insan tərbiyəsi ilə əlaqədar olaraq müəllimlərin qarşısında indi daha ciddi vəzifələr durur. Şagirdlərin məktəblərdə faktik olaraq aldıqları bilik həcmi habelə bu biliklərin möhkəm olması nəticə etibarilə müəllimdən, onun iş keyfiyyətindən asılı olur. Şagirdlərin müvəffəqiyyəti müəllimin hər hansı bir mövzunu aydın, ətraflı və maraqlı şəkildə izah etməsindən, şagirdlərin biliyini möhkəmləndirmək üçün əlavə olaraq verdiyi tapşırıqları yoxlamaq bacarığından, şagirdlərin müstəqil məşğələlərini təşkil etməsindən, şagirdlərin biliklərində olan nöqsanları vaxtında görmək və aradan qaldırmaq qabiliyyətindən asılır. Tədris vəsaitində, məktəb mexanizmində nöqsan olarsa bunların mənfi təsiri müəllimin yaxşı işi ilə aradan götürülə bilər. Lakin müəllimin özündə nöqsan olarsa, bunlar proqrammaların mükəmməl olması və ya tədris avadanlığının yüksəkliyi və yaxşılığı ilə islah edilə bilməz. Bunları müəllim özü özünütənqid prosesində islah etməlidir. İşə səmimi yanaşma nəticəsində müəllim hər zaman özünə köməkçi tapa bilər.
Məktəblər şagirdlər üçün ictimai yer olarsa
Təbiət qüvvələrini əldə edib onu təşkil etməyə xidmət edən zəhmət əlbətdə maraqlı və cəlbedicidir. Lakin yeni yetişən nəsildə bəşəriyyət varlığının yüksək forması olan cəmiyyətə yaradıcı gənclər yetişdirmək daha maraqlı və cəzb edicidir. Buna görə də böyük çex pedaqoqu Yan Amos Komenski yazır ki: “yalnız varlıların və adlı-sanlı şəxslərin uşaqları deyil, əksinə, hamı, adlı-sanlılar, adsız-sansızlar,
varlılar və yoxsullar, oğlanlar və qızlar bütün şəhərlərdə və qəsəbələrdə, kəndlərdə və kəndciklərdə bərabər olaraq məktəbə cəlb edilməlidirlər”. Çünki dünyaya gələn bütün insanlar yalnız bir əsas məqsədlə yaranmışlar: insan olmaq məqsədi ilə, düşüncəli məxluq, bütün yaradılanların sahibi, özünü Yaradana bənzər bir varlıq olmaq məqsədi ilə yaranmışlar. Deməli, müəllim məktəbli şagirdlərə elmli, milli-mənəvi və bəşəri dəyərləri lazımi qaydada mənimsətməyi bacararsa, şagirdlərdə mövcud həyatı səmərəli keçirmələri üçün nikbinlik oyadarsa, gələcək həyata ləyaqətli vətənpərvər vətəndaşlar hazırlanmış olar.
Məktəblər humanizm emalatxanalarına bənzəməlidir
Cəmiyyət tərəfindən bilik, bacarıq və vərdişlərdə toplanmış təcrübəni böyüməkdə olan nəslə müntəzəm surətdə öyrədən məktəblər meydana gəldiyi vaxtdan təhsil və təlim maraq dairəsinə səbəb olmuşdur. Təhsil və təlim nəzəriyyəsi olan didaktika pedaqogikanın xüsusi bir sahəsidir. Müəllim didaktik metodlarla təlimdə meydana çıxan hadisə və proseslərin qanunauyğunluqlarını, şagirdin şəxsiyyətinin formalaşmasına bu qanunauyğunluqların təsirini, təlimin ayrı-ayrı cəhətlərini obyektiv və subyektiv amillərlə şərtlənməsini izah edir və öyrədir. Didaktika həm insanların ümumiyyətlə bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi kimi və həm də təlim prosesində qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi kimi başa düşülür. “Didaktika hər şeyi hamıya öyrətmək məharətidir” şüarının banisi Yan Amos Komenski qeyd edir ki, məktəblərdə təlim ümumi olmalıdır. Məktəblərdə öyrətmək və öyrənmək nədən ibarətdir? sualına belə açıqlama verir: “İndi məktəblərdə hamını hər şeyə öyrətmək lazım gəldiyini göstərmək lazımdır. Lakin bu ifadədən bizim, guya bütün elmləri və sənətləri bilməyi (və xüsusilə tamam və dərindən bilməyi) tələb etdiyimiz anlaşılmasın. Bu, işin mahiyyəti etibarı ilə faydasız olardı, həyatımızın qısalığı üzündən kimsə üçün mümkün olmazdı. Çünki biz görürük ki, hər bir elm – fizika, hesab, həndəsə, astronomiya və bu kimi elmlər hətta kənd təsərrüfatı və ya bağçılıq o qədər geniş və dərindir ki, ən görkəmli ziyalılar belə, bütün ömürlərini nəzəri mühakimələrə və təcrübələrə sərf etsəydilər hamısını əhatə edə bilməzdilər”. Yan Amos Komenski buna misal olaraq riyaziyyat elmində – Pifaqoru, mexanika elmində – Arximedi, dağ və mədən işlərində (metallurgiyada) – Aqrikolanı, ritorika elmində – Linqoliyanı (o, kamil Siseronçu olmaq üçün təkcə bu elm ilə məşğul olmuşdu) nümunə gətirir. Ancaq yenə də müəllim şagirdlərinə mövcud olan və ətrafda cərəyan edən ən mühüm şeylərin əsaslarını, xassə və məqsədlərini anlatmağa çalışmalıdır. Çünki insanlar dünyaya yalnız müşahidəçi olmaq üçün deyil, həm də fəaliyyət göstərmək üçün göndəriliblər. Deməli, heç bir müstəsna olmadan məktəb-lərdə və məktəblər sayəsində aşağıdakılara çalışmaq lazımdır:
1. Elmlər və sənətlər vasitəsilə qabiliyyətlər inkişaf etdirilməli;
2. Dillər təkmilləşdirilməli;
3. Bütün əxlaqi qaydalara uyğun olaraq xeyirxahlıq və əxlaqi görüşlər hər cəhətdən inkişaf etdirilməli;
4. Allaha həqiqətən hörmət edilməlidir.
Yan Amos Komenski məktəblərin humanizm emalatxanasına bənzəməsini arzu edir. Yəni uşaq məktəbdə şüurlu məxluq olarsa; özü özünə hakim olarsa; müəllimini şadlandıran məxluq olarsa bu zaman məktəblər humanizm emalatxana-larına bənzəyər. Bu da o zaman mümkündür ki, məktəb müəllimləri şagirdləri zə-kaca müdrik, rəftarlarında xeyirxah adamlar etmək üzərində çoxlu zəhmət çəkmiş olsunlar.
Təlimdə elmilik, sistemlilik və ardıcıllıq gözlənilərsə
Ümumtəhsil məktəblərində elmilik prinsipi demək olar ki, bütün təlim fənlərinin strukturunu və məzmununu nəzərdən keçirib dəyişdirməyi tələb edir. Çünki elm inkişafdadır. “Elmilik prinsipi – ayrı-ayrı fənlər üzrə öyrənilən faktların, anlayış və qanunauyğunluqların sisteminin mənbəyi kimi elmə əsaslanmağı nəzərdə tutur”. Y.A.Komenski yazır ki, elm müşahidə və ya seyretmə müəyyən ünsürlərlə – yəni gözlə, obyektlə və işıqla şərtlənir. Belə ünsürlər mövcud olduqda ancaq, görmək mümkün olur. Daxili görmənin gözü ağıldır və ya zehni qabiliyyətdir. Obyekti ağlın xaricində və daxilində olan bütün şeylər, işığı isə diqqətdir. Xarici görmədə şeyləri olduğu kimi görmək üçün müəyyən üsul (vasitə) lazım olduğu kimi, burada da müəyyən üsul lazımdır ki, şeyləri o üsulla təqdim edəndə ağıl onları düzgün və asan qavrasın və dərk etsin. Komenski deyir ki, əgər şagird müəllimin aşağıdakı dörd şərtinə əməl edərsə onda o elmlərin sirlərindən asanlıqla baş aça bilər:
1. O (şagird – K.C.), saf mənəvi gözə malik olmalı;
2. Obyektlər həmin şəxsin (şagirdin – K.C.) qarşısına qoyulmalı;
3. Həmin şəxs (şagird – K.C.) hökmən diqqətli olmalı;
4. Müşahidə ediləcək şeylər lazımi qayda ilə bir-birinin ardınca təqdim olunmalıdır; bu zaman həmin şəxs, hər şeyi düzgün və asanlıqla mənimsəyəcəkdir.
Təlimdə sistemlilik və ardıcıllıq olmasa o zaman elmilikdən danışmaq olmaz. Tədrisin gedişi bilik əldə etmək vəzifəsinə, qəti sürətdə çərçivəyə alınmış sistematik bilik əsaslarının mənimsənilməsinə uyğun olmalıdır. Bilik həcmi və onların mənimsəmə metodları bir-birinə qarşı qoyulmadan ibarət ola bilməz. Bunlar bir-birinə bağlıdır. Məzmun həlledici rol oynayır. Şagirdlərə çərçivəyə alınmış bilik dairəsi verilməlidir. Metod bu vəzifəyə mane olmaq deyil, onun həllinə yardım göstərməlidir. Maddi təhsil vəzifəsini, yəni faktik biliklər əldə etmək vəzifəsini, formal təhsil vəzifəsinə, yəni şagirdlərdə təfəkkür inkişaf etdirmək, onları müstəqil olaraq bilik kəsb etmək vəzifəsinə alışdırmaq işini bir-birinə qarşı qoymaq düzgün deyildir. Bu cür qarşı qoyma, vahid bir vəzifənin bir-birini yox edən vəzifəyə bölünməsi, məsələnin belə antielmi surətdə həll edilməsidir. Gərək ifadədə və gərəksə şagirdlərdə vərdiş yaratmaq işində ciddi ardıcıllığa riayət etməklə bilikləri möhkəm mənimsəmək olar. Hər bir yeni bilik elementi artıq məlum olan şeyə əsaslandığı halda, artıq mənimsənmiş olan cəhətə dərindən daxil ola bildiyi halda şagird tərəfindən möhkəm mənimsənir. Şagird
üçün çətinliyin artmasında tədriciliyə riayət edilməsə tədris işində onun müvəffəqiyyətlərinin doğru təminatıdır. Hisslərimiz, duyğularımız bir-birinə necə möhkəm birləşibsə təlimdə də sistemlilik və ardıcıllıq bir-birinə möhkəm birləşməlidir.
Sistemlilik olmadan təlimin elmiliyi mümkün deyildir. “Sistemlilik və ardıcıllıq prinsipi elmilik prinsipi ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır”. O, mexaniki surətdə məktəbə gətirilə bilməz və gətirilməməlidir. Lakin tədris fənnində olan sistem onu elmə yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərdən biridir. Elmdə olduqca çox mücərrəd material, çoxlu fərziyyə, elmi nəzəriyyə, mübahisəli konsepsiyalar vardır. Məktəbdə şagirdlərə təmizlənib müəyyənləşmiş, elm tərəfindən qəbul olunmuş biliklər əlbəttə, uşaqlar və yeniyetmələr üçün müyəssər olan, onların yaş və psixoloji xüsusiyyətlərinə uyğun biliklər verilir.
Keçilən mövzular müstəqil mövzular vasitəsilə aparılarsa
Bildiyimiz kimi, Y.A.Komenski əyanilik prinsipini müəllimlər üçün “qızıl qayda” adlandırır. Qeyd edir ki, “əyani qavrayış yolu ilə mənimsənilmiş biliklər həmişə möhkəm olur. Əgər mən bir dəfə də olsa qəndi dadmışamsa, dəvəni görmüşəmsə, bülbülün səsini eşitmişəmsə, Romada olub onu müşahidə etmişəmsə (ancaq diqqətlə), əlbəttə, bütün bunlar hafizədə möhkəm nəqşlənir və unudulmur. Gözü ilə görən bir şahid, yalnız eşitdiyinə görə danışan on şahiddən yaxşıdır... Məsələn, nəbatatşünaslar, zooqraflar, həndəsə mütəxəssisləri, geodizistlər öz izahatlarına şəkillər əlavə edirlər ki, bu da çox faydalıdır. Fizika tədrisində, habelə başqa fənlərin tədrisində də bu yoldan istifadə etmək məsləhətdir” [2, s.175]. Konstantin Dimitriyeviç Uşinski də Komenski kimi təkid edir ki, “uşaq rənglərlə, formalarla, surətlərlə fikirləşir, buna görə də əyaniliyin köməyi ilə hər şey daha asan və dəha möhkəm mənimsənilir” – deyərək əyaniliyin zəruriliyini əsaslandırırdı.
Dövrün yaradıcı və qabaqcıl müəllimləri adını qazanmş Jan Jak Russo, İohan Henrix Pestalotsi, Adolf Disterveq, Konstantin Dimitriyeviç Uşinski və b. əyanilik haqqında fikir və ideyalarını ümumi konteksdə belə ifadə edə bilərik: Müəllim dərsdə hər bir yeni elmi bilik verən mövzu haqqında konkret hadisələrin, ətraf aləmdəki cisimlərin müxtəlifliyini əks etdirməyi bacararsa bu zaman əyani vəsaitlərlə şagirdlərin dərketmə fəaliyyəti asanlaşar, əyaniliyin yaratdığı canlı əlaqələr uzun müddət şagirdlərin yaddaşlarında iz salmış olar.
Məktəb şagirdləri onlara əlverişli olan bilikləri tam düşüncəli surətdə mənimsəməlidirlər. Bunların ən sadə bilikləri belə möhkəm, daha bərk və sarsılmaz olmalıdır. Hər bir şagird yalnız mənimsədiyi nəticələri, qaydaları və sairəni praktikada o halda, düzgün və dəyişməz şəkildə tətbiq edə bilər ki, o, öz nəticələrinin sahibi olsun, bu nəticələri düşüncəli surətdə mənimsəmiş olsun. Öyrənilən şeyi düşünmədən həyata keçirmək ancaq sxolastik metodlarına xarakter haldır. Fransız humanisti Monten deyirdi: “Biz yalnız hafizəmizi doldurmaq üçün işləyirik, ağlımızı və vicdanımızı doldurmuruq. Həzm olmayan, qida horrasına
çevrilməyən və orqanizmimiz tərəfindən mənimsənilməyən qidanın nə kimi faydası ola bilər?”. 15-16 il məktəbdə oxuduqdan sonra qayıtmış gənc haqqında Monten belə yazır: “o doldurulmuş ruhunu gətirməli idi, amma üfürülüb şişirilmiş ruhunu gətirdi – ruhunu doldurmaq əvəzinə onu üfürüb şişirmişdir. Daima şagirdin qulağına çığırırlar, guya qıfa bir şey tökürlər, şagirdin vəzifəsi isə ona deyilən sözləri təkrar etməkdən ibarətdir. Mən istərdim ki, müəllim işin bu cəhətini düzəltsin, istərdim ki, işin lap əvvəlindən şagirdin bacarıqlarına uyğun olaraq ona öz fikrini söyləmək imkanı versin, onda cisimlərə qarşı zövq oyatsın, şagird cisimləri seçməyi, bunların arasındakı fərqləri tapmağı bacarsın; müəllim bəzi vaxt şagirdə yol göstərsin, bəzən də bu yolu tapmağı öz öhdəsinə buraxsın...”.
Çox təəssüf hissi ilə bildirək ki, çağdaş dövrümüzdə müəllimlərimiz var ki, hələ də öyrənilən mövzunun mənasını anlamadan onu mexaniki surətdə öyrədir, əzbərlədir. Unudur ki, belə olduqda şagirdlərin hafizələrinin yalnız bir tərəfi “dolur”. Unudurlar ki, onlar bu zaman şagirdlərə saxtalaşdırılmış elm verir, onların hafizələrini gərəksiz şeylərlə doldurur və uşağın müstəqil aktiv təfəkkürünü inkişafdan zəlil qoyurlar. Halbuki, “Şagirdlərin idrak prosesinin fəaliyyət dinamikasını elə tənzimləmək lazımdır ki, onlar duyduqları predmet və hadisələri, yeni elmi-nəzəri faktları dərindən mənimsəyib qavrasın, hafizəsində saxlasın, hifz etsin, sonra təfəkkür süzgəcindən keçirərək nitq vasitəsilə onu ifadə edə bilsin”.
Y.A.Komenski müəllimə yüksək qiymət verir; o deyirdi ki, öz işini forma üçün deyil, ciddi və mehriban surətdə yerinə yetirən müəllim həqiqi pedaqoqdur. Onun fikrincə, məktəbin düzgün işləməməsində əksər halda müəllimin özü təqsirkardır. O, şagirdlərə yaxın, səmimi olmağı müəllimdən tələb edərək yazırdı: “Əgər müəllimlər şagirdlərə güzəştlə və nəzakətlə yanaşsalar, şagirdlərin qəlbini sərt ifadələri ilə sındırmasalar, əksinə, onları atalıq məhəbbəti, nəvazişi və nəsihətlərlə özlərinə cəlb etsələr, məşğələlərə başlarkən məşğələlərin üstünlüyünü, xoş və asan olduğunu açıb göstərsələr; əgər müəllimlər ən çalışqan şagirdləri bəzən tərif etməklə... həvəsləndirsələr, əgər onlar şagirdləri öz evlərinə dəvət edərək, orada və eləcə də sinif otağında onlara sonralar da öyrənməli olacaqları şeylərin şəkillərini, optika və ya həndəsi alətləri, qlobusları və uşaqları heyrətə gətirəcək bu kimi başqa şeyləri göstərərək, izah etsələr; daha sonra, əgər onlar uşaqlar vasitəsi ilə bəzən ata-analara hər hansı bir məlumat göndərsələr uşaqda biliyə həvəs oyanar; bir sözlə, əgər müəllimlər şagirdlərinə şəfqətli münasibət göstərsələr, asan-lıqla onların qəlbini özlərinə elə cəlb edərlər ki, uşaqlar məktəbə gəlməyə evdə qalmaqdan daha artıq həvəs göstərərlər”. Bu mənada, dünya şöhrətli Üzeyir Hacıbəyov da qeyd edir ki, müəllim pedaqogika, psixologiya elmlərini dərindən bilməli, xalq balalarını sevməyi bacarmalı, ana dilinin təmizliyini və gözəlliyini qorumalı və həmçinin geniş dünyagörüşlü, elmli, mərifətli bir müəllim olmalıdır: “Tərbiyə işində cüzi səhlənkarlıq uşağın gələcəyini pozub evini yıxar. Zatən bizim oxumuşlarımızın da bu gün hamını məyus edən bəzi pis-pis əməllərinə də onların uşaqlıqda fəna yolda tərbiyə olunmalarıdır”.
Məlumdan məchula və yaxud sadədən mürəkkəbə
Şagirdin əqli təcrübədəki hissən sadə olan qavrayışdan başlayaraq və yaxud başqa cür desək cisimlərin qavrayışından başlayaraq inkişaf edib, ümumi təsəvvür alınmasına doğru mücərrəd sadə olan şeylərdə daha ümumi anlayışlar yaradılmasına doğru gedir. Bu iki nöqtə arasında uşağın əqli, cisimləri müqayisə etmək, onu hissələrə ayırmaq, mühüm əlamətləri tapmaq kimi mürəkkəb proseslər üzərində işləyir. Yan Amos Komenski şagirdlərə “Nələri öyrətmək və öyrənməyə dair qaydalar”dan bəhs edərkən yazır ki, “sadə mürəkkəbdən qabaq gəlməlidir: o, daha asan öyrənilir... Bu qaydaya müdriklik verən və onun yolunu işıqlandıran belə bir qızıl qayda vardır: yaxşı şeyləri ehtirasla, daha yaxşı şeyləri – daha böyük ehtirasla, ən yaxşı şeyləri isə ən qüvvətli ehtirasla mənimsəməyi və icra etməyi öyrədən məktəb xoşbəxtdir”. Deməli, təlim prosesində “öyrənənin fitri istedadı, yaradıcılıq qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır”. Təbii ki, şagirdin fitri istedadı, yaradı-cılıq qabiliyyəti nəzərə alınarsa, diqqət edilərsə gələcəkdə bundan millət də, xalq da faydalanmış olacaqdır. Alınmazsa, diqqət edilməzsə pedaqoq Üzeyir bəyin sözləri ilə desək, qabiliyyətlilər də cəmiyyət arasında məhv olub itəcəklər. Ü.Hacıbəyov yazır: “Məktəblərimizdə oxuyan şagirdlərə baxıram, onların içində elələrini görürəm ki, istedad və qabiliyyətləri özlərində, işlərində, danışıqlarında aşikardır. Və fikir edirəm, əcəba bunlara vüsət veriləcəkdirmi ki, öz istedadları iqtizasınca təlim görüb, axırda işlərindəki məharətlə millətə mənfəətlər yetirsinlər? Yoxsa, ağır şərait içində hər bir qabiliyyətləri məhv və nabud olacaqdır...”.
Müəllim təlimin təşkili prosesində şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi təfəkkürü-nü formalaşdırmalı, xüsusi səy və təlaş göstərməli, uşaqda yaradıcı təfəkkürü tər-biyə etməlidir.
Nəticə
Ø Müəllim həm məzmun, həm də forma nöqteyi-nəzərindən öz işini layiqli və ləyaqətli qurmalıdır;
Ø Müəllim təlim prosesində şagirdlərin axtarıcı, yaradıcı fəaliyyət göstər-məsinə münbit zəmin yaratmaq istəyirsə o zaman aydın şəkildə təsviri, müqayisəli, izahlı ümumiləşdirmələr aparmalıdır;
Ø Müəllim şagirdləri zəkaca müdrik, rəftarlarında xeyirxah adamlar kimi yetişdirmək istəyirsə o zaman məktəbi humanizm emalatxanalarına çevirməlidirlər;
Ø Müəllim şagirdlərdə gərəksə ifadədə və gərəksə də vərdiş yaratmaq işində ciddi ardıcıllığa riayət etməlidir;
Ø Müəllim şagirdlərdə hisslərimiz, duyğularımız bir-birinə necə möhkəm birləşibsə təlimdə də elmiliyi, sistemliliyi və ardıcıllığı bir-birinə möhkəm birləşdirməlidir;
Ø Müəllim şagirdlərin ruhunu şar bolonu kimi üfürüb doldurmaq kimi yox – şagirdlərin bacarıqlarına uyğun olaraq ona öz fikrini söyləmək imkanı verməlidir;
Ø Müəllim şagirdlərə güzəştlə, nəzakətlə yanaşmalı, şagirdlərin qəlbini sərt ifadələri ilə sındırmamalı, əksinə, onlara atalıq, analıq məhəbbəti, nəvazişi göstərməlidirlər;
Ø Müəllim öz həlimliyi, səlimliyi ilə şagirdlərin qəlbinə yol tapmalı, onlarla mənəvi ünsiyyətə girməyi bacarmalıdır.
Baxış sayı: 458
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 18-02-2022 01:02 | Bölmə: Sosial
Kamal Həsən oğlu Camalov,
Naxçıvan Müəllimlər İnstitutu
Pedaqogika elmləri doktoru,
Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi
Mövzuya giriş
Dünyaya gəlmiş-getmiş bütün ictimai xadimlər müəllimin işinə böyük əhəmiyyət vermiş və müəllimin mövqeyini mövcud olmuş bütün cəmiyyətlərdə-kindən yüksəkdə tutmağı lazım bilmişlər. Çünki müəllimin vəzifələri məsuliyyətli və şərəflidir. Çünki müəllimlik gənc nəsli təlim və tərbiyə etmək vəzifəsini daşıyır. Müəllim, həmçinin məktəb ərazisindən kənara çıxaraq cəmiyyət içində fikir oyadır, kütlə içərisində bu zamana qədər ilan kimi boğaza sarılan mövhumatçılığa qarşı mübarizə aparır. Çünki “müasir dünyamızın inkişaf dinamikasına xas olan bu məntiq yalnız təhsil müstəvisində böyük uğurlarla nəticələnir”.
Məktəbin təlim və tərbiyə işində müəllimin böyük rolu olduğunu hər şeydən əvvəl bu cəhət göstərir ki, şagirdlərin əxlaqı, bilik keyfiyyəti, onların dünyagörüşü, sosiallaşması məhz müəllimə məxsus olan keyfiyyətlərdən asılı olur. Komenski əbəs yerə demirdi ki: “Müəllimlər mömin, namuslu, fəal və əməksevər şəxslər olmalıdırlar; zahiri görünüş üçün deyil, əsl həqiqətdə onlar başqalarına aşılamalı olduqları xeyirxahlığın canlı nümunəsi olmalıdırlar (heç bir süni şey uzun müddət davam edə bilməz)”.
Yeni insan tərbiyəsi ilə əlaqədar olaraq müəllimlərin qarşısında indi daha ciddi vəzifələr durur. Şagirdlərin məktəblərdə faktik olaraq aldıqları bilik həcmi habelə bu biliklərin möhkəm olması nəticə etibarilə müəllimdən, onun iş keyfiyyətindən asılı olur. Şagirdlərin müvəffəqiyyəti müəllimin hər hansı bir mövzunu aydın, ətraflı və maraqlı şəkildə izah etməsindən, şagirdlərin biliyini möhkəmləndirmək üçün əlavə olaraq verdiyi tapşırıqları yoxlamaq bacarığından, şagirdlərin müstəqil məşğələlərini təşkil etməsindən, şagirdlərin biliklərində olan nöqsanları vaxtında görmək və aradan qaldırmaq qabiliyyətindən asılır. Tədris vəsaitində, məktəb mexanizmində nöqsan olarsa bunların mənfi təsiri müəllimin yaxşı işi ilə aradan götürülə bilər. Lakin müəllimin özündə nöqsan olarsa, bunlar proqrammaların mükəmməl olması və ya tədris avadanlığının yüksəkliyi və yaxşılığı ilə islah edilə bilməz. Bunları müəllim özü özünütənqid prosesində islah etməlidir. İşə səmimi yanaşma nəticəsində müəllim hər zaman özünə köməkçi tapa bilər.
Məktəblər şagirdlər üçün ictimai yer olarsa
Təbiət qüvvələrini əldə edib onu təşkil etməyə xidmət edən zəhmət əlbətdə maraqlı və cəlbedicidir. Lakin yeni yetişən nəsildə bəşəriyyət varlığının yüksək forması olan cəmiyyətə yaradıcı gənclər yetişdirmək daha maraqlı və cəzb edicidir. Buna görə də böyük çex pedaqoqu Yan Amos Komenski yazır ki: “yalnız varlıların və adlı-sanlı şəxslərin uşaqları deyil, əksinə, hamı, adlı-sanlılar, adsız-sansızlar,
varlılar və yoxsullar, oğlanlar və qızlar bütün şəhərlərdə və qəsəbələrdə, kəndlərdə və kəndciklərdə bərabər olaraq məktəbə cəlb edilməlidirlər”. Çünki dünyaya gələn bütün insanlar yalnız bir əsas məqsədlə yaranmışlar: insan olmaq məqsədi ilə, düşüncəli məxluq, bütün yaradılanların sahibi, özünü Yaradana bənzər bir varlıq olmaq məqsədi ilə yaranmışlar. Deməli, müəllim məktəbli şagirdlərə elmli, milli-mənəvi və bəşəri dəyərləri lazımi qaydada mənimsətməyi bacararsa, şagirdlərdə mövcud həyatı səmərəli keçirmələri üçün nikbinlik oyadarsa, gələcək həyata ləyaqətli vətənpərvər vətəndaşlar hazırlanmış olar.
Məktəblər humanizm emalatxanalarına bənzəməlidir
Cəmiyyət tərəfindən bilik, bacarıq və vərdişlərdə toplanmış təcrübəni böyüməkdə olan nəslə müntəzəm surətdə öyrədən məktəblər meydana gəldiyi vaxtdan təhsil və təlim maraq dairəsinə səbəb olmuşdur. Təhsil və təlim nəzəriyyəsi olan didaktika pedaqogikanın xüsusi bir sahəsidir. Müəllim didaktik metodlarla təlimdə meydana çıxan hadisə və proseslərin qanunauyğunluqlarını, şagirdin şəxsiyyətinin formalaşmasına bu qanunauyğunluqların təsirini, təlimin ayrı-ayrı cəhətlərini obyektiv və subyektiv amillərlə şərtlənməsini izah edir və öyrədir. Didaktika həm insanların ümumiyyətlə bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnməsi kimi və həm də təlim prosesində qazanılmış bilik, bacarıq və vərdişlər sistemi kimi başa düşülür. “Didaktika hər şeyi hamıya öyrətmək məharətidir” şüarının banisi Yan Amos Komenski qeyd edir ki, məktəblərdə təlim ümumi olmalıdır. Məktəblərdə öyrətmək və öyrənmək nədən ibarətdir? sualına belə açıqlama verir: “İndi məktəblərdə hamını hər şeyə öyrətmək lazım gəldiyini göstərmək lazımdır. Lakin bu ifadədən bizim, guya bütün elmləri və sənətləri bilməyi (və xüsusilə tamam və dərindən bilməyi) tələb etdiyimiz anlaşılmasın. Bu, işin mahiyyəti etibarı ilə faydasız olardı, həyatımızın qısalığı üzündən kimsə üçün mümkün olmazdı. Çünki biz görürük ki, hər bir elm – fizika, hesab, həndəsə, astronomiya və bu kimi elmlər hətta kənd təsərrüfatı və ya bağçılıq o qədər geniş və dərindir ki, ən görkəmli ziyalılar belə, bütün ömürlərini nəzəri mühakimələrə və təcrübələrə sərf etsəydilər hamısını əhatə edə bilməzdilər”. Yan Amos Komenski buna misal olaraq riyaziyyat elmində – Pifaqoru, mexanika elmində – Arximedi, dağ və mədən işlərində (metallurgiyada) – Aqrikolanı, ritorika elmində – Linqoliyanı (o, kamil Siseronçu olmaq üçün təkcə bu elm ilə məşğul olmuşdu) nümunə gətirir. Ancaq yenə də müəllim şagirdlərinə mövcud olan və ətrafda cərəyan edən ən mühüm şeylərin əsaslarını, xassə və məqsədlərini anlatmağa çalışmalıdır. Çünki insanlar dünyaya yalnız müşahidəçi olmaq üçün deyil, həm də fəaliyyət göstərmək üçün göndəriliblər. Deməli, heç bir müstəsna olmadan məktəb-lərdə və məktəblər sayəsində aşağıdakılara çalışmaq lazımdır:
1. Elmlər və sənətlər vasitəsilə qabiliyyətlər inkişaf etdirilməli;
2. Dillər təkmilləşdirilməli;
3. Bütün əxlaqi qaydalara uyğun olaraq xeyirxahlıq və əxlaqi görüşlər hər cəhətdən inkişaf etdirilməli;
4. Allaha həqiqətən hörmət edilməlidir.
Yan Amos Komenski məktəblərin humanizm emalatxanasına bənzəməsini arzu edir. Yəni uşaq məktəbdə şüurlu məxluq olarsa; özü özünə hakim olarsa; müəllimini şadlandıran məxluq olarsa bu zaman məktəblər humanizm emalatxana-larına bənzəyər. Bu da o zaman mümkündür ki, məktəb müəllimləri şagirdləri zə-kaca müdrik, rəftarlarında xeyirxah adamlar etmək üzərində çoxlu zəhmət çəkmiş olsunlar.
Təlimdə elmilik, sistemlilik və ardıcıllıq gözlənilərsə
Ümumtəhsil məktəblərində elmilik prinsipi demək olar ki, bütün təlim fənlərinin strukturunu və məzmununu nəzərdən keçirib dəyişdirməyi tələb edir. Çünki elm inkişafdadır. “Elmilik prinsipi – ayrı-ayrı fənlər üzrə öyrənilən faktların, anlayış və qanunauyğunluqların sisteminin mənbəyi kimi elmə əsaslanmağı nəzərdə tutur”. Y.A.Komenski yazır ki, elm müşahidə və ya seyretmə müəyyən ünsürlərlə – yəni gözlə, obyektlə və işıqla şərtlənir. Belə ünsürlər mövcud olduqda ancaq, görmək mümkün olur. Daxili görmənin gözü ağıldır və ya zehni qabiliyyətdir. Obyekti ağlın xaricində və daxilində olan bütün şeylər, işığı isə diqqətdir. Xarici görmədə şeyləri olduğu kimi görmək üçün müəyyən üsul (vasitə) lazım olduğu kimi, burada da müəyyən üsul lazımdır ki, şeyləri o üsulla təqdim edəndə ağıl onları düzgün və asan qavrasın və dərk etsin. Komenski deyir ki, əgər şagird müəllimin aşağıdakı dörd şərtinə əməl edərsə onda o elmlərin sirlərindən asanlıqla baş aça bilər:
1. O (şagird – K.C.), saf mənəvi gözə malik olmalı;
2. Obyektlər həmin şəxsin (şagirdin – K.C.) qarşısına qoyulmalı;
3. Həmin şəxs (şagird – K.C.) hökmən diqqətli olmalı;
4. Müşahidə ediləcək şeylər lazımi qayda ilə bir-birinin ardınca təqdim olunmalıdır; bu zaman həmin şəxs, hər şeyi düzgün və asanlıqla mənimsəyəcəkdir.
Təlimdə sistemlilik və ardıcıllıq olmasa o zaman elmilikdən danışmaq olmaz. Tədrisin gedişi bilik əldə etmək vəzifəsinə, qəti sürətdə çərçivəyə alınmış sistematik bilik əsaslarının mənimsənilməsinə uyğun olmalıdır. Bilik həcmi və onların mənimsəmə metodları bir-birinə qarşı qoyulmadan ibarət ola bilməz. Bunlar bir-birinə bağlıdır. Məzmun həlledici rol oynayır. Şagirdlərə çərçivəyə alınmış bilik dairəsi verilməlidir. Metod bu vəzifəyə mane olmaq deyil, onun həllinə yardım göstərməlidir. Maddi təhsil vəzifəsini, yəni faktik biliklər əldə etmək vəzifəsini, formal təhsil vəzifəsinə, yəni şagirdlərdə təfəkkür inkişaf etdirmək, onları müstəqil olaraq bilik kəsb etmək vəzifəsinə alışdırmaq işini bir-birinə qarşı qoymaq düzgün deyildir. Bu cür qarşı qoyma, vahid bir vəzifənin bir-birini yox edən vəzifəyə bölünməsi, məsələnin belə antielmi surətdə həll edilməsidir. Gərək ifadədə və gərəksə şagirdlərdə vərdiş yaratmaq işində ciddi ardıcıllığa riayət etməklə bilikləri möhkəm mənimsəmək olar. Hər bir yeni bilik elementi artıq məlum olan şeyə əsaslandığı halda, artıq mənimsənmiş olan cəhətə dərindən daxil ola bildiyi halda şagird tərəfindən möhkəm mənimsənir. Şagird
üçün çətinliyin artmasında tədriciliyə riayət edilməsə tədris işində onun müvəffəqiyyətlərinin doğru təminatıdır. Hisslərimiz, duyğularımız bir-birinə necə möhkəm birləşibsə təlimdə də sistemlilik və ardıcıllıq bir-birinə möhkəm birləşməlidir.
Sistemlilik olmadan təlimin elmiliyi mümkün deyildir. “Sistemlilik və ardıcıllıq prinsipi elmilik prinsipi ilə qırılmaz tellərlə bağlıdır”. O, mexaniki surətdə məktəbə gətirilə bilməz və gətirilməməlidir. Lakin tədris fənnində olan sistem onu elmə yaxınlaşdıran xüsusiyyətlərdən biridir. Elmdə olduqca çox mücərrəd material, çoxlu fərziyyə, elmi nəzəriyyə, mübahisəli konsepsiyalar vardır. Məktəbdə şagirdlərə təmizlənib müəyyənləşmiş, elm tərəfindən qəbul olunmuş biliklər əlbəttə, uşaqlar və yeniyetmələr üçün müyəssər olan, onların yaş və psixoloji xüsusiyyətlərinə uyğun biliklər verilir.
Keçilən mövzular müstəqil mövzular vasitəsilə aparılarsa
Bildiyimiz kimi, Y.A.Komenski əyanilik prinsipini müəllimlər üçün “qızıl qayda” adlandırır. Qeyd edir ki, “əyani qavrayış yolu ilə mənimsənilmiş biliklər həmişə möhkəm olur. Əgər mən bir dəfə də olsa qəndi dadmışamsa, dəvəni görmüşəmsə, bülbülün səsini eşitmişəmsə, Romada olub onu müşahidə etmişəmsə (ancaq diqqətlə), əlbəttə, bütün bunlar hafizədə möhkəm nəqşlənir və unudulmur. Gözü ilə görən bir şahid, yalnız eşitdiyinə görə danışan on şahiddən yaxşıdır... Məsələn, nəbatatşünaslar, zooqraflar, həndəsə mütəxəssisləri, geodizistlər öz izahatlarına şəkillər əlavə edirlər ki, bu da çox faydalıdır. Fizika tədrisində, habelə başqa fənlərin tədrisində də bu yoldan istifadə etmək məsləhətdir” [2, s.175]. Konstantin Dimitriyeviç Uşinski də Komenski kimi təkid edir ki, “uşaq rənglərlə, formalarla, surətlərlə fikirləşir, buna görə də əyaniliyin köməyi ilə hər şey daha asan və dəha möhkəm mənimsənilir” – deyərək əyaniliyin zəruriliyini əsaslandırırdı.
Dövrün yaradıcı və qabaqcıl müəllimləri adını qazanmş Jan Jak Russo, İohan Henrix Pestalotsi, Adolf Disterveq, Konstantin Dimitriyeviç Uşinski və b. əyanilik haqqında fikir və ideyalarını ümumi konteksdə belə ifadə edə bilərik: Müəllim dərsdə hər bir yeni elmi bilik verən mövzu haqqında konkret hadisələrin, ətraf aləmdəki cisimlərin müxtəlifliyini əks etdirməyi bacararsa bu zaman əyani vəsaitlərlə şagirdlərin dərketmə fəaliyyəti asanlaşar, əyaniliyin yaratdığı canlı əlaqələr uzun müddət şagirdlərin yaddaşlarında iz salmış olar.
Məktəb şagirdləri onlara əlverişli olan bilikləri tam düşüncəli surətdə mənimsəməlidirlər. Bunların ən sadə bilikləri belə möhkəm, daha bərk və sarsılmaz olmalıdır. Hər bir şagird yalnız mənimsədiyi nəticələri, qaydaları və sairəni praktikada o halda, düzgün və dəyişməz şəkildə tətbiq edə bilər ki, o, öz nəticələrinin sahibi olsun, bu nəticələri düşüncəli surətdə mənimsəmiş olsun. Öyrənilən şeyi düşünmədən həyata keçirmək ancaq sxolastik metodlarına xarakter haldır. Fransız humanisti Monten deyirdi: “Biz yalnız hafizəmizi doldurmaq üçün işləyirik, ağlımızı və vicdanımızı doldurmuruq. Həzm olmayan, qida horrasına
çevrilməyən və orqanizmimiz tərəfindən mənimsənilməyən qidanın nə kimi faydası ola bilər?”. 15-16 il məktəbdə oxuduqdan sonra qayıtmış gənc haqqında Monten belə yazır: “o doldurulmuş ruhunu gətirməli idi, amma üfürülüb şişirilmiş ruhunu gətirdi – ruhunu doldurmaq əvəzinə onu üfürüb şişirmişdir. Daima şagirdin qulağına çığırırlar, guya qıfa bir şey tökürlər, şagirdin vəzifəsi isə ona deyilən sözləri təkrar etməkdən ibarətdir. Mən istərdim ki, müəllim işin bu cəhətini düzəltsin, istərdim ki, işin lap əvvəlindən şagirdin bacarıqlarına uyğun olaraq ona öz fikrini söyləmək imkanı versin, onda cisimlərə qarşı zövq oyatsın, şagird cisimləri seçməyi, bunların arasındakı fərqləri tapmağı bacarsın; müəllim bəzi vaxt şagirdə yol göstərsin, bəzən də bu yolu tapmağı öz öhdəsinə buraxsın...”.
Çox təəssüf hissi ilə bildirək ki, çağdaş dövrümüzdə müəllimlərimiz var ki, hələ də öyrənilən mövzunun mənasını anlamadan onu mexaniki surətdə öyrədir, əzbərlədir. Unudur ki, belə olduqda şagirdlərin hafizələrinin yalnız bir tərəfi “dolur”. Unudurlar ki, onlar bu zaman şagirdlərə saxtalaşdırılmış elm verir, onların hafizələrini gərəksiz şeylərlə doldurur və uşağın müstəqil aktiv təfəkkürünü inkişafdan zəlil qoyurlar. Halbuki, “Şagirdlərin idrak prosesinin fəaliyyət dinamikasını elə tənzimləmək lazımdır ki, onlar duyduqları predmet və hadisələri, yeni elmi-nəzəri faktları dərindən mənimsəyib qavrasın, hafizəsində saxlasın, hifz etsin, sonra təfəkkür süzgəcindən keçirərək nitq vasitəsilə onu ifadə edə bilsin”.
Y.A.Komenski müəllimə yüksək qiymət verir; o deyirdi ki, öz işini forma üçün deyil, ciddi və mehriban surətdə yerinə yetirən müəllim həqiqi pedaqoqdur. Onun fikrincə, məktəbin düzgün işləməməsində əksər halda müəllimin özü təqsirkardır. O, şagirdlərə yaxın, səmimi olmağı müəllimdən tələb edərək yazırdı: “Əgər müəllimlər şagirdlərə güzəştlə və nəzakətlə yanaşsalar, şagirdlərin qəlbini sərt ifadələri ilə sındırmasalar, əksinə, onları atalıq məhəbbəti, nəvazişi və nəsihətlərlə özlərinə cəlb etsələr, məşğələlərə başlarkən məşğələlərin üstünlüyünü, xoş və asan olduğunu açıb göstərsələr; əgər müəllimlər ən çalışqan şagirdləri bəzən tərif etməklə... həvəsləndirsələr, əgər onlar şagirdləri öz evlərinə dəvət edərək, orada və eləcə də sinif otağında onlara sonralar da öyrənməli olacaqları şeylərin şəkillərini, optika və ya həndəsi alətləri, qlobusları və uşaqları heyrətə gətirəcək bu kimi başqa şeyləri göstərərək, izah etsələr; daha sonra, əgər onlar uşaqlar vasitəsi ilə bəzən ata-analara hər hansı bir məlumat göndərsələr uşaqda biliyə həvəs oyanar; bir sözlə, əgər müəllimlər şagirdlərinə şəfqətli münasibət göstərsələr, asan-lıqla onların qəlbini özlərinə elə cəlb edərlər ki, uşaqlar məktəbə gəlməyə evdə qalmaqdan daha artıq həvəs göstərərlər”. Bu mənada, dünya şöhrətli Üzeyir Hacıbəyov da qeyd edir ki, müəllim pedaqogika, psixologiya elmlərini dərindən bilməli, xalq balalarını sevməyi bacarmalı, ana dilinin təmizliyini və gözəlliyini qorumalı və həmçinin geniş dünyagörüşlü, elmli, mərifətli bir müəllim olmalıdır: “Tərbiyə işində cüzi səhlənkarlıq uşağın gələcəyini pozub evini yıxar. Zatən bizim oxumuşlarımızın da bu gün hamını məyus edən bəzi pis-pis əməllərinə də onların uşaqlıqda fəna yolda tərbiyə olunmalarıdır”.
Məlumdan məchula və yaxud sadədən mürəkkəbə
Şagirdin əqli təcrübədəki hissən sadə olan qavrayışdan başlayaraq və yaxud başqa cür desək cisimlərin qavrayışından başlayaraq inkişaf edib, ümumi təsəvvür alınmasına doğru mücərrəd sadə olan şeylərdə daha ümumi anlayışlar yaradılmasına doğru gedir. Bu iki nöqtə arasında uşağın əqli, cisimləri müqayisə etmək, onu hissələrə ayırmaq, mühüm əlamətləri tapmaq kimi mürəkkəb proseslər üzərində işləyir. Yan Amos Komenski şagirdlərə “Nələri öyrətmək və öyrənməyə dair qaydalar”dan bəhs edərkən yazır ki, “sadə mürəkkəbdən qabaq gəlməlidir: o, daha asan öyrənilir... Bu qaydaya müdriklik verən və onun yolunu işıqlandıran belə bir qızıl qayda vardır: yaxşı şeyləri ehtirasla, daha yaxşı şeyləri – daha böyük ehtirasla, ən yaxşı şeyləri isə ən qüvvətli ehtirasla mənimsəməyi və icra etməyi öyrədən məktəb xoşbəxtdir”. Deməli, təlim prosesində “öyrənənin fitri istedadı, yaradıcılıq qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır”. Təbii ki, şagirdin fitri istedadı, yaradı-cılıq qabiliyyəti nəzərə alınarsa, diqqət edilərsə gələcəkdə bundan millət də, xalq da faydalanmış olacaqdır. Alınmazsa, diqqət edilməzsə pedaqoq Üzeyir bəyin sözləri ilə desək, qabiliyyətlilər də cəmiyyət arasında məhv olub itəcəklər. Ü.Hacıbəyov yazır: “Məktəblərimizdə oxuyan şagirdlərə baxıram, onların içində elələrini görürəm ki, istedad və qabiliyyətləri özlərində, işlərində, danışıqlarında aşikardır. Və fikir edirəm, əcəba bunlara vüsət veriləcəkdirmi ki, öz istedadları iqtizasınca təlim görüb, axırda işlərindəki məharətlə millətə mənfəətlər yetirsinlər? Yoxsa, ağır şərait içində hər bir qabiliyyətləri məhv və nabud olacaqdır...”.
Müəllim təlimin təşkili prosesində şagirdlərin bir şəxsiyyət kimi təfəkkürü-nü formalaşdırmalı, xüsusi səy və təlaş göstərməli, uşaqda yaradıcı təfəkkürü tər-biyə etməlidir.
Nəticə
Ø Müəllim həm məzmun, həm də forma nöqteyi-nəzərindən öz işini layiqli və ləyaqətli qurmalıdır;
Ø Müəllim təlim prosesində şagirdlərin axtarıcı, yaradıcı fəaliyyət göstər-məsinə münbit zəmin yaratmaq istəyirsə o zaman aydın şəkildə təsviri, müqayisəli, izahlı ümumiləşdirmələr aparmalıdır;
Ø Müəllim şagirdləri zəkaca müdrik, rəftarlarında xeyirxah adamlar kimi yetişdirmək istəyirsə o zaman məktəbi humanizm emalatxanalarına çevirməlidirlər;
Ø Müəllim şagirdlərdə gərəksə ifadədə və gərəksə də vərdiş yaratmaq işində ciddi ardıcıllığa riayət etməlidir;
Ø Müəllim şagirdlərdə hisslərimiz, duyğularımız bir-birinə necə möhkəm birləşibsə təlimdə də elmiliyi, sistemliliyi və ardıcıllığı bir-birinə möhkəm birləşdirməlidir;
Ø Müəllim şagirdlərin ruhunu şar bolonu kimi üfürüb doldurmaq kimi yox – şagirdlərin bacarıqlarına uyğun olaraq ona öz fikrini söyləmək imkanı verməlidir;
Ø Müəllim şagirdlərə güzəştlə, nəzakətlə yanaşmalı, şagirdlərin qəlbini sərt ifadələri ilə sındırmamalı, əksinə, onlara atalıq, analıq məhəbbəti, nəvazişi göstərməlidirlər;
Ø Müəllim öz həlimliyi, səlimliyi ilə şagirdlərin qəlbinə yol tapmalı, onlarla mənəvi ünsiyyətə girməyi bacarmalıdır.
Baxış sayı: 458
Bölməyə aid digər xəbərlər
27-04-2024, 14:50
Sankt-Peterburq və Peterhofda fəvvarələr mövsümü açılıb
24-04-2024, 21:55
Azərbaycan-Rusiya iqtisadi əlaqələrinin uğurları-Aybəniz Rüstəmova
24-04-2024, 10:31
Odessada hərbi obyektdə baş verən partlayışlardan sonra şəhərin enerjisi qismən kəsilib
23-04-2024, 21:02
Təxminən 300 kq çəkisi olan qadını xəstəxanaya yerləşdirməyə çalışırlar
23-04-2024, 10:37
Valentina Matvienko: "Rusiya aktivlərinin müsadirəsi dünya iqtisadiyyatını məhv edəcək"
22-04-2024, 01:06
Bakıda küçə musiqiçilərinə dəstək üçün konsert keçirildi
19-04-2024, 22:50
"Üç balina" ticarət kompleksinin təsisçisi Sergey Zuev vəfat edib
19-04-2024, 22:23
Rusiya hökuməti dost olmayan ölkələrdən gələn pivə üçün gömrük rüsumlarını artırıb
17-04-2024, 19:25
GÖMRÜK AKADEMİYASINDA DÖVLƏT GÖMRÜK KOMİTƏSİ YANINDA İCTİMAİ ŞURANIN ÜZVLƏRİ İLƏ GÖRÜŞ KEÇİRİLİB
17-04-2024, 16:16
Vıqovski: "Almaniyada Rusiya Federasiyasına aparıldığı hesab edilən 161 ukraynalı uşaq tapılıb
17-04-2024, 11:07
Tümen vilayətində 14 yaşayış məntəqəsinin sakinləri daşqın səbəbindən təxliyə edilir
17-04-2024, 10:59
Putin: "Rusiya epidemiyanın qarşısının alınması sahəsində Afrika ilə əməkdaşlıq edir"
16-04-2024, 13:27
Zərifə xanım Əliyevanın böyüklüyü…-Zenfira Nurullayeva
15-04-2024, 21:13
Rusiyanın Türkiyədəki səfiri pul köçürmələri ilə bağlı vəziyyəti gərgin adlandırıb
15-04-2024, 10:24
Könül Nurullayeva: Kifayət qədər geniş təsir dairəsinə malik təhsil alanlar güzəştlər əldə edə biləcəklər"
13-04-2024, 20:58
Yüksək rütbəli nəqliyyat polisi əməkdaşları rüşvət alarkən yaxalanıblar
12-04-2024, 21:39
Yamaldan olan Pyak ailəsi Putinə dişi şimal maralı hədiyyə edib
12-04-2024, 12:43
Çin bankları Rusiya şirkətlərinin ödənişlərini əngəlləməyə başlayıb
11-04-2024, 19:02
Xarkov vilayətində 47 yaşayış məntəqəsinin məcburi təxliyəsi elan edilib
10-04-2024, 20:49
Moskva kağız istehsalını dörd dəfə artırdı
10-04-2024, 20:46
Arşavin ağır xəstə bir oğlanın arzusunu həyata keçirdi
10-04-2024, 20:15
Vyaçeslav Dobrınin ona əlil qrupu təyin olunduğunu etiraf etdi
9-04-2024, 23:53
"Sumqayıt Narkomaniyaya Yox Deyir" devizi altında maarifləndirici xarakterli görüş və sərgi təşkil olunub
9-04-2024, 23:33
Leyla Əliyeva Əminəni belə təbrik etdi
9-04-2024, 19:54
Polşadakı ukraynalılar müavinətlərdən sui-istifadə etdiklərinə görə ödənişləri almağı dayandıracaqlar
9-04-2024, 13:57
Türkiyə İsrailə 54 malın ixracını məhdudlaşdırıb
9-04-2024, 13:33
Könül Nurullayeva: "Əhalinin ucuz və daha keyfiyyətli dərman vasitələri əldə etməsi üçün hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi vacibdir"
9-04-2024, 00:18
Misirin nüfuzlu qəzetində azərbaycanlı alimin müsahibəsi dərc olunub
6-04-2024, 23:13
"Şahin" hərbi-idman oyununun Sumqayıt şəhər birinciliyi keçirilib
6-04-2024, 21:59
Putin Fövqəladə Hallar Nazirliyinin rəhbərinə təcili olaraq Orenburq vilayətinə uçmağı tapşırıb
6-04-2024, 16:39
Prezident SVO iştirakçılarının dul arvadlarının işdən çıxarılmasının qarşısını alan qanunu imzalayıb
5-04-2024, 22:25
Həyat yoldaşı və qızı xəstəxanada Çibisi ziyarət etdilər
4-04-2024, 21:20
Rüşvət almaqda şübhəli bilinən RANEPA professoru azadlıqda qaldı
4-04-2024, 11:21
Könül Nurullayeva növbəti vətəndaş qəbulunu keçirib
3-04-2024, 20:33
Ombudsman Mityanina: "Sankt-Peterburqa uşaqlara vahid psixoloji yardım sisteminə ehtiyac var"
3-04-2024, 15:35
Rusiya uşaqlı ailələrə dəstəyi gücləndirəcək
3-04-2024, 15:27
Mişustin: "Rusiyanın yaxşı elektrik avtomobili hazırlamaq şansı var"