09:03 / 29-07-2025
İtkin düşmüş turizm mərkəzinin əməkdaşının axtarışında "Mi-8" helikopterindən istifadə edilib
09:01 / 29-07-2025
3,4 bal gücündə zəlzələ baş verib
08:59 / 29-07-2025
Zəlzələ qeydə alınıb
08:57 / 29-07-2025
Kolumbiyanın keçmiş prezidenti Uribe Velez rüşvətxorluq və dələduzluqda təqsirli bilinib
08:52 / 29-07-2025
Boks üzrə keçmiş dünya çempionu Oliveras 47 yaşında insultdan sonra dünyasını dəyişib
08:50 / 29-07-2025
İki uşaq çayda batıb
08:48 / 29-07-2025
Hərbi xidmətdən yayınan hərbçi 6,5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib
08:45 / 29-07-2025
Hava limanlarında mindən çox sərnişin öz reyslərini gözləyir
08:44 / 29-07-2025
Vətəndaşların təhlükəsizliyi üçün mobil internet məhdudlaşdırılıb
08:42 / 29-07-2025
"Zenit"in futbolçusu Mantuan: "Məşqçi Anyukov həmişə səhvləri anlamağa kömək edib"
22:58 / 28-07-2025
Rusiya Basketbol yığması yoldaşlıq görüşündə İrana uduzub
22:56 / 28-07-2025
Serbiya Ukrayna və Macarıstandan olan hakerlərin məhkəmə sisteminə hücumları barədə məlumat verib
22:54 / 28-07-2025
Durov on saatlıq sorğu-sualdan sonra Paris məhkəməsini tərk edib
22:51 / 28-07-2025
Polkovnik Makqreqor: "ABŞ-Rusiya münaqişəsi Aİ liderlərinə təsirini artırır"
22:49 / 28-07-2025
İran Xarici İşlər Nazirliyi: ABŞ və İsrailin təkrar təcavüzünə cavabı gizlətmək mümkün olmayacaq
22:46 / 28-07-2025
Husilər yük gəmisindən xilas edilən rus dənizçinin görüntülərini nümayiş etdirirlər
22:43 / 28-07-2025
İtalyan bəstəkarı Celso Valli 75 yaşında vəfat edib
15:20 / 28-07-2025
Girişi uçan evi bərpa etməyəcəklər
15:17 / 28-07-2025
Peskov: "Putin bazar ertəsi beynəlxalq telefon danışığı keçirəcək"
12:43 / 28-07-2025
Polis anası tərəfindən evdə tək qalan 3 yaşlı qızı ələ keçirib
12:40 / 28-07-2025
Muzdlu qiyabi olaraq 24 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib
12:35 / 28-07-2025
ABŞ Konqresi Rusiyaya dərman satışının qadağan edilməsini təklif edib
12:31 / 28-07-2025
Kamboca lideri Tailandla atəşkəs danışıqları aparmaq üçün Malayziyaya gəlib
10:40 / 28-07-2025
Senator Kosaçev: "Aİ-ABŞ ticarəti Trampın şərtləri ilə başa çatdırılıb"
10:36 / 28-07-2025
Həlak olan əsgərlərin abidəsi üzərində rəqs edən qadın saxlanılıb
10:29 / 28-07-2025
Yeniyetmələr uşaq meydançasında uşağı döyüblər
10:26 / 28-07-2025
Hindistanın şimalında məbəddə iki nəfər ölüb
10:24 / 28-07-2025
Sakinləri 9 milyon rubla yaxın aldadan dəstə üzvləri saxlanılıb
22:46 / 27-07-2025
Keçmiş deputat və idmançı keçmiş həyat yoldaşını döydüyünə görə saxlanılıb
22:42 / 27-07-2025
Polşa bəyan edib ki, ölkə ABŞ-da satın alınan "Abrams"a xidmət göstərə bilməyəcək
22:36 / 27-07-2025
Baş verən partlayışda həlak olan dəmiryol vağzalının rəisi və onun həyat yoldaşı övladları haqda xəyal qurduqlarını deyiblər.
22:30 / 27-07-2025
Dalğıc qız Konanıxina Sinqapurda keçirilən dünya çempionatında çıxışından əvvəl yata bilmədi
22:26 / 27-07-2025
Prokurorluq "Lesnaya skazka" düşərgəsində uşaqların kütləvi şəkildə xəstələnməsini araşdırır
22:24 / 27-07-2025
Dənizçilər Putinə Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin hücumlarını dəf edən freqatın maketini hədiyyə ediblər
22:21 / 27-07-2025
Üçüncü gündür itkin düşən 12 yaşlı uşağı axtarırlar
22:18 / 27-07-2025
Tramp: "ABŞ və Aİ ticarət sazişi bağlayıblar"
22:15 / 27-07-2025
Gecə saatlarında qaçırılan qadının videosu internetdə yayılıb
İkiyə bölünmüş ada, soydaşlarımızın yaşadığı torpaq, tanınmayan qurum - Heydər Əliyevin tərcüməçisi YAZIR
Tarix: 20-07-2019 10:09 | Bölmə: Cəmiyyət
Kiprin ayrılmış yunan və türk icmaları üçün 20 iyul tarixi fərqli məna kəsb edir. 1974-cü il iyulun 20-si türk ordusu Kiprə daxil oldu və bununla da adanın şimal və cənub hissəyə bölünməsinin əsası qoyuldu. Hərbi əməliyyata “Atilla planı” adı verilmişdi və adanın çoxluq təşkil edən yunan icması üçün bu tarix işğalın başlanğıcı, azlıqda olan türklər üçün isə onlara qarşı törədilən qətliamın sona çatdığı gündür.
Bir qədər tarix
1571-ci ildə Kipr Osmanlıların hakimiyyəti altına keçir(1570-1573-cü illər Osmanlı-Venesiya savaşları). Adaya ilk türk köçləri məhz həmin zamandan başlayır. Amma, yunanlar da Kiprin ilk sakinləri deyillər. Kipr adasında romalıların, misirlilərin, bizanslıların, luzianların və venesiyalıların tarixi izləri qalmaqdadır. Türk qismi adadakı yunanları rumlu adlandırır. Bu isə yunanların Şərqi Roma İmperiyası sayılan Bizans dönəmində adaya gəlmələri anlamına gəlir. Paytaxt Nikosiyanın qədim adı Lefkoşedir və bu da yunanlardan əvvəl yaşayan xalqların qoyduğu addır.
1878-ci ildən Böyük Britaniyanın idarəçiliyi altında olan Kipr 1960-cı ildə müstəqilliyini elan etdi. Bununla belə, Britaniya Akrotiri və Dhekeliya əraziləri üzərində suveren hərbi nəzarəti əlində saxlayır.
Kiprdə yunanlar və türklər zaman-zaman dinc və yanaşı yaşamışlar. Türklər əhalinin üçdə birini təşkil etsələr də, adanın hər yerində məskunlaşmışdılar.
Ötən əsrin 40-cı illərindən başlayaraq, Yunanıstan ingilis müstəmləkəçiliyinə son qoymaq və Kipri özünə birləşdirmək üçün enosis(birləşmək) siyasətinə başladı. 1948-ci ildə Yunanıstan kralı Paul bəyan etdi ki, Kipr Yunanıstana birləşmək arzusunu ifadə edib. 1950-ci ildə Kipr ortodoks kilsəsinin adada keçirdiyi referendum nəticəsində kiprli yunanların 97%-i enosisə səs verdi. 1955-ci ildə Yunanıstanın birbaşa rəhbərliyi ilə EOKA(Ethniki Oraganosis Kyprion Agoniston-Kipr Yunanlarının Azadlığı Təşkilatı) yaradıldı. Təşkilatın əsas məqsədi adanı Yunanıstana birləşdirmək, Kipri britaniyalılardan və türklərdən təmizləmək idi. Mübarizə vasitəsi isə terror seçilmişdi. Kipr yunanlarının solçulardan ibarət qismi terror aksiyalarına qarşı çıxaraq türklərin gündəlik həyatda sıxışdırılması, işdən qovulması, evlərinin kilsələrdən ayrılan ianələr hesabına alınması yolu ilə etnik təmizləməsini qarşıya məqsəd qoymuşdu. EOKA-ya görə bu, daha uzun bir yol idi, ona görə də yunan solçular da EOKA-nın terror hədəfinə tuş gəlirdilər. Belə olan halda, britaniyalılar polis qüvvələrini türklərin hesabına artırmağa qərar verdilər. Əlavə olaraq, Kipr türkləri Türk Mükavemet Teşkilatını(TMT) yaratdılar.
Britaniya müstəmləkəçiliyi dövründə ingilis dilli məktəblərlə yanaşı, ayrıca yunan və türk dillərində təhsil də təşviq edilir, müəllimlərin müvafiq olaraq Yunanıstan və Türkiyədən gəlməsinə icazə verilirdi. Afina bu imkanı türklərə qarşı ideoloji təbliğat və mübarizə vasitəsinə çevirdi. Kiprli yazıçı Yiannis Papadakisin etirafına görə, məktəbdə kiprli yunan uşaqlara bir vaxtlar mehriban qonşu kimi yaşadıqları türklərin köçəri, mədəniyyətsiz, monqoldan törəmə, imansız müsəlman fanatikləri olduğu barədə dərslər keçilir, nifrət və düşmənçilik təbliğatı aparılırdı.
Zaman keçdikcə EOKA-nın türk toplumuna qarşı amansızlığı tüğyan etməyə başladı. 1963-cü ilin dekabrın 21-31-i Kiprin tarixinə Qanlı Milad kimi həkk olundu. Etnik toqquşmalar 364 türkün və 174 yunanın ölümü ilə sonuclandı. 18667 kiprli türk adanı tərk edərək İngiltərə və Avstraliyaya sığınmağa məcbur oldu. 104 kənddən 25 min türk ada ərazisinin cəmi 3%-ni təşkil edən anklavlara yerləşdirildi və anklavlardan çıxışa məhdudiyyətlər, yoxlanış məntəqələri qoyuldu.
Türkiyə hökuməti soydaşlarının qırğınına kəskin reaksiya ilə çıxış etdi. Baş nazir İsmət İnönü ABŞ prezidenti Johnson Lindon B. Johnsona təcili tədbir görülməsi tələbi ilə məktub ünvanladı, əks halda türk ordusunun Kiprə müdaxilə edəcəyi bildirilirdi. Məsələ ondadır ki, 1960-cı ildə Kipr müstəqilliyini qazanarkən Britaniya, Yunanıstan və Türkiyə adada təhlükəsizliyin təminatına qarant ölkələr kimi müəyyən olunmuşdu. Konstitusiyaya əsasən, türklərin sayı dövlət qulluğunda 30%, orduda 40%, polisdə 30% nisbətində göstərilirdi. Amerika prezidenti Türkiyənin müraciətinə aşağılayıcı cavab göndərərək müdaxilənin yolverilməz olduğunu bildirdi. Həmin dövrdə bir sıra beynəlxalq və regional amillər, eyni zamanda türk donanmasının gücü Aralıq dənizində hərbi əməliyyat keçirmək üçün münasib hesab edilmirdi və Türkiyə tərəfi bunu anlayırdı.
Lakin vəziyyətin kəskinliyini nəzərə alaraq, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 186-cı Qərarına əsasən adaya sülhməramlılar yerləşdirildi. Sülhməramlılar tükrləri kütləvi qırğından qorumağa çalışsa da, türk ordusunun adaya müdaxilə edə bilməyəcəyinə əmin olan EOKA-nın qanlı terroru davam edirdi. Artıq türklərin adadan sıxışdırılıb qovulması Makariosun rəhbəri olduğu Kiprin rəsmi siyasətinə çevrilmişdi. ABŞ dövlət katibi Kissincer həmin zamanlar Makariosu Aralıq dənizinin Kastrosu adlandırırdı. Adada yaşayan türk toplumunun iztirabları azmış kimi, rəsmi radio ilə tez-tez Türkiyənin öz soydaşlarına kömək əli uzatmağa cəsarət etmədiyi barədə təxribatçı verilişlər yayınlanır, hətta yunan müğənnisi Stelios Kazançidisin ifasında aramsız olaraq “Bekledim de gelmedin” (https://www.youtube.com/watch?v=1RhCYEUAzsc) türk mahnısı səsləndirilirdi. Həzin musiqili bu lirik mahnı kiprli türklərdə əlacsızlıq kompleksi yaradırdı:
Bekledim de gelmedin,
Sevdiyimi bilmedin,
Göz yaşımı silmedin,
Hiçmi beni sevmedin?
Anti-türk isteriyasının, talan və qırğınların get-gedə qızışdığı bir dövrdə EOKA ilə Kiprin yunan rəhbərliyi arasında ziddiyyətli və münaqişəli münasibətlər yaranmışdı. 1974-cü il iyulun 2-də Kiprin rəhbəri Makarios Yunanıstan prezidenti Gizikisə məktubla müraciət edərək, Yunanıstan hərbi rejiminin kadrlarının EOKA-nı müdafiə etməsindən şikayətlənir və Kipr Milli Qvardiyasından 600 Yunanıstan təlimatçı zabitinin çıxarılmasını tələb edirdi. İyulun 15-i Yunanıstan zabitlərinin rəhbərliyi ilə Kipr Milli Qvardiyası dövlət çevrilişi edərək Makariosu devirdi və ultra-millətçi, enosis tərəfdarı, fanatik anti-türk Nikos Sampsonu prezident elan etdi. Bununla da adada anti-türk siyasətinə yeni nəfəs verilmiş oldu. İyulun 20-də Alaminosda 14 türk qətlə yetirildi.
Vəziyyətin dözülməz həddə çatdığını görən B. Ecevit hökuməti qətiyyətli iradə nümayiş etdirdi və Türkiyə Kiprlə bağlı müqavilələrə əsasən qarantör hüquqlarından istifadə edərək ildırım sürətli bir əməliyyatla 1974-cü ilin 20 iyulunda adaya hərbi kontingent yeritdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yunan müğənnisinin ifasında dönə-dönə səsləndirilən türk mahnısının qəmli və ümidsiz notlarına cavab olaraq, türk əsgərləri “ Biz geldik!” sədaları ilə adaya daxil oldular. Lakin, EOKA öz cinayətkar əməllərinə son vermədi və 14-16 avqustda Maratha, Santaris və Alodada 126 kiprli türk amansızcasına qətlə yetirildi. Beləliklə də Türkiyə tərəfə başqa seçim buraxılmadı və Türk ordusu adanın 38% ərazisini ayıraraq Kipri şimalda türk və cənubda yunan hissələrinə bölməyə qərar verdi.
Bir qədər də bu günümüz
Bu gün 45 ildir ki, Kipr ikiyə bölünmüş adadır. Təbiət buradan heç nəyi əsirgəməmişdir. Aralıq dənizindəki bu turist məkanına dağlar, portağal bağları, zeytunluqlar və küknar meşələri xüsusi gözəllik verir.
Şimali Kiprin əhalisi özlərini ərazi mənsubiyyətinə görə kiprli, milli mənsubiyyətcə isə kipr türkü kimi tanıyır. Şimali Kiprdə qədim yunan kilsə və məbədlərinə hörmətlə yanaşılır. Bir vaxtlar yunanlara məxsus olmuş ərazilər alqı-satqı mövzusu deyil. Yaşlı nəsil yunancanı unutmayıb. Yunanlara qarşı nifrət hissi yoxdur. Şimali Kiprdə hər kəs Kiprin federasiya şəklində birləşəcəyi günə ümid edir. 2004-cü ildə BMT-nin Baş Katibi Annanın planına əsasən şimali və cənubi Kiprin federasiya əsasında birləşməsi real görünürdü. Türklər bu planı dəstəkləsələr də, yunanlar tərəfindən rədd edildi.
Optimistlərin fikrincə Kipr sahillərinə yaxın sularda 4 trilyon kub fut qaz yataqlarının aşkar olunması tərəflərin yaxınlaşması üçün yeni perspektivlər aça bilər. ABŞ-ın ExxonMobil, Fransanın Total, Qatarın Qatar Petroleum və İtaliyanın Eni şirkətlərindən ibarət konsortsium 50 milyard ABŞ dollarından artıq sərmayə qoyuluşu ilə yataqları inkişaf etdirmək fikrindədir. Bəzi neft mütəxəssislərinin fikrincə isə yataqların təsdiq olunmuş potensialı cəmi 0,5 trilyon kub futa yaxındır və onların işlənməsi iqtisadi cəhətdən sərfəli deyil.
Bu gün Şimali Kipr turistləri və universitetlərə tələbələri cəlb etməkdədir. Əsas biznes növü daşınmaz əmlakdır. Lakin Şimali Kipr tamamilə Türkiyənin maliyyə dəstəyindən asılı vəziyyətdədir. 1983-cü ildə müstəqilliyini elan etmiş Şimali Kipr Türk Cumhuriyyəti beynəlxalq aləmdə tanınmadığına görə, beynəlxalq maliyyə bazarlarına çıxmaq və kreditlər almaq problemi ilə qarşı-qarşıyadır.
Türk toplumunun yaşadığı bir məkan kimi Kiprə Azərbaycanda hər zaman duyğusal hisslərimiz olub. Rəsmi səviyyədə Azərbaycan beynəlxalq hüquq normlarına müvafiq olaraq Şimali Kipri tanımır. Lakin, tezliklə yunan və türk icmalarının bir dövlət içərisində birləşib həmahəng yaşamasını istəyirik.
2003-cü ilin aprelindən Kipr türklərinin cənuba, Kipr yunanlarının isə şimal tərəfə sərhədi keçmək üçün məhdudiyyətlər yoxdur. Bu gün Kiprin şimalındakı Karpaz ərazisində 300 nəfərlik yunan kəndi var. Şimali Kiprdə maronit ərəblərin, ingilislərin yaşadığı kəndlər mövcuddur. Adada cinayət, oğurluq halları yox dərəcəsindədir. Adanın təbii-coğrafi gözəllikləri, il ərzində günəşli günlərin sayı çox olduğundan bir sıra öılkələrdən, o cümlədən, keçmiş SSRİ-dən rusiyalılar, ukraynalılar, moldovalılar, beloruslar, türkmənlər, qazaxlar və digərləri Kipri özlərinə vətən kimi seçmək qərarı vermişlər.
Kiprdə təhsil, biznes, səhiyyə və mədəniyyət sahəsində uğurla çalışan və Kiprin inkişafına töhfə verən azsaylı Azərbaycan icması yaşayır.
.....Axşamlar Kiprin incisi sayılan Girne şəhərindəki dənizkənarı Anchor restoranından gələn Azərbaycan musiqisinin səsi bulvarda gəzişən turistləri və girneliləri ayaq saxlayıb dinləməyə sövq edir. İfaçı həmyerlimiz Araz Məmmədovdur....
Memar Ədalət Dadaşovun Kiprin tarixi abidələrinin bərpasında müstəsna xidməti var. Yakın Doğu Universitetinin prorektoru professor Fəxrəddin Məmmədov diasporamızın rəhbəridir. Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dİllər İnstitutunda(hazırki Azərbaycan Dillər Universiteti) ingilis dilinin leksikası müəllimim olmuş, indi isə Doğu Akdeniz Universitetində ingilis dilinin tədrisi kafedrasının rəhbəri kimi çalışan Cavanşir Şibliyevin adını isə xüsusi hörmət və sevgi ilə çəkmək istərdim.
Tahir Kərimov
Diplomat, Harvard Universitetinin məzunu,
Mərhum Prezident Heydər Əliyevin tərcüməçisi
Modern.az
Baxış sayı: 747
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 20-07-2019 10:09 | Bölmə: Cəmiyyət
Kiprin ayrılmış yunan və türk icmaları üçün 20 iyul tarixi fərqli məna kəsb edir. 1974-cü il iyulun 20-si türk ordusu Kiprə daxil oldu və bununla da adanın şimal və cənub hissəyə bölünməsinin əsası qoyuldu. Hərbi əməliyyata “Atilla planı” adı verilmişdi və adanın çoxluq təşkil edən yunan icması üçün bu tarix işğalın başlanğıcı, azlıqda olan türklər üçün isə onlara qarşı törədilən qətliamın sona çatdığı gündür.
Bir qədər tarix
1571-ci ildə Kipr Osmanlıların hakimiyyəti altına keçir(1570-1573-cü illər Osmanlı-Venesiya savaşları). Adaya ilk türk köçləri məhz həmin zamandan başlayır. Amma, yunanlar da Kiprin ilk sakinləri deyillər. Kipr adasında romalıların, misirlilərin, bizanslıların, luzianların və venesiyalıların tarixi izləri qalmaqdadır. Türk qismi adadakı yunanları rumlu adlandırır. Bu isə yunanların Şərqi Roma İmperiyası sayılan Bizans dönəmində adaya gəlmələri anlamına gəlir. Paytaxt Nikosiyanın qədim adı Lefkoşedir və bu da yunanlardan əvvəl yaşayan xalqların qoyduğu addır.
1878-ci ildən Böyük Britaniyanın idarəçiliyi altında olan Kipr 1960-cı ildə müstəqilliyini elan etdi. Bununla belə, Britaniya Akrotiri və Dhekeliya əraziləri üzərində suveren hərbi nəzarəti əlində saxlayır.
Kiprdə yunanlar və türklər zaman-zaman dinc və yanaşı yaşamışlar. Türklər əhalinin üçdə birini təşkil etsələr də, adanın hər yerində məskunlaşmışdılar.
Ötən əsrin 40-cı illərindən başlayaraq, Yunanıstan ingilis müstəmləkəçiliyinə son qoymaq və Kipri özünə birləşdirmək üçün enosis(birləşmək) siyasətinə başladı. 1948-ci ildə Yunanıstan kralı Paul bəyan etdi ki, Kipr Yunanıstana birləşmək arzusunu ifadə edib. 1950-ci ildə Kipr ortodoks kilsəsinin adada keçirdiyi referendum nəticəsində kiprli yunanların 97%-i enosisə səs verdi. 1955-ci ildə Yunanıstanın birbaşa rəhbərliyi ilə EOKA(Ethniki Oraganosis Kyprion Agoniston-Kipr Yunanlarının Azadlığı Təşkilatı) yaradıldı. Təşkilatın əsas məqsədi adanı Yunanıstana birləşdirmək, Kipri britaniyalılardan və türklərdən təmizləmək idi. Mübarizə vasitəsi isə terror seçilmişdi. Kipr yunanlarının solçulardan ibarət qismi terror aksiyalarına qarşı çıxaraq türklərin gündəlik həyatda sıxışdırılması, işdən qovulması, evlərinin kilsələrdən ayrılan ianələr hesabına alınması yolu ilə etnik təmizləməsini qarşıya məqsəd qoymuşdu. EOKA-ya görə bu, daha uzun bir yol idi, ona görə də yunan solçular da EOKA-nın terror hədəfinə tuş gəlirdilər. Belə olan halda, britaniyalılar polis qüvvələrini türklərin hesabına artırmağa qərar verdilər. Əlavə olaraq, Kipr türkləri Türk Mükavemet Teşkilatını(TMT) yaratdılar.
Britaniya müstəmləkəçiliyi dövründə ingilis dilli məktəblərlə yanaşı, ayrıca yunan və türk dillərində təhsil də təşviq edilir, müəllimlərin müvafiq olaraq Yunanıstan və Türkiyədən gəlməsinə icazə verilirdi. Afina bu imkanı türklərə qarşı ideoloji təbliğat və mübarizə vasitəsinə çevirdi. Kiprli yazıçı Yiannis Papadakisin etirafına görə, məktəbdə kiprli yunan uşaqlara bir vaxtlar mehriban qonşu kimi yaşadıqları türklərin köçəri, mədəniyyətsiz, monqoldan törəmə, imansız müsəlman fanatikləri olduğu barədə dərslər keçilir, nifrət və düşmənçilik təbliğatı aparılırdı.
Zaman keçdikcə EOKA-nın türk toplumuna qarşı amansızlığı tüğyan etməyə başladı. 1963-cü ilin dekabrın 21-31-i Kiprin tarixinə Qanlı Milad kimi həkk olundu. Etnik toqquşmalar 364 türkün və 174 yunanın ölümü ilə sonuclandı. 18667 kiprli türk adanı tərk edərək İngiltərə və Avstraliyaya sığınmağa məcbur oldu. 104 kənddən 25 min türk ada ərazisinin cəmi 3%-ni təşkil edən anklavlara yerləşdirildi və anklavlardan çıxışa məhdudiyyətlər, yoxlanış məntəqələri qoyuldu.
Türkiyə hökuməti soydaşlarının qırğınına kəskin reaksiya ilə çıxış etdi. Baş nazir İsmət İnönü ABŞ prezidenti Johnson Lindon B. Johnsona təcili tədbir görülməsi tələbi ilə məktub ünvanladı, əks halda türk ordusunun Kiprə müdaxilə edəcəyi bildirilirdi. Məsələ ondadır ki, 1960-cı ildə Kipr müstəqilliyini qazanarkən Britaniya, Yunanıstan və Türkiyə adada təhlükəsizliyin təminatına qarant ölkələr kimi müəyyən olunmuşdu. Konstitusiyaya əsasən, türklərin sayı dövlət qulluğunda 30%, orduda 40%, polisdə 30% nisbətində göstərilirdi. Amerika prezidenti Türkiyənin müraciətinə aşağılayıcı cavab göndərərək müdaxilənin yolverilməz olduğunu bildirdi. Həmin dövrdə bir sıra beynəlxalq və regional amillər, eyni zamanda türk donanmasının gücü Aralıq dənizində hərbi əməliyyat keçirmək üçün münasib hesab edilmirdi və Türkiyə tərəfi bunu anlayırdı.
Lakin vəziyyətin kəskinliyini nəzərə alaraq, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 186-cı Qərarına əsasən adaya sülhməramlılar yerləşdirildi. Sülhməramlılar tükrləri kütləvi qırğından qorumağa çalışsa da, türk ordusunun adaya müdaxilə edə bilməyəcəyinə əmin olan EOKA-nın qanlı terroru davam edirdi. Artıq türklərin adadan sıxışdırılıb qovulması Makariosun rəhbəri olduğu Kiprin rəsmi siyasətinə çevrilmişdi. ABŞ dövlət katibi Kissincer həmin zamanlar Makariosu Aralıq dənizinin Kastrosu adlandırırdı. Adada yaşayan türk toplumunun iztirabları azmış kimi, rəsmi radio ilə tez-tez Türkiyənin öz soydaşlarına kömək əli uzatmağa cəsarət etmədiyi barədə təxribatçı verilişlər yayınlanır, hətta yunan müğənnisi Stelios Kazançidisin ifasında aramsız olaraq “Bekledim de gelmedin” (https://www.youtube.com/watch?v=1RhCYEUAzsc) türk mahnısı səsləndirilirdi. Həzin musiqili bu lirik mahnı kiprli türklərdə əlacsızlıq kompleksi yaradırdı:
Bekledim de gelmedin,
Sevdiyimi bilmedin,
Göz yaşımı silmedin,
Hiçmi beni sevmedin?
Anti-türk isteriyasının, talan və qırğınların get-gedə qızışdığı bir dövrdə EOKA ilə Kiprin yunan rəhbərliyi arasında ziddiyyətli və münaqişəli münasibətlər yaranmışdı. 1974-cü il iyulun 2-də Kiprin rəhbəri Makarios Yunanıstan prezidenti Gizikisə məktubla müraciət edərək, Yunanıstan hərbi rejiminin kadrlarının EOKA-nı müdafiə etməsindən şikayətlənir və Kipr Milli Qvardiyasından 600 Yunanıstan təlimatçı zabitinin çıxarılmasını tələb edirdi. İyulun 15-i Yunanıstan zabitlərinin rəhbərliyi ilə Kipr Milli Qvardiyası dövlət çevrilişi edərək Makariosu devirdi və ultra-millətçi, enosis tərəfdarı, fanatik anti-türk Nikos Sampsonu prezident elan etdi. Bununla da adada anti-türk siyasətinə yeni nəfəs verilmiş oldu. İyulun 20-də Alaminosda 14 türk qətlə yetirildi.
Vəziyyətin dözülməz həddə çatdığını görən B. Ecevit hökuməti qətiyyətli iradə nümayiş etdirdi və Türkiyə Kiprlə bağlı müqavilələrə əsasən qarantör hüquqlarından istifadə edərək ildırım sürətli bir əməliyyatla 1974-cü ilin 20 iyulunda adaya hərbi kontingent yeritdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi yunan müğənnisinin ifasında dönə-dönə səsləndirilən türk mahnısının qəmli və ümidsiz notlarına cavab olaraq, türk əsgərləri “ Biz geldik!” sədaları ilə adaya daxil oldular. Lakin, EOKA öz cinayətkar əməllərinə son vermədi və 14-16 avqustda Maratha, Santaris və Alodada 126 kiprli türk amansızcasına qətlə yetirildi. Beləliklə də Türkiyə tərəfə başqa seçim buraxılmadı və Türk ordusu adanın 38% ərazisini ayıraraq Kipri şimalda türk və cənubda yunan hissələrinə bölməyə qərar verdi.
Bir qədər də bu günümüz
Bu gün 45 ildir ki, Kipr ikiyə bölünmüş adadır. Təbiət buradan heç nəyi əsirgəməmişdir. Aralıq dənizindəki bu turist məkanına dağlar, portağal bağları, zeytunluqlar və küknar meşələri xüsusi gözəllik verir.
Şimali Kiprin əhalisi özlərini ərazi mənsubiyyətinə görə kiprli, milli mənsubiyyətcə isə kipr türkü kimi tanıyır. Şimali Kiprdə qədim yunan kilsə və məbədlərinə hörmətlə yanaşılır. Bir vaxtlar yunanlara məxsus olmuş ərazilər alqı-satqı mövzusu deyil. Yaşlı nəsil yunancanı unutmayıb. Yunanlara qarşı nifrət hissi yoxdur. Şimali Kiprdə hər kəs Kiprin federasiya şəklində birləşəcəyi günə ümid edir. 2004-cü ildə BMT-nin Baş Katibi Annanın planına əsasən şimali və cənubi Kiprin federasiya əsasında birləşməsi real görünürdü. Türklər bu planı dəstəkləsələr də, yunanlar tərəfindən rədd edildi.
Optimistlərin fikrincə Kipr sahillərinə yaxın sularda 4 trilyon kub fut qaz yataqlarının aşkar olunması tərəflərin yaxınlaşması üçün yeni perspektivlər aça bilər. ABŞ-ın ExxonMobil, Fransanın Total, Qatarın Qatar Petroleum və İtaliyanın Eni şirkətlərindən ibarət konsortsium 50 milyard ABŞ dollarından artıq sərmayə qoyuluşu ilə yataqları inkişaf etdirmək fikrindədir. Bəzi neft mütəxəssislərinin fikrincə isə yataqların təsdiq olunmuş potensialı cəmi 0,5 trilyon kub futa yaxındır və onların işlənməsi iqtisadi cəhətdən sərfəli deyil.
Bu gün Şimali Kipr turistləri və universitetlərə tələbələri cəlb etməkdədir. Əsas biznes növü daşınmaz əmlakdır. Lakin Şimali Kipr tamamilə Türkiyənin maliyyə dəstəyindən asılı vəziyyətdədir. 1983-cü ildə müstəqilliyini elan etmiş Şimali Kipr Türk Cumhuriyyəti beynəlxalq aləmdə tanınmadığına görə, beynəlxalq maliyyə bazarlarına çıxmaq və kreditlər almaq problemi ilə qarşı-qarşıyadır.
Türk toplumunun yaşadığı bir məkan kimi Kiprə Azərbaycanda hər zaman duyğusal hisslərimiz olub. Rəsmi səviyyədə Azərbaycan beynəlxalq hüquq normlarına müvafiq olaraq Şimali Kipri tanımır. Lakin, tezliklə yunan və türk icmalarının bir dövlət içərisində birləşib həmahəng yaşamasını istəyirik.
2003-cü ilin aprelindən Kipr türklərinin cənuba, Kipr yunanlarının isə şimal tərəfə sərhədi keçmək üçün məhdudiyyətlər yoxdur. Bu gün Kiprin şimalındakı Karpaz ərazisində 300 nəfərlik yunan kəndi var. Şimali Kiprdə maronit ərəblərin, ingilislərin yaşadığı kəndlər mövcuddur. Adada cinayət, oğurluq halları yox dərəcəsindədir. Adanın təbii-coğrafi gözəllikləri, il ərzində günəşli günlərin sayı çox olduğundan bir sıra öılkələrdən, o cümlədən, keçmiş SSRİ-dən rusiyalılar, ukraynalılar, moldovalılar, beloruslar, türkmənlər, qazaxlar və digərləri Kipri özlərinə vətən kimi seçmək qərarı vermişlər.
Kiprdə təhsil, biznes, səhiyyə və mədəniyyət sahəsində uğurla çalışan və Kiprin inkişafına töhfə verən azsaylı Azərbaycan icması yaşayır.
.....Axşamlar Kiprin incisi sayılan Girne şəhərindəki dənizkənarı Anchor restoranından gələn Azərbaycan musiqisinin səsi bulvarda gəzişən turistləri və girneliləri ayaq saxlayıb dinləməyə sövq edir. İfaçı həmyerlimiz Araz Məmmədovdur....
Memar Ədalət Dadaşovun Kiprin tarixi abidələrinin bərpasında müstəsna xidməti var. Yakın Doğu Universitetinin prorektoru professor Fəxrəddin Məmmədov diasporamızın rəhbəridir. Azərbaycan Pedaqoji Xarici Dİllər İnstitutunda(hazırki Azərbaycan Dillər Universiteti) ingilis dilinin leksikası müəllimim olmuş, indi isə Doğu Akdeniz Universitetində ingilis dilinin tədrisi kafedrasının rəhbəri kimi çalışan Cavanşir Şibliyevin adını isə xüsusi hörmət və sevgi ilə çəkmək istərdim.
Tahir Kərimov
Diplomat, Harvard Universitetinin məzunu,
Mərhum Prezident Heydər Əliyevin tərcüməçisi
Modern.az
Baxış sayı: 747
Bölməyə aid digər xəbərlər
25-07-2025, 22:50
Məhkəmə ömürlük həbs cəzası elan edib
24-07-2025, 19:57
Bıçaq xəsarətindən ölüb
23-07-2025, 19:05
Taksi sürücüsünü bıçaqlayaraq ona 82 bıçaq xəsarəti yetirib
22-07-2025, 07:51
Sərxoş şəxs içki içən dostlarına iki bıçaqla hücum edib
20-07-2025, 21:36
Qadınlara hücum edən yeniyetmə saxlanılıb
19-07-2025, 22:56
Sərxoş xəstə təcili yardım işçilərini döyüb
15-07-2025, 13:56
Qadını zorlayan və bıçaqlamağa cəhd edən şəxs tutulub
11-07-2025, 22:37
16 yaşlı qızı TikTok hesabını silməkdən imtina etdiyi üçün güllələyib
11-07-2025, 11:03
Təqaüdçü tanışını öldürərək onun meyitini 20 parçaya bölüb
9-07-2025, 19:02
Hava zərbəsi nəticəsində yaralanan 5 yaşlı uşaq ölüb
7-07-2025, 14:13
SHOT:Ər arvadının qollarını rəfdə qandallayıb vəhşicəsinə öldürüb
7-07-2025, 13:59
İtkin düşən növbə işçisinin meyiti meşədə tapılıb
6-07-2025, 18:37
Lisenziyası olmayan sərxoş qadın ölümlə nəticələnən qəza törədib
6-07-2025, 17:39
Tapançadan atəş açan yeniyetmə saxlanılıb
4-07-2025, 15:04
Kriminal avtoritet Zaur Naxçıvanski saxlanılıb
2-07-2025, 20:35
İşçilərin su çəninin təmiri zamanı həlak olması ilə bağlı iş açılıb
29-06-2025, 10:21
“Əbədi məşəl”də insanlara bıçaqla hücum edən şəxs saxlanılıb
28-06-2025, 21:42
İkiqat qətl törətməkdə təqsirləndirilən şəxs qurbanlarla birlikdə avtomobildə olmadığını iddia edib
27-06-2025, 09:03
Eldar Əzizov hadisə yerində - Fotolar
26-06-2025, 12:58
Diversant 23 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib
25-06-2025, 19:58
İki yerli sakini öldürməkdə ittiham olunan şəxs istintaq təcridxanasına göndərilib
23-06-2025, 11:47
Zəfər Pankartı yıxıldı, polis təhqiredici axtarır
22-06-2025, 22:06
Kafe işçilərinin döyülməsi ilə bağlı cinayət işi açılıb
22-06-2025, 17:27
Yeniyetmə 10 yaşlı uşağı öldürməkdə şübhəli bilinir
21-06-2025, 12:28
Yeniyetmənin kişi və qadını döyməsi ilə bağlı araşdırma aparılır
21-06-2025, 10:42
Qonaq kafenin yaxınlığında atəş açıb, iki nəfər yaralanıb
20-06-2025, 18:39
Yeniyetmə məktəbdə kütləvi qətl hazırlamaqda təqsirli bilinib
18-06-2025, 19:30
İstintaq təcridxanasının rəis müavini rüşvətə görə həbs edilib
17-06-2025, 19:18
İki nəfər həkim onlardan birinə tibbi yardım göstərərkən onu döyüblər
15-06-2025, 10:16
Boğulmuş bir yeniyetmə tapılıb, ikincisi axtarılır
14-06-2025, 15:49
Kişi mişarla yoldan keçənə hücum edib
11-06-2025, 21:13
Kəmalə Günəşli mikrofonla toy sahibini təhqir edib - Ona bakal atdı
8-06-2025, 15:29
Gənc qadın üç saat təcili yardım gözlədikdən sonra ölüb
6-06-2025, 13:35
"Liza Alert" dəstəsinin könüllüsü keçmiş qısqanc ərinin əli ilə öldü
4-06-2025, 06:45
Sərxoş vəziyyətdə dava zamanı qadını 17 bıçaq xəsarəti ilə öldürüb
1-06-2025, 13:49
Damdan atəş açan şəxs xəstəxanada ölüb
26-05-2025, 10:22
İstintaq Komitəsi: Yeniyetmə qız həmyaşıdları tərəfindən zorla diz çökdürülüb və üzr istəməyə məcbur edilib
26-05-2025, 10:15
Narkotiklə mübarizə adı altında cinayətkar qrup insanlara hücum edir
25-05-2025, 18:36
Kişi tanışını boyun nahiyəsindən bıçaqlayıb
24-05-2025, 09:27
Məhbus svastika döyməsi ilə çılpaq ayaqlarına görə cərimə ödəyəcək
23-05-2025, 22:24
Məhkəmə qızının qətlini sifariş edən sakini həbs edib
19-05-2025, 12:15
Parkda baş verən kütləvi dava ilə bağlı cinayət işi açılıb
19-05-2025, 12:09
Gənc oğlan tanışını qətlə yetirməkdə təqsirli bilinib
16-05-2025, 08:48
Onunla birgə yaşadığını sərxoş edib və bıçaqlayaraq öldürüb
13-05-2025, 23:40
Pəncərədən yıxılaraq, kondisionerin üzərinə düşərək sağ qalıb