00:11 / 29-03-2024
Azərbaycan təhlükəsizlik orqanlarının 105 illiyi ilə bağlı təntənəli tədbir təşkil olunub
23:35 / 28-03-2024
ZİYALI ÖMRÜNÜN AKKORDLARI...
23:01 / 28-03-2024
Rostovlu cərrahlar 26 qəpik udan adamı xilas ediblər
22:55 / 28-03-2024
Zaxarova Kirbinin kobudluğuna cavab verib
22:50 / 28-03-2024
"Nyukasl"ın futbolçusu Tonali mərc oynadığı üçün növbəti qadağa ilə üzləşib
22:13 / 28-03-2024
Zelenski CBS telekanalına müsahibəsində Amerika silahlarını reklam edib
21:59 / 28-03-2024
"Rosatom"un top meneceri xüsusilə böyük rüşvətə görə həbsxanaya göndərildi
21:53 / 28-03-2024
MDU-nun keçmiş aspirantı 4 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib
21:47 / 28-03-2024
"Sport.es": "Barselona" "Arsenal"ın futbolçusu Jorginyoya iddialıdır
21:20 / 28-03-2024
"The Athletic": UEFA komandaların Avro 2024 üçün müraciətlərini artırmağı planlaşdırır
21:14 / 28-03-2024
Sevastopol qubernatoru bildirir ki, şəhər yaxınlığında təyyarə dənizə düşüb
21:08 / 28-03-2024
Burunov etiraf edib ki, konsertə gecikməsi onu “Krokus”da terror aktından xilas edib
20:59 / 28-03-2024
Bryansk sakini Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin tərəfində döyüşmək niyyətinə görə həbsxanaya göndərilib
20:55 / 28-03-2024
Lavrov: "Ermənistan bilərəkdən Rusiya ilə münasibətlərin pozulmasına gətirib çıxarır"
19:39 / 28-03-2024
Baş Prokurorluq Metanın mətbuat katibinin işini məhkəməyə göndərib
19:35 / 28-03-2024
LCI: Makron Ukraynaya qoşun göndərəcəyi təqdirdə cavabı düşünməyib
19:29 / 28-03-2024
"Daily Mail": Dani Alves zaminə buraxıldıqdan sonra ziyafət verib
07:09 / 28-03-2024
Putin: "F-16"-ların Ukraynaya çatdırılması döyüş meydanındakı vəziyyəti dəyişməyəcək"
07:02 / 28-03-2024
"Krokus"da terror aktını törədənlər İŞİD-in əfqan qanadının Telegram kanalından cəlb olunub
06:54 / 28-03-2024
Vilfand: "Rusiya Federasiyasının doqquz rayonunda -40 dərəcəyə qədər anomal şaxta gözlənilir"
06:49 / 28-03-2024
"Teleqraf": Britaniya Rusiya ilə münaqişədə cəmi bir neçə ay davam edəcək
06:37 / 28-03-2024
Nijni Novqorod məktəblisi terrorçulara təşəkkür etdiyi üçün mer təqaüdündən məhrum edilib
06:28 / 28-03-2024
Putin bildirib ki, Rusiya NATO ilə döyüşmək fikrində deyil
06:23 / 28-03-2024
Putin helikopteri idarə etməyə çalışıb
06:06 / 28-03-2024
“Hesabatına ödənişi əlavə etməyi unudub” - Hikmət Hacıyev
22:56 / 27-03-2024
Futbolçunu öpən Rubialesi 2,5 il həbs gözləyir
22:50 / 27-03-2024
Ramazan ayının 18-ci gününün duası - İmsak və iftar vaxtı
22:46 / 27-03-2024
Ağalarovlardan terror qurbanlarına 100 milyonluq yardım
22:41 / 27-03-2024
Sankt-Peterburqda miqrasiya biznesində şübhəli bilinən 30 nəfər saxlanılıb
22:36 / 27-03-2024
Xarici İşlər Nazirliyi: Rusiya diplomatının Latviyadan çıxarılmasına cavab verəcək
21:40 / 27-03-2024
Vorobyev ÇSKA-nın baş məşqçisi postunda Fedorovu əvəz edəcək
21:33 / 27-03-2024
Aktrisa Svetlana Svetliçnaya xəstəxanaya yerləşdirilib
21:29 / 27-03-2024
Rusiya Federal Gömrük Xidmətinin rəis müavini Yaqodkina aksiz markalarının verilməsinə görə həbs edilib
21:23 / 27-03-2024
Peskov: "Terror aktından sonra Putin bütün gecəni yatmadı və xəbərlər aldı"
21:15 / 27-03-2024
Rusiya milli futbol komandasının həkimi San-Paulu hava limanında qadını xilas edib
21:09 / 27-03-2024
"Krokus"da insanları xilas edən qarderob işçisi Putinlə görüşmək istədiyini açıqlayıb
21:03 / 27-03-2024
“Krokus” terror aktı ilə bağlı qalmaqallı yazıların müəllifi terrora haqq qazandırdığı üçün həbs edilib
20:56 / 27-03-2024
AŞPA Siyasi Komitəsi Kosovonun Avropa Şurasına üzvlüyünü təsdiqləyib
14:43 / 27-03-2024
Endrik Peleni məğlub edərək Braziliya üçün rekord vurdu
14:38 / 27-03-2024
Məktəbli qızı qətlə yetirməkdə şübhəli bilinirdi
DİNİ MUSİQİ: HARAM VƏ HALAL MELODİYALAR
Tarix: 14-12-2019 21:54 | Bölmə: Mədəniyyət
Musiqinin halal və ya haram olması aktual mövzu kimi həmişə müzаkirə obyektinə çevrilmişdir. Bir çox alimlər, xüsusən ateistlər dini ümumiyyətlə, qəbul etmirlər. Bu baxımdan belə bir mövzu onlar üçün maraqlı deyildir. Amma fanat dindarlar da musiqini qəbul etmir, bunu “şeytan əməli” adlandırırlar. Digər möminlər isə musiqinin haram və halal növlərinin olduğunu söyləməklə və təbii ki, burada halal musiqi ifa edənləri müdafiə, təqdir edirlər. Onların arasında tanınmış müsəlman alimləri də az deyil. Məsələn, əl-Kindi (801–873), İbn əl-Ravəndi (827–911), Əbu-Nəsr Fərabi (870–950), İbn Sina (980–1037), Əbu-Hamid əl-Qəzali (1058–1111),Azərbaycanın təsəvvüf filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (1154–1191), Şəms Təbrizi (1185–1248), Nəsirəddin Tusi (1201–1274), Cəlaləddin Rumi (1207–1273) və b. alimlər əsərlərində musiqinin islama zidd olmadığını bildirərək musiqinin vacibliyini sübut edən mülahizələr irəli sürmüşlər.
Bu məqamda yada Xızının tanınmış aşıq-balabançısı Nurəli İbrahimov (1881–1946) düşür. Onun adına dahi Hüseyn Cavidin (1882–1941) övladı, nakam bəstəkar Ərtoğrol Cavidin (1919–1943) 1939-cu ildə yazdığı “Azərbaycanın Xızı və Basarkeçər rayonlarında toy adətləri haqda” adlı rəyində rast gəlirik[1]. Maraqlıdır ki, tarixən Azərbaycan ərazisi olan Basarkeçər rayonu (indi Vardenis adlandırılır) rəy yazılan ildə artıq Ermənistana verilmişdi. 1939-cu ildə belə bir başlıqla “vətən xaini oğlu”nun (yəni Hüseyn Cavidin) rəy yazması böyük cəsarət tələb edirdi. Ə. Cavid bu rəyi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdində yaradılmış və Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi Tədqiqat Musiqi Kabinetinin əməkdaşı Hüseyn İsgəndərovun hazırladığı “Azərbaycanın Xızı rayonunun toy adətləri” adlı etnoqrafik məqaləsi üçün yazmışdır. Məqalədə verilən bilgilər Nurəli İbrahimovun dilindən yazıya alınmışdır[2].
Nurəli İbrahimov toy adət-ənənələrindən danışır. O bildirir ki, halallıqla yoğrulmuş maraqlı adətlərdən biri də 3 günlük toyun sonuncu gecəsində bəy mütləq dəstəmaz alıb iki rükət namaz qılmalı idi. Bundan sonra ona gəlin otağına keçməyə icazə verərmişlər. Bəy bunu da bölgənin tanınmış din xadimlərinin şahidliyi ilə etdirməliydi. Bununla da yeni təməli qoyulan müsəlman ailəsinin bünövrəsi halallıq üzərində qoyulurdu...
Bir sıra muğam adlarını etimoloji baxımdan araşdırdıqda onlarda dini motivlərin olduğu aşkarlanır. Məhz bu səbəbdən sovet dövründə tərtib olunan muğam proqramlarında həmin şöbə və ya guşələr demək olar ki, öz əksini tapmır. Oncə halal və haram musiqilər haqqında məlumat verək, daha sonra özündə və adında dini motivlər daşıyan bəzi muğamlara, şöbə və guşələrə diqqət yetirək.
HALAL MUSİQİ – İslam dininin qayda-qanunlarına əsasən mövzu baxımından tərbiyəvi və maarifləndirici əhəmiyyətə malik melodiyalardır. Birmənalı şəkildə qeyd olunmalıdır ki, muğam sənəti halal musiqidir. İmam Abdulqadir əd-Dəhləvi(1551–1642) yazır: “Məhəmmədin kəlamları” kitabında deyilir ki, bəzi yaxşı havalar özlərində İlahiyyat əks etdirir və şəriətə görə onları dinləmək halaldır”.
Sovet ideologiyası dini musiqiləri öyrənməyi və onun təbliğini qadağan edirdi. Buna baxmayaraq, musiqi tariximizi izlədikdə neçə-neçə xanəndə və instrumental ifaçılarımızın namaz qılıb, oruc tutub, ümumən İslam dininin bütün qayda-qanunlarına riayət etdiklərinin şahidi oluruq. Həmin sənətkarların ad və soyadlarına Məşədi, Kərbəlayi, Hacı kimi müqəddəs titulların əlavə olunduğu hər kəsə məlumdur. Məsələn, Kərbəlayi Abutalıb, Məşədi Cəmil, Hacı Hüsü və b. Bu işlər çağdaş dövrdə də davam etdirilir. İslam dininin dayaqları olan bir çox tanınmış müqəddəs şəxslər musiqimizdə də vəsf olunmuşlar. Nümunə olaraq muğamlardan Məhəmməd (570–632) peyğəmbərə (salavatullah) ithaf olunmuş “Ruhül-ərvah” guşəsini, Həzrət Əlinin (598–661) şəninə qoşulmuş “Heydəri” zərbli muğamını, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynin (628–680) şərəfinə yazılan “Hüseyni” muğamını və s. qeyd edə bilərik. Nəhayət, məgər müsəlmanları ibadətə səsləyən azan muğam üstündə oxunmurmu?
Tanınmış füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Hacı Mail İsmayıloğlu (1939–1999) “şəriətdə musiqi haram buyurulub” deyənlərə cavab olaraq Seyid Əzim Şirvani (1835–1888) bir şeirində “musiqinin halal olduğunu” işarət etdiyini bildirir. Bu fikirləri Hacı Mail belə dilə gətirmişdir: “Allah-taala bütün peyğəmbərlərin hərəsinə bir möcüzə verib. Davud peyğəmbərə (ə) isə səs verib. “Ləhni-Davudu” yəni Davudun səsi, Davudun ləhni. Klassik ədədbiyyatımızda şairlərimiz tərəfindən çox işlənib, yəqin eşitmisiniz. Siz məgər musiqinin haram olmaması haqqında bundan da artıq dəlil istəyirsiniz? Əgər musiqi, oxumaq haram olsaydı, Allah-taala Davuda (ə) səs verərdi?.. Deməli, dünyada ən gözəl şeylərdən biri də musiqi və gözəl səsdir”[3].
“Ləhni-Davudu” – muğam dünyasında Davud peyğəmbərin (e.ə. təxminən 1085–963) gözəl səsinə görə işlədilən ifadədir.Dini mənbələrə görə, Davud peyğəmbərin olduqca gözəl səsi varmış. Muğam ifaçılığında, xüsusən xanəndəlik sənətində kiməsə “Ləhni-Davudu” dedikdə onun səsinin Davud peyğəmbərin səsi kimi gözəl və lətif olduğuna işarə edilirdi. Odur ki, Davud peyğəmbərin adı ilə bağlı bir sıra musiqi nümunələri yaranmışdır. Muğam ifaçılığında “Ney-Davud”, “Nəğmeyi-Davud” (yaxud “Davudu nəğmə”), “Niriz-Davud”, “Sövti-Davudu” adlı şöbə və ya guşələrə rast gəlirik. Bunlar müxtəlif cür adlansa da, mahiyyətcə eyni əhəmiyyət kəsb edirlər.
HARAM MUSİQİ –insanları kin-küdurətə səsləyən, şəhvət doğuran melodiyalardır.
Musiqi İslam dinində o zaman haram sayılır ki, ona “Ləhvü-ləəb” (oyun-oyuncaq, əyləncə, şərab içib əyyaşlıqla vaxt keçirmə və s. mənalarda) kimi baxıb, onunla məşğul olaraq Allaha zikr etməyi (yada salıb xatırlamağı) yaddan çıxarasan, dinə əməl etməyəsən. Qeyd olunmalıdır ki, muğam ifaçılarının əksəriyyəti belə hisslərdən uzaqdırlar. Onların ifa etdikləri muğamlar tərbiyəvi, maarifləndirici əhəmiyyət daşıdığından haram musiqi sayıla bilməz.
CƏFƏRİYYƏ – “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Əbülçəsp”lə “Budəşti” arasında ifa olunan muğamdır[4].
“Cəfəriyyə”nin İmam Məhəmməd Bağırın (təxminən 679–736) oğlu İmam Cəfər Sadiqə (təxminən 706–770) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HEYDƏRİ –Azərbaycanın çoxsaylı zərbli muğamlarından biridir. Bu zərbli muğam “Şüştər” muğamının ahəngi, kökü əsasında qurulub, Allegro moderato templi, 2/4 ölçülüdür.
“Heydəri” zərbli muğamı Həzrət Əliyə görə belə adlanır və “Heydərə məxsus musiqi” fikrini ifadə edir. Ərəb sözü olan Heydər Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir və dilimizdə şir, əjdaha, igid, cəsur mənalarını bildirir.
Zərbli muğamlar adətən vokal-instrumental hissə ilə tamamlanır. “Heydəri”də belə deyil. Bu zərbli muğam başlandığı instrumental hissə ilə də tamamlanır.
Vokal-instrumental ifalar “Şüştər” muğamının “Tərkib” şöbəsi əsasında oxunur. Bu zaman xanəndələr poetik mətn olaraq rəməl bəhrində yazılmış qəzəllərdən istifadə edirlər. Xatırladaq ki, milli musiqimizdə eyniadlı, yəni “Heydəri” adlı aşıq havası da vardır.
Mirzə Fərəc “Heydəri”ni “Şüştər” dəstgahında (“Əfşarı” ilə “Osman-Gərayi” arasında) təqdim edir[5]. “Heydəri” dinləyicidə mərdlik, cəngavərlik, qəhrəmanlıq hissləri oyadır.
HƏSƏN –klassik musiqidə ifa edilən guşələrdən biridir.
Farsca “həsən” gözəl, göyçək deməkdir. “Həsən” muğamının Həzrət Əlinin oğlu İmam Həsənə (təxminən 627–674) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HİCAZ –Yaxın və Orta Şərqdə klassik musiqinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 6-sıdır. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hicaz”ın – Azəroğlu İbrahim əleyhissəlamdan (e.ə. III minilliyin ortaları) qaldığını bildirir[6].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hicaz” muğamının yaranması Davud peyğəmbərin oğlu Süleyman (rusca – Solomon) peyğəmbərin (təxminən e.ə. X–IX əsrlər) adı ilə bağlıdır[7].
Orta əsrlərdə klassik ədəbiyyatda da “Hicaz” muğamının adına rast gəlirik. Bu muğamın adı XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda çəkilir. Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Həbibi, N.Kövkəbi, Q.Zakir şeirlərində “Hicaz”ı vəsf etmişlər.
Türkiyədə “Hicaz” dedikdə azərbaycanlıların şüştər məqamını (ladını) nəzərdə tuturlar. Fikrimizcə, Orta əsr ədəbi mənbələrində də “Hicaz” adı ilə indiki “Şüştər” muğamı vəsf olunmuşdur. Çünki şüştər məqamı birdən-birə XIX əsrdə peyda ola bilməzdi.
Sonralar “Hicaz” muğamının fərqli variantları da yaradılıb: “Hicaz-Aşiran” (yaxud “Hicazi-Mühalif”), “Hicaz-Bağdadi”, “Hicaz-əcəmi”, “Hicaz-ərəbi”, “Hicazkar”, “Hicazi-kiçik”, “Hicaz-şeytani”.
“Hicaz” –müasir “Şur” dəstgahında “Sarənc”dən əvvəl ifa olunan şöbədir. “Nəva” dəstgahında da “Hicaz” eyni ilə “Şur”dakı kimi ifa edilir.
Hicaz (Hecaz) Səudiyyə Ərəbistanında əyalət adıdır. Bu əyalətə Məkkə, Mədinə və Taif şəhərləri aid edilir. Ərəblərin ulu babası İsmayılın atasının adı İbrahim peyğəmbər (e.ə. III minilliyin ortaları), İbrahim peyğəmbərin atasının adı isə Azər olub. Bunu müqəddəs Qurani Kərimin 6-cı “əl-Ənam” (Davar) surəsinin 74-cü ayəsi təsdiq edir: (Ya Rəsulum) Xatırla ki, bir zaman İbrahim atası Azərə demişdi: “Sən bütləri Tanrılarmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!” (mütərcim Vasim Məmmədəliyev).
İbrahim Xəlil peyğəmbərin oğlu İsmayıl peyğəmbərin nəsli ərəb tayfaları arasında ən səlis və təmiz dildə danışdıqları üçün onlara “Əbül ərəb”, yəni “ərəblərin atası” adını vermişlər.
İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayıl (əlehissalam) Məkkədə 130 il (e.ə. III minilliyin ortaları) yaşamışdır. Onun nəslindən olanlar, o cümlədən Məhəmməd peyğəmbər (s) və əsabələrinin Məkkədə daimi yurd salıb, orada oturaq yaşadıqları üçün onlara Hicazilər adını vermişlər. Hicazilərə 4 ərəb qəbiləsi arasında ən mədəni qəbilə olduqları üçün “Ərəbi-müstəribələr” demişlər. “Hicaz” muğamı çox qədim zamanlardan “Ərəbi-müstəribələr”in ən xoş və sevimli nəğməsi olmuşdur. İslam dininin zühurundan sonra da onlar Quranı məhz “Hicaz” muğamı üzərində qiraət etmişlər.
HÜSEYNİ –Yaxın və Orta Şərq xalqlarının klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 5-sidir.
“Hüseyn” – ərəb sözü olub, gözəl deməkdir.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hüseyni”nin – Davud əleyhissəlamdan qaldığını bildirir[8].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hüseyni” muğamı Yaqub (rusca – İakov) ibn İshaq ibn İbrahim peyğəmbərdən yadigar qalıb[9].
Orta əsrlərdə ifa olunan “Hüseyni”nin adı klassik ədəbiyyatda da çəkilir. “Hüseyni” muğamına XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda rast gəlirik. İ.Nəsimi və özbək şairi N.Kövkəbi də şeirlərində “Hüseyni” muğamını vəsf etmişlər.
Azərbaycanın müasir musiqisində “Hüseyni” “Bayatı-Qacar” (“Mayə” ilə “Şikəsteyi-fars” arasında), “Orta mahur” (bəmdə və zildə),“Rast” və “Mahur-hindi” (“Üşşaq” ilə “Vilayəti” arasında) dəstgahlarında ifa olunur.
İran musiqisində isə “Hüseyni” “Şur” (“Məsihi”lə “Nəhib” arasında) və “Nəva” (“Zəmineyi-Hüseyn”lə “Busəlik” arasında) dəstgahlarında səsləndirilir (Ə.Bədəlbəyli).
Bəzi muğam biliciləri “Hüseyni” muğamını Cənab Əli əleyhissalamın oğlu, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynə ithaf olunduğunu qeyd edirlər. Bu muğam sonrakı mərhələlərdə modulyasiya (intiqal) üsulu ilə müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. Yəni “Hüseyni” müasir dövrümüzdə müstəqil muğam şəklindən çıxıb, kiçik bir guşə kimi ifa olunmaqdadır.
Ə.Bədəlbəylinin yazdığına görə, “Hüseyni” həm də Misirdə ifa olunan makamlardan biridir.
KEŞİŞOĞLU(KEŞİŞÇİOĞLU) – çoxsaylı zərbli muğamlardan biridir[10], həm də eyniadlı guşə və aşıq mahnısı mövcuddur.
M.Fərəc “Keşişoğlu”nu “Şüştər” dəstgahının sonunda da təqdim etmişdir[11]. Ə.Bədəlbəyli isə “Keşişoğlu”nu zərbli muğamlarda (“Osmanlı”) melodiyaların pərdə-pərdə (sekvensiya şəklində) zilə qaldırılması ilə əlaqədar ifa edilən guşə olduğunu bildirir. Aşıq musiqisində eyniadlı hava da mövcuddur.
Aşıq musiqisində eyniadlı havanın olduğuhaqqında aşıqşünas-alim, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Əliyevin maraqlı fikirləri vardır. O, bu aşıq havasının “Keşişoğlu” deyil, “Keşikçioğlu” olduğunu söyləyir. Həmin söz sonralar təhrif olunaraq “Keşişoğlu”na çevrilmişdir.
“Keşişoğlu” zərbli muğamı “Osmanlı”nın əsasında qurulmuşdur.
Keşişoğlu – Şəki xanlarının sülaləsi belə adlanırdı. Onlar qədim qıpçaq nəsli olsalar da, xristian olmuşlar. Xatırladaq ki, keşiş – xristianlarda yepiskop ilə dyakon arasında ruhani rütbəsidir, bu rütbəni daşıyan ruhaniyə keşiş deyilir.
XV əsrdə Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsi İslam dinini, müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Bu səbəbdən adları Keşişoğlu şəklində qalmışdır. Bütün bunlar barədə Şəki xanlarının tarixinə dair mənbələrdə məlumat verilir (Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid və başqaları). “Keşişoğlu” zərbli muğamı və eyniadlı aşıq havası Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsinin şəninə tərtib olunmuşdur.
“Keşişoğlu” zərbli muğamın yaranması ilə bağlı başqa ehtimal da vardır. Qədim mənbələrdən məlumdur ki, Azərbaycan muğam ifaçıları dünyanın müxtəlif regionlarına dəvət alırdılar. Şübhəsiz, belə məclislərdə xristianlar da iştirak edirdi. Deyilənə görə, bir məclisdə xanəndə dəstəsi “Osmanlı” ifa edir. Bu muğam adı naməlum bir keşiş oğlunun çox xoşuna gəlir. O, musiqiçilərdən bir daha həmin muğamı oxumağı xahiş edir. Xanəndə yorulduğundan “Osmanlı”nın ən zil, kulminasiya pərdəsini oxumur, “ayaq” verib muğamı tamamlayır. O, birinci variantda bəmdən zilə sekvensiya şəklində qalxaraq ən zil pərdədə uzun nəfəslə zəngulələr vurmuşdu. İkinci ifada xanəndə bunları ixtisara salır. Keşişoğlu belə ifadan çox narazı qalır, muğamı olduğu kimi dinləmək istədiyini bildirir. Əlacsız qalan xanəndə muğamı əvvəlki variantda ifa edir. Musiqiçilər o vaxtdan yarızarafat-yarıgerçək “Keşişoğlu” deyimini işlətmiş və bu zaman “Osmanlı”nın deyilən variantını nəzərdə tutmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Ə.Bədəlbəyli də “Keşişoğlu”nun musiqi mətninin mənasını bu anlamda vermişdirir.
MƏNSURİ – klassik musiqidə “Çahargah” və “Hümayun” dəstgahlarının sonunda ifa edilən muğamdır.
Mənsur, eləcə də Mənsuriyyə sözləri müxtəlif cür izah olunur: 1. Panteist, yəni vəhdəti-vicudçu, “Ənəlhəqq” (mənəm Allah) ideyasının banisi, “Hüseyniyyə” təriqətinin əsasını qoyan Mirmənsur Həllacın (XI əsr) adı ilə bağlıdır (onu dara çəkib, dərisini soyduqları zaman yerə tökülən qanından “Allah” kəlməsi yazılmışdır). “Mansırı” ozan-saz havası dinin böyük şəhidlərindən olan Mirmənsur Həllaca ithaf olunmuşdur. 2. Mansırı adlı yaşayış məntəqəsinin şəninə qoşulmuşdur. 3. “Mənsur” sözü ərəbcə “qələbə çalmış, üstün gəlmiş” mənalarını ifadə edir. 4. Müasir dövrdə ifa olunan “Mənsuriyyə”nin qədim adı “Mənsuri”dir. “Mənsuri” fərqli şəkildə, vəznsiz ifa olunurmuş. Bu muğam tacqoyma mərasimlərində, yəni şah başına tac qoyanda və ya şah kimisə mükafatlandırdıqda, hər hansı şəxsə rütbə verəndə ifa edilirdi.
Fikrimizcə, “Mənsuri” – qalibə ithaf olunmuş, onun şəninə bəstələnmiş muğam deməkdir. Ə.Dağlının təbirincə desək: “Ehtimal olunur ki, Azərbaycan musiqisində qərar almış “Mənsuriyyə”nin rişəsi – kökü “Mənsuri”dir”.
MİRZƏ HÜSEYN SEGAHI – Azərbaycanın müasir musiqisində çox ifa olunan dəstgahlardan biridir. “Segah” ailəsinə aid edilən “Mirzə Hüseyn segahı”nın tərkibi belədir:Bərdaşt (Manəndi-müxaliflə başlamaq), Bəm segah, Zil segah, Şikəsteyi-fars, Mübərriqə, Segaha əyaq.
“Mirzə Hüseyn segahı” “lya” (fortepianoda “sol diyez”) mayəli segah məqamında ifa olunur.
Azərbaycan SSR-in ilk Hərbi Komissarı, siyasi-ictimai xadim, folklorşünas, muğam bilicisi Əlihüseyn Dağlının (1898–1981)yazdığına görə, “Mirzə Hüseyn segahı” şöbə şəklində XIX əsrdə yaşamış Zaqafqaziya müftisi, ədəbiyyatşünas və folklorşünas Mirzə Hüseyn Əfəndinin (1830–1917) şəninə “Zabul-Segah”da ifa edildiyindən belə adlandırılıb[12]. Bu, general Əliağa Şıxlinskinin qayınatası Müfti Hüseyn Qayıbzadədir. O, 1883–1917-ci illərdə Zaqafqaziyanın müftisi olmuşdur. M.Fərəcin tərtib etdiyi “Segah-Zabul” dəstgahının cədvəlində də bunun şahidi oluruq. “Segah-Zabul” dəstgahında “Mirzə Hüseyn segahı” şöbəsi “Müxalif”lə (yəqin ki, “mi” səsindən “lya” səsinə “Müxalif” şöbəsi vasitəsilə keçid edilmiş və “lya” pərdəsində “Mirzə Hüseyn segahı” ifa olunmuşdur) “Cövhəri” arasında ifa edilirmiş[13]. M.Fərəc “Orta Mahur”da da “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Övcu Həzin”lə “Orta Mahura əyaq”ın arasında çalınıb-oxunduğunu bildirir[14]. Lakin Ə.Bədəlbəyli XVIII əsrdə yaşamış Azərbaycan xanəndəsi Mirzə Hüseynin “Segah” muğamını bu şəkildə oxuduğunu və onun şərəfinə həmin muğam “Mirzə Hüseyn segahı” adlandırıldığını yazmışdır[15].
“Segah” – farsca “se” üç, “gah” isə Azərbaycan türkcəsində səs, ün mənalarını bildirir. Bəzən “gah”ı – yer, məkan, mövqe mənalarında işləndiyini də söyləyirlər. Amma muğaqmşünaslıqda bu fikirlər özünü doğrultmur.
V.Rəhimov “Zabul-segah”da“Mirzə Hüseyn segahı”nın işlədilməsinin izahını belə verir. “Mayə Zabul” tamamlandıqdan sonra “Nühüft” guşəsi vasitəsi ilə kiçik oktavanın lya səsində qərar tutaraq, burada segah intonasiyaları əsasında “Muyə” ifa edilərək “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Mayə”si hasil olunur. Ehtimal olunur ki, burada, həmin pərdədən (lyadan faya keçid edərək) “Manəndi-müxalif” şöbəsi ifa olunurmuş. “Manəndi-müxalif” tam şəkildə ifa olunduqdan sonra ənənəvi qaydada kiçik oktavanın lya pərdəsinə qayıdış edilir. Həmin pərdədə “Muyə” guşəsini ifa edərək, I oktavanın do pərdəsində qərar tutub, “Manəndi-müxalif”in səs qatarı ilə “Zabul-segah”ın mayə pərdəsinə qayıdış edilir.
1914-cü ildə Riqa şəhərində “Qrammofon” şirkətində xanəndə Məcid Behbudov (1870–1945) tarçı Məşədi Cəmilin müşayiəti ilə “Mirzə Hüseyn segahı”nı vala yazdırmışdır. Həmin ildəMirzə Güllər Fərəc qızını (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) “Monark-Rekord” Səhmdar Səsyazma Cəmiyyəti Kiyevə dəvət edərək onun da ifasında “Mirzə Hüseyn segahı”nı yazmışdır.
Bütün digər “Segah” muğamlarında olduğu kimi, “Mirzə Hüseyn segahı” da dinləyicidə bir qədər qəmli anlar yaşatmaqla bərabər, insanlara dərin sevgi və məhəbbət hissləri oyadır.
RAKİ-ABDULLAHİ – Azərbaycan və İran musiqisində ifa edilən guşədir.
Ərəb sözü olan “rak” əsas, dayaq mənalarını ifadə edir. Tanınmış filoloq, muğam bilicisi Ramiz Faseh (1939–2012)Rakın həm də yer, ərazi adı olduğunu yazır[16]. Bəzi mütəxəssislər bu sözün hindlilərin raqasından alındığını bildirirlər. Raqa Hindistanda yaşayan sanskritlərin dilində rəng, çalar, arzu, ehtiras, məhəbbət, kədər, əzab mənalarında işlədilir. B.Mənsurov iynənin saplanan kiçik deşiyinə rak deyildiyini qeyd edir. Bəlkə də bu guşə kiçik olduğundan məcazi mənada iynənin deşiyi ilə müqayisə edilmiş və “Rak” adlanmışdır.
Pedaqogika elmləri doktoru, professor Fərahim Sadıqov isə yazır ki, “rak” sözü əski türkcədə rəqəm, özü də birinci rəqəm mənasında işlədilmişdir. Maraqlıdır ki, uyğurlar “Rak” muğamını “Birinci mukam” adlandırırlar.
“Raki-Abdullahi” dedikdə burada Həzrət Əlinin qardaşı oğlu Abdullah ibn Cəfər Təyyar nəzərdə tutulur. O, 72 şühədadan biri olmuş, haqq yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlmişdir. “Raki-Abdullahi” də onun şəninə bəstələnmişdir.
Qədimdə “Rast” və “Mahur” dəstgahlarının sonunda “Mayə” pərdəsinə qayıtmazdan öncə mütləq “Raki-Abdullahi” guşəsində dayanmaq lazım idi. “Raki-Abdullahi”, “Raki-hindi”, “Raki-Xorasani” guşələri eyni melodik gəzişmənin müxtəlif variantlarıdır. B.Mənsurov adları sadalanan muğamlarda “Əraq”dan “Mayə” pərdəsinə qayıtmaq üçün “Raki-Abdullahi”dən funksional guşə kimi istifadə etmişdir. Lakin burada artıq “Qərai” ifa olunmur.
Beləliklə, bu kiçik məqaləmizdə haram və halal melodiyalardan söz açdıq, muğamlarımızda yer almış bir neçə şöbə və guşələrə diqqət yetirdik.
[1] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 69–70
[2] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 81–82
[3] Əliyev V. Muğam aşiqi. B.: Nurlan, 2009, s. 90-91
[4] Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 49
[5]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[6] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[7]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[8] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[9]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[10]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 51
[11]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[12] Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli. (I kitab). B.: MBM, 2006, s. 124 (kitab müəllifin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazması əsasında A.Nəcəfzadə tərəfindən tərtib edilib və nəşr olunmuşdur).
[13]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[14]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 50
[15] Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: 2017, s.88
[16] Faseh R.M. (Paşayev). Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi. B.: Çıraq, 2004, s. 32
Abbasqulu NƏCƏFZADƏ
sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
Sehranə KASİMİ
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 831
Bölməyə aid digər xəbərlər
Tarix: 14-12-2019 21:54 | Bölmə: Mədəniyyət
Musiqinin halal və ya haram olması aktual mövzu kimi həmişə müzаkirə obyektinə çevrilmişdir. Bir çox alimlər, xüsusən ateistlər dini ümumiyyətlə, qəbul etmirlər. Bu baxımdan belə bir mövzu onlar üçün maraqlı deyildir. Amma fanat dindarlar da musiqini qəbul etmir, bunu “şeytan əməli” adlandırırlar. Digər möminlər isə musiqinin haram və halal növlərinin olduğunu söyləməklə və təbii ki, burada halal musiqi ifa edənləri müdafiə, təqdir edirlər. Onların arasında tanınmış müsəlman alimləri də az deyil. Məsələn, əl-Kindi (801–873), İbn əl-Ravəndi (827–911), Əbu-Nəsr Fərabi (870–950), İbn Sina (980–1037), Əbu-Hamid əl-Qəzali (1058–1111),Azərbaycanın təsəvvüf filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (1154–1191), Şəms Təbrizi (1185–1248), Nəsirəddin Tusi (1201–1274), Cəlaləddin Rumi (1207–1273) və b. alimlər əsərlərində musiqinin islama zidd olmadığını bildirərək musiqinin vacibliyini sübut edən mülahizələr irəli sürmüşlər.
Bu məqamda yada Xızının tanınmış aşıq-balabançısı Nurəli İbrahimov (1881–1946) düşür. Onun adına dahi Hüseyn Cavidin (1882–1941) övladı, nakam bəstəkar Ərtoğrol Cavidin (1919–1943) 1939-cu ildə yazdığı “Azərbaycanın Xızı və Basarkeçər rayonlarında toy adətləri haqda” adlı rəyində rast gəlirik[1]. Maraqlıdır ki, tarixən Azərbaycan ərazisi olan Basarkeçər rayonu (indi Vardenis adlandırılır) rəy yazılan ildə artıq Ermənistana verilmişdi. 1939-cu ildə belə bir başlıqla “vətən xaini oğlu”nun (yəni Hüseyn Cavidin) rəy yazması böyük cəsarət tələb edirdi. Ə. Cavid bu rəyi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdində yaradılmış və Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi Tədqiqat Musiqi Kabinetinin əməkdaşı Hüseyn İsgəndərovun hazırladığı “Azərbaycanın Xızı rayonunun toy adətləri” adlı etnoqrafik məqaləsi üçün yazmışdır. Məqalədə verilən bilgilər Nurəli İbrahimovun dilindən yazıya alınmışdır[2].
Nurəli İbrahimov toy adət-ənənələrindən danışır. O bildirir ki, halallıqla yoğrulmuş maraqlı adətlərdən biri də 3 günlük toyun sonuncu gecəsində bəy mütləq dəstəmaz alıb iki rükət namaz qılmalı idi. Bundan sonra ona gəlin otağına keçməyə icazə verərmişlər. Bəy bunu da bölgənin tanınmış din xadimlərinin şahidliyi ilə etdirməliydi. Bununla da yeni təməli qoyulan müsəlman ailəsinin bünövrəsi halallıq üzərində qoyulurdu...
Bir sıra muğam adlarını etimoloji baxımdan araşdırdıqda onlarda dini motivlərin olduğu aşkarlanır. Məhz bu səbəbdən sovet dövründə tərtib olunan muğam proqramlarında həmin şöbə və ya guşələr demək olar ki, öz əksini tapmır. Oncə halal və haram musiqilər haqqında məlumat verək, daha sonra özündə və adında dini motivlər daşıyan bəzi muğamlara, şöbə və guşələrə diqqət yetirək.
HALAL MUSİQİ – İslam dininin qayda-qanunlarına əsasən mövzu baxımından tərbiyəvi və maarifləndirici əhəmiyyətə malik melodiyalardır. Birmənalı şəkildə qeyd olunmalıdır ki, muğam sənəti halal musiqidir. İmam Abdulqadir əd-Dəhləvi(1551–1642) yazır: “Məhəmmədin kəlamları” kitabında deyilir ki, bəzi yaxşı havalar özlərində İlahiyyat əks etdirir və şəriətə görə onları dinləmək halaldır”.
Sovet ideologiyası dini musiqiləri öyrənməyi və onun təbliğini qadağan edirdi. Buna baxmayaraq, musiqi tariximizi izlədikdə neçə-neçə xanəndə və instrumental ifaçılarımızın namaz qılıb, oruc tutub, ümumən İslam dininin bütün qayda-qanunlarına riayət etdiklərinin şahidi oluruq. Həmin sənətkarların ad və soyadlarına Məşədi, Kərbəlayi, Hacı kimi müqəddəs titulların əlavə olunduğu hər kəsə məlumdur. Məsələn, Kərbəlayi Abutalıb, Məşədi Cəmil, Hacı Hüsü və b. Bu işlər çağdaş dövrdə də davam etdirilir. İslam dininin dayaqları olan bir çox tanınmış müqəddəs şəxslər musiqimizdə də vəsf olunmuşlar. Nümunə olaraq muğamlardan Məhəmməd (570–632) peyğəmbərə (salavatullah) ithaf olunmuş “Ruhül-ərvah” guşəsini, Həzrət Əlinin (598–661) şəninə qoşulmuş “Heydəri” zərbli muğamını, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynin (628–680) şərəfinə yazılan “Hüseyni” muğamını və s. qeyd edə bilərik. Nəhayət, məgər müsəlmanları ibadətə səsləyən azan muğam üstündə oxunmurmu?
Tanınmış füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Hacı Mail İsmayıloğlu (1939–1999) “şəriətdə musiqi haram buyurulub” deyənlərə cavab olaraq Seyid Əzim Şirvani (1835–1888) bir şeirində “musiqinin halal olduğunu” işarət etdiyini bildirir. Bu fikirləri Hacı Mail belə dilə gətirmişdir: “Allah-taala bütün peyğəmbərlərin hərəsinə bir möcüzə verib. Davud peyğəmbərə (ə) isə səs verib. “Ləhni-Davudu” yəni Davudun səsi, Davudun ləhni. Klassik ədədbiyyatımızda şairlərimiz tərəfindən çox işlənib, yəqin eşitmisiniz. Siz məgər musiqinin haram olmaması haqqında bundan da artıq dəlil istəyirsiniz? Əgər musiqi, oxumaq haram olsaydı, Allah-taala Davuda (ə) səs verərdi?.. Deməli, dünyada ən gözəl şeylərdən biri də musiqi və gözəl səsdir”[3].
“Ləhni-Davudu” – muğam dünyasında Davud peyğəmbərin (e.ə. təxminən 1085–963) gözəl səsinə görə işlədilən ifadədir.Dini mənbələrə görə, Davud peyğəmbərin olduqca gözəl səsi varmış. Muğam ifaçılığında, xüsusən xanəndəlik sənətində kiməsə “Ləhni-Davudu” dedikdə onun səsinin Davud peyğəmbərin səsi kimi gözəl və lətif olduğuna işarə edilirdi. Odur ki, Davud peyğəmbərin adı ilə bağlı bir sıra musiqi nümunələri yaranmışdır. Muğam ifaçılığında “Ney-Davud”, “Nəğmeyi-Davud” (yaxud “Davudu nəğmə”), “Niriz-Davud”, “Sövti-Davudu” adlı şöbə və ya guşələrə rast gəlirik. Bunlar müxtəlif cür adlansa da, mahiyyətcə eyni əhəmiyyət kəsb edirlər.
HARAM MUSİQİ –insanları kin-küdurətə səsləyən, şəhvət doğuran melodiyalardır.
Musiqi İslam dinində o zaman haram sayılır ki, ona “Ləhvü-ləəb” (oyun-oyuncaq, əyləncə, şərab içib əyyaşlıqla vaxt keçirmə və s. mənalarda) kimi baxıb, onunla məşğul olaraq Allaha zikr etməyi (yada salıb xatırlamağı) yaddan çıxarasan, dinə əməl etməyəsən. Qeyd olunmalıdır ki, muğam ifaçılarının əksəriyyəti belə hisslərdən uzaqdırlar. Onların ifa etdikləri muğamlar tərbiyəvi, maarifləndirici əhəmiyyət daşıdığından haram musiqi sayıla bilməz.
CƏFƏRİYYƏ – “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Əbülçəsp”lə “Budəşti” arasında ifa olunan muğamdır[4].
“Cəfəriyyə”nin İmam Məhəmməd Bağırın (təxminən 679–736) oğlu İmam Cəfər Sadiqə (təxminən 706–770) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HEYDƏRİ –Azərbaycanın çoxsaylı zərbli muğamlarından biridir. Bu zərbli muğam “Şüştər” muğamının ahəngi, kökü əsasında qurulub, Allegro moderato templi, 2/4 ölçülüdür.
“Heydəri” zərbli muğamı Həzrət Əliyə görə belə adlanır və “Heydərə məxsus musiqi” fikrini ifadə edir. Ərəb sözü olan Heydər Həzrət Əlinin ləqəblərindən biridir və dilimizdə şir, əjdaha, igid, cəsur mənalarını bildirir.
Zərbli muğamlar adətən vokal-instrumental hissə ilə tamamlanır. “Heydəri”də belə deyil. Bu zərbli muğam başlandığı instrumental hissə ilə də tamamlanır.
Vokal-instrumental ifalar “Şüştər” muğamının “Tərkib” şöbəsi əsasında oxunur. Bu zaman xanəndələr poetik mətn olaraq rəməl bəhrində yazılmış qəzəllərdən istifadə edirlər. Xatırladaq ki, milli musiqimizdə eyniadlı, yəni “Heydəri” adlı aşıq havası da vardır.
Mirzə Fərəc “Heydəri”ni “Şüştər” dəstgahında (“Əfşarı” ilə “Osman-Gərayi” arasında) təqdim edir[5]. “Heydəri” dinləyicidə mərdlik, cəngavərlik, qəhrəmanlıq hissləri oyadır.
HƏSƏN –klassik musiqidə ifa edilən guşələrdən biridir.
Farsca “həsən” gözəl, göyçək deməkdir. “Həsən” muğamının Həzrət Əlinin oğlu İmam Həsənə (təxminən 627–674) ithaf olunduğu ehtimal edilir.
HİCAZ –Yaxın və Orta Şərqdə klassik musiqinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 6-sıdır. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hicaz”ın – Azəroğlu İbrahim əleyhissəlamdan (e.ə. III minilliyin ortaları) qaldığını bildirir[6].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hicaz” muğamının yaranması Davud peyğəmbərin oğlu Süleyman (rusca – Solomon) peyğəmbərin (təxminən e.ə. X–IX əsrlər) adı ilə bağlıdır[7].
Orta əsrlərdə klassik ədəbiyyatda da “Hicaz” muğamının adına rast gəlirik. Bu muğamın adı XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda çəkilir. Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Həbibi, N.Kövkəbi, Q.Zakir şeirlərində “Hicaz”ı vəsf etmişlər.
Türkiyədə “Hicaz” dedikdə azərbaycanlıların şüştər məqamını (ladını) nəzərdə tuturlar. Fikrimizcə, Orta əsr ədəbi mənbələrində də “Hicaz” adı ilə indiki “Şüştər” muğamı vəsf olunmuşdur. Çünki şüştər məqamı birdən-birə XIX əsrdə peyda ola bilməzdi.
Sonralar “Hicaz” muğamının fərqli variantları da yaradılıb: “Hicaz-Aşiran” (yaxud “Hicazi-Mühalif”), “Hicaz-Bağdadi”, “Hicaz-əcəmi”, “Hicaz-ərəbi”, “Hicazkar”, “Hicazi-kiçik”, “Hicaz-şeytani”.
“Hicaz” –müasir “Şur” dəstgahında “Sarənc”dən əvvəl ifa olunan şöbədir. “Nəva” dəstgahında da “Hicaz” eyni ilə “Şur”dakı kimi ifa edilir.
Hicaz (Hecaz) Səudiyyə Ərəbistanında əyalət adıdır. Bu əyalətə Məkkə, Mədinə və Taif şəhərləri aid edilir. Ərəblərin ulu babası İsmayılın atasının adı İbrahim peyğəmbər (e.ə. III minilliyin ortaları), İbrahim peyğəmbərin atasının adı isə Azər olub. Bunu müqəddəs Qurani Kərimin 6-cı “əl-Ənam” (Davar) surəsinin 74-cü ayəsi təsdiq edir: (Ya Rəsulum) Xatırla ki, bir zaman İbrahim atası Azərə demişdi: “Sən bütləri Tanrılarmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!” (mütərcim Vasim Məmmədəliyev).
İbrahim Xəlil peyğəmbərin oğlu İsmayıl peyğəmbərin nəsli ərəb tayfaları arasında ən səlis və təmiz dildə danışdıqları üçün onlara “Əbül ərəb”, yəni “ərəblərin atası” adını vermişlər.
İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayıl (əlehissalam) Məkkədə 130 il (e.ə. III minilliyin ortaları) yaşamışdır. Onun nəslindən olanlar, o cümlədən Məhəmməd peyğəmbər (s) və əsabələrinin Məkkədə daimi yurd salıb, orada oturaq yaşadıqları üçün onlara Hicazilər adını vermişlər. Hicazilərə 4 ərəb qəbiləsi arasında ən mədəni qəbilə olduqları üçün “Ərəbi-müstəribələr” demişlər. “Hicaz” muğamı çox qədim zamanlardan “Ərəbi-müstəribələr”in ən xoş və sevimli nəğməsi olmuşdur. İslam dininin zühurundan sonra da onlar Quranı məhz “Hicaz” muğamı üzərində qiraət etmişlər.
HÜSEYNİ –Yaxın və Orta Şərq xalqlarının klassik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 5-sidir.
“Hüseyn” – ərəb sözü olub, gözəl deməkdir.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdullazadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Musiqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hüseyni”nin – Davud əleyhissəlamdan qaldığını bildirir[8].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hüseyni” muğamı Yaqub (rusca – İakov) ibn İshaq ibn İbrahim peyğəmbərdən yadigar qalıb[9].
Orta əsrlərdə ifa olunan “Hüseyni”nin adı klassik ədəbiyyatda da çəkilir. “Hüseyni” muğamına XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda rast gəlirik. İ.Nəsimi və özbək şairi N.Kövkəbi də şeirlərində “Hüseyni” muğamını vəsf etmişlər.
Azərbaycanın müasir musiqisində “Hüseyni” “Bayatı-Qacar” (“Mayə” ilə “Şikəsteyi-fars” arasında), “Orta mahur” (bəmdə və zildə),“Rast” və “Mahur-hindi” (“Üşşaq” ilə “Vilayəti” arasında) dəstgahlarında ifa olunur.
İran musiqisində isə “Hüseyni” “Şur” (“Məsihi”lə “Nəhib” arasında) və “Nəva” (“Zəmineyi-Hüseyn”lə “Busəlik” arasında) dəstgahlarında səsləndirilir (Ə.Bədəlbəyli).
Bəzi muğam biliciləri “Hüseyni” muğamını Cənab Əli əleyhissalamın oğlu, Kərbəla şəhidi İmam Hüseynə ithaf olunduğunu qeyd edirlər. Bu muğam sonrakı mərhələlərdə modulyasiya (intiqal) üsulu ilə müxtəlif dəyişikliklərə uğramışdır. Yəni “Hüseyni” müasir dövrümüzdə müstəqil muğam şəklindən çıxıb, kiçik bir guşə kimi ifa olunmaqdadır.
Ə.Bədəlbəylinin yazdığına görə, “Hüseyni” həm də Misirdə ifa olunan makamlardan biridir.
KEŞİŞOĞLU(KEŞİŞÇİOĞLU) – çoxsaylı zərbli muğamlardan biridir[10], həm də eyniadlı guşə və aşıq mahnısı mövcuddur.
M.Fərəc “Keşişoğlu”nu “Şüştər” dəstgahının sonunda da təqdim etmişdir[11]. Ə.Bədəlbəyli isə “Keşişoğlu”nu zərbli muğamlarda (“Osmanlı”) melodiyaların pərdə-pərdə (sekvensiya şəklində) zilə qaldırılması ilə əlaqədar ifa edilən guşə olduğunu bildirir. Aşıq musiqisində eyniadlı hava da mövcuddur.
Aşıq musiqisində eyniadlı havanın olduğuhaqqında aşıqşünas-alim, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Əliyevin maraqlı fikirləri vardır. O, bu aşıq havasının “Keşişoğlu” deyil, “Keşikçioğlu” olduğunu söyləyir. Həmin söz sonralar təhrif olunaraq “Keşişoğlu”na çevrilmişdir.
“Keşişoğlu” zərbli muğamı “Osmanlı”nın əsasında qurulmuşdur.
Keşişoğlu – Şəki xanlarının sülaləsi belə adlanırdı. Onlar qədim qıpçaq nəsli olsalar da, xristian olmuşlar. Xatırladaq ki, keşiş – xristianlarda yepiskop ilə dyakon arasında ruhani rütbəsidir, bu rütbəni daşıyan ruhaniyə keşiş deyilir.
XV əsrdə Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsi İslam dinini, müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Bu səbəbdən adları Keşişoğlu şəklində qalmışdır. Bütün bunlar barədə Şəki xanlarının tarixinə dair mənbələrdə məlumat verilir (Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid və başqaları). “Keşişoğlu” zərbli muğamı və eyniadlı aşıq havası Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsinin şəninə tərtib olunmuşdur.
“Keşişoğlu” zərbli muğamın yaranması ilə bağlı başqa ehtimal da vardır. Qədim mənbələrdən məlumdur ki, Azərbaycan muğam ifaçıları dünyanın müxtəlif regionlarına dəvət alırdılar. Şübhəsiz, belə məclislərdə xristianlar da iştirak edirdi. Deyilənə görə, bir məclisdə xanəndə dəstəsi “Osmanlı” ifa edir. Bu muğam adı naməlum bir keşiş oğlunun çox xoşuna gəlir. O, musiqiçilərdən bir daha həmin muğamı oxumağı xahiş edir. Xanəndə yorulduğundan “Osmanlı”nın ən zil, kulminasiya pərdəsini oxumur, “ayaq” verib muğamı tamamlayır. O, birinci variantda bəmdən zilə sekvensiya şəklində qalxaraq ən zil pərdədə uzun nəfəslə zəngulələr vurmuşdu. İkinci ifada xanəndə bunları ixtisara salır. Keşişoğlu belə ifadan çox narazı qalır, muğamı olduğu kimi dinləmək istədiyini bildirir. Əlacsız qalan xanəndə muğamı əvvəlki variantda ifa edir. Musiqiçilər o vaxtdan yarızarafat-yarıgerçək “Keşişoğlu” deyimini işlətmiş və bu zaman “Osmanlı”nın deyilən variantını nəzərdə tutmuşlar. Təsadüfi deyil ki, Ə.Bədəlbəyli də “Keşişoğlu”nun musiqi mətninin mənasını bu anlamda vermişdirir.
MƏNSURİ – klassik musiqidə “Çahargah” və “Hümayun” dəstgahlarının sonunda ifa edilən muğamdır.
Mənsur, eləcə də Mənsuriyyə sözləri müxtəlif cür izah olunur: 1. Panteist, yəni vəhdəti-vicudçu, “Ənəlhəqq” (mənəm Allah) ideyasının banisi, “Hüseyniyyə” təriqətinin əsasını qoyan Mirmənsur Həllacın (XI əsr) adı ilə bağlıdır (onu dara çəkib, dərisini soyduqları zaman yerə tökülən qanından “Allah” kəlməsi yazılmışdır). “Mansırı” ozan-saz havası dinin böyük şəhidlərindən olan Mirmənsur Həllaca ithaf olunmuşdur. 2. Mansırı adlı yaşayış məntəqəsinin şəninə qoşulmuşdur. 3. “Mənsur” sözü ərəbcə “qələbə çalmış, üstün gəlmiş” mənalarını ifadə edir. 4. Müasir dövrdə ifa olunan “Mənsuriyyə”nin qədim adı “Mənsuri”dir. “Mənsuri” fərqli şəkildə, vəznsiz ifa olunurmuş. Bu muğam tacqoyma mərasimlərində, yəni şah başına tac qoyanda və ya şah kimisə mükafatlandırdıqda, hər hansı şəxsə rütbə verəndə ifa edilirdi.
Fikrimizcə, “Mənsuri” – qalibə ithaf olunmuş, onun şəninə bəstələnmiş muğam deməkdir. Ə.Dağlının təbirincə desək: “Ehtimal olunur ki, Azərbaycan musiqisində qərar almış “Mənsuriyyə”nin rişəsi – kökü “Mənsuri”dir”.
MİRZƏ HÜSEYN SEGAHI – Azərbaycanın müasir musiqisində çox ifa olunan dəstgahlardan biridir. “Segah” ailəsinə aid edilən “Mirzə Hüseyn segahı”nın tərkibi belədir:Bərdaşt (Manəndi-müxaliflə başlamaq), Bəm segah, Zil segah, Şikəsteyi-fars, Mübərriqə, Segaha əyaq.
“Mirzə Hüseyn segahı” “lya” (fortepianoda “sol diyez”) mayəli segah məqamında ifa olunur.
Azərbaycan SSR-in ilk Hərbi Komissarı, siyasi-ictimai xadim, folklorşünas, muğam bilicisi Əlihüseyn Dağlının (1898–1981)yazdığına görə, “Mirzə Hüseyn segahı” şöbə şəklində XIX əsrdə yaşamış Zaqafqaziya müftisi, ədəbiyyatşünas və folklorşünas Mirzə Hüseyn Əfəndinin (1830–1917) şəninə “Zabul-Segah”da ifa edildiyindən belə adlandırılıb[12]. Bu, general Əliağa Şıxlinskinin qayınatası Müfti Hüseyn Qayıbzadədir. O, 1883–1917-ci illərdə Zaqafqaziyanın müftisi olmuşdur. M.Fərəcin tərtib etdiyi “Segah-Zabul” dəstgahının cədvəlində də bunun şahidi oluruq. “Segah-Zabul” dəstgahında “Mirzə Hüseyn segahı” şöbəsi “Müxalif”lə (yəqin ki, “mi” səsindən “lya” səsinə “Müxalif” şöbəsi vasitəsilə keçid edilmiş və “lya” pərdəsində “Mirzə Hüseyn segahı” ifa olunmuşdur) “Cövhəri” arasında ifa edilirmiş[13]. M.Fərəc “Orta Mahur”da da “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Övcu Həzin”lə “Orta Mahura əyaq”ın arasında çalınıb-oxunduğunu bildirir[14]. Lakin Ə.Bədəlbəyli XVIII əsrdə yaşamış Azərbaycan xanəndəsi Mirzə Hüseynin “Segah” muğamını bu şəkildə oxuduğunu və onun şərəfinə həmin muğam “Mirzə Hüseyn segahı” adlandırıldığını yazmışdır[15].
“Segah” – farsca “se” üç, “gah” isə Azərbaycan türkcəsində səs, ün mənalarını bildirir. Bəzən “gah”ı – yer, məkan, mövqe mənalarında işləndiyini də söyləyirlər. Amma muğaqmşünaslıqda bu fikirlər özünü doğrultmur.
V.Rəhimov “Zabul-segah”da“Mirzə Hüseyn segahı”nın işlədilməsinin izahını belə verir. “Mayə Zabul” tamamlandıqdan sonra “Nühüft” guşəsi vasitəsi ilə kiçik oktavanın lya səsində qərar tutaraq, burada segah intonasiyaları əsasında “Muyə” ifa edilərək “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Mayə”si hasil olunur. Ehtimal olunur ki, burada, həmin pərdədən (lyadan faya keçid edərək) “Manəndi-müxalif” şöbəsi ifa olunurmuş. “Manəndi-müxalif” tam şəkildə ifa olunduqdan sonra ənənəvi qaydada kiçik oktavanın lya pərdəsinə qayıdış edilir. Həmin pərdədə “Muyə” guşəsini ifa edərək, I oktavanın do pərdəsində qərar tutub, “Manəndi-müxalif”in səs qatarı ilə “Zabul-segah”ın mayə pərdəsinə qayıdış edilir.
1914-cü ildə Riqa şəhərində “Qrammofon” şirkətində xanəndə Məcid Behbudov (1870–1945) tarçı Məşədi Cəmilin müşayiəti ilə “Mirzə Hüseyn segahı”nı vala yazdırmışdır. Həmin ildəMirzə Güllər Fərəc qızını (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) “Monark-Rekord” Səhmdar Səsyazma Cəmiyyəti Kiyevə dəvət edərək onun da ifasında “Mirzə Hüseyn segahı”nı yazmışdır.
Bütün digər “Segah” muğamlarında olduğu kimi, “Mirzə Hüseyn segahı” da dinləyicidə bir qədər qəmli anlar yaşatmaqla bərabər, insanlara dərin sevgi və məhəbbət hissləri oyadır.
RAKİ-ABDULLAHİ – Azərbaycan və İran musiqisində ifa edilən guşədir.
Ərəb sözü olan “rak” əsas, dayaq mənalarını ifadə edir. Tanınmış filoloq, muğam bilicisi Ramiz Faseh (1939–2012)Rakın həm də yer, ərazi adı olduğunu yazır[16]. Bəzi mütəxəssislər bu sözün hindlilərin raqasından alındığını bildirirlər. Raqa Hindistanda yaşayan sanskritlərin dilində rəng, çalar, arzu, ehtiras, məhəbbət, kədər, əzab mənalarında işlədilir. B.Mənsurov iynənin saplanan kiçik deşiyinə rak deyildiyini qeyd edir. Bəlkə də bu guşə kiçik olduğundan məcazi mənada iynənin deşiyi ilə müqayisə edilmiş və “Rak” adlanmışdır.
Pedaqogika elmləri doktoru, professor Fərahim Sadıqov isə yazır ki, “rak” sözü əski türkcədə rəqəm, özü də birinci rəqəm mənasında işlədilmişdir. Maraqlıdır ki, uyğurlar “Rak” muğamını “Birinci mukam” adlandırırlar.
“Raki-Abdullahi” dedikdə burada Həzrət Əlinin qardaşı oğlu Abdullah ibn Cəfər Təyyar nəzərdə tutulur. O, 72 şühədadan biri olmuş, haqq yolunda şəhidlik zirvəsinə yüksəlmişdir. “Raki-Abdullahi” də onun şəninə bəstələnmişdir.
Qədimdə “Rast” və “Mahur” dəstgahlarının sonunda “Mayə” pərdəsinə qayıtmazdan öncə mütləq “Raki-Abdullahi” guşəsində dayanmaq lazım idi. “Raki-Abdullahi”, “Raki-hindi”, “Raki-Xorasani” guşələri eyni melodik gəzişmənin müxtəlif variantlarıdır. B.Mənsurov adları sadalanan muğamlarda “Əraq”dan “Mayə” pərdəsinə qayıtmaq üçün “Raki-Abdullahi”dən funksional guşə kimi istifadə etmişdir. Lakin burada artıq “Qərai” ifa olunmur.
Beləliklə, bu kiçik məqaləmizdə haram və halal melodiyalardan söz açdıq, muğamlarımızda yer almış bir neçə şöbə və guşələrə diqqət yetirdik.
[1] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 69–70
[2] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 81–82
[3] Əliyev V. Muğam aşiqi. B.: Nurlan, 2009, s. 90-91
[4] Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 49
[5]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[6] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[7]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[8] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədəniyyəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[9]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дервиша Али (XVII век). Сокрщенное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и указателем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[10]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 51
[11]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[12] Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli. (I kitab). B.: MBM, 2006, s. 124 (kitab müəllifin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazması əsasında A.Nəcəfzadə tərəfindən tərtib edilib və nəşr olunmuşdur).
[13]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[14]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 50
[15] Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: 2017, s.88
[16] Faseh R.M. (Paşayev). Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi. B.: Çıraq, 2004, s. 32
Abbasqulu NƏCƏFZADƏ
sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
Sehranə KASİMİ
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Baxış sayı: 831
Bölməyə aid digər xəbərlər
27-03-2024, 21:33
Aktrisa Svetlana Svetliçnaya xəstəxanaya yerləşdirilib
26-03-2024, 21:48
200 rol oynayan hindistanlı aktyor Partxa Sarati Deb vəfat edib
25-03-2024, 15:31
Sankt-Peterburqda “Piknik” qrupunun konserti terror aktı qurbanlarının xatirəsinə həsr olunacaq
23-03-2024, 13:08
Emindən ilk - Reaksiya
22-03-2024, 23:21
Lev Leşçenko tezliklə səhnəni tərk edə biləcəyini söylədi
19-03-2024, 13:59
Valeri Leontyev səhnəni tərk etmək qərarına gəlib
17-03-2024, 13:37
Lyubov Uspenskaya Rusiya pasportu alıb: “Arzum gerçəkləşdi”
15-03-2024, 23:10
Müğənni MakSim karyerasının dayandırılması ilə bağlı iddiaları rədd edir
13-03-2024, 21:35
Bred Pitt məhkəmədə Ancelina Coli üzərində növbəti qələbəsini qazanıb
13-03-2024, 20:58
"Bi-2" qrupu Kəmərdə beş günlük festivalın ləğvini təsdiqləyib
10-03-2024, 23:24
Morqunovanın ölümünə səbəb qan laxtalanması olub
9-03-2024, 20:37
Kristina Orbakaitenin Kremldəki çıxışı ləğv edilib
9-03-2024, 20:31
Aktyor Anatoli Vasilyev aldığı xəsarətlə xəstəxanaya yerləşdirilib
9-03-2024, 18:09
"Vəhşi mələk"in ulduzu Estrela Novais vəfat edib
6-03-2024, 15:36
Müğənni Stas Mixaylov heç vaxt borc götürmədiyini etiraf edib
5-03-2024, 21:34
“Gizli yarmarka” və “Moskva uğrunda döyüş” filmlərinin aktyoru Valeri Yurçenko vəfat edib
3-03-2024, 20:46
“Titanik” filmindən qapı və sükan fraqmentləri hərraca çıxarılıb
3-03-2024, 20:05
Kirkorov sosial şəbəkələrdə Puqaçovanın yeni mahnısını yayımlayıb
1-03-2024, 22:36
"Zoopark" qrupunun sonuncu üzvü Valeri Kirilov dünyasını dəyişib
1-03-2024, 17:22
Alla Puqaçova 16 ildən sonra ilk dəfə yeni albom çıxarıb
28-02-2024, 12:17
Dziuba kino debütünü yüksək qiymətləndirdi
27-02-2024, 09:59
ABŞ-ın ilk "Miss" titulunun sahibi Ceki Lokeri vəfat edib
26-02-2024, 16:43
"Captain Marvel" filminin aktyoru Kennet Marvel vəfat edib
25-02-2024, 10:43
Kristofer Nolanın Oppenheimer filmi üç Ekran Aktyorları Gildiyası Mükafatını qazandı
22-02-2024, 22:48
Britaniyalılar qiymətlərin artması səbəbindən musiqi festivallarını ləğv etmək məcburiyyətində qalıblar
22-02-2024, 21:25
Müğənni Zivert ağır xəstəliyə görə konsertlərini yarımçıq qoyub
19-02-2024, 20:07
Türkiyədə "Bi-2" konsertləri ləğv edilib
18-02-2024, 21:39
Fransa kinosunda ən yaxşı Dartanyanı hesab edilən Jerar Barre vəfat edib
18-02-2024, 15:17
Naxçıvanda Heydər Əliyev Muzeyinin yaradılmasından 25 il ötür
18-02-2024, 15:01
Həmvətənimiz ilin ən yaxşı bəstəkarı seçilib
17-02-2024, 23:08
Vladimir Jirinovski rolunu Nikita Koloqrivi canlandıracaq
16-02-2024, 23:56
Rusiyanın əməkdar artisti Ramilə İsgəndərin həbs müddəti uzadılıb
16-02-2024, 23:24
"Azəristar" yarışması onu lazımsız "kruq"lara saldı" - Emilin anası
16-02-2024, 23:17
Fərqanə Qasımova məşhur mahnıya klip çəkdirdi - Video
16-02-2024, 22:38
Beynəlxalq Muğam Mərkəzində “Ustad dərsi”nin ilk təqdimatı keçirilib
16-02-2024, 16:28
Nazir müavini Məmməd İsmayılı ziyarət edib
14-02-2024, 15:39
"Almaz qol" filminin ulduzu Viktoriya Ostrovskaya vəfat edib
13-02-2024, 16:25
Permdə Lolita Milyavskayanın konserti ləğv edilib
13-02-2024, 15:48
Filipp Kirkorov Qorlovka xəstəxanasında yaralılarla danışıb
12-02-2024, 20:11
Qazmanovun Moskva vilayətində konsertləri ləğv edilib
12-02-2024, 19:44
Cavanşir Quliyevin əməliyyatı uğurla bitib
10-02-2024, 16:19
"Vəhşi gül" filminin ulduzu Renata Flores vəfat edib
4-02-2024, 20:13
Aktyor Aleksey Aqapov yubileyindən bir gün sonra vəfat edib