Bütün xəbərlər
DİNİ MUSİQİ: HARAM VƏ HALAL MELODİYALAR
Tarix: 14-12-2019 21:54 | Bölmə: Mədəniyyət
Musiqinin halal və ya haram olması aktual mövzu kimi həmişə müzаkirə obyektinə çevrilmişdir. Bir çox alimlər, xüsusən ateistlər dini ümumiyyətlə, qəbul etmirlər. Bu baxımdan belə bir mövzu onlar üçün maraqlı deyildir. Amma fanat dindarlar da musiqini qəbul etmir, bunu “şeytan əməli” adlandırırlar. Digər möminlər isə musiqinin haram və halal növlərinin olduğunu söyləməklə və təbii ki, burada halal musiqi ifa edənləri müdafiə, təqdir edirlər. Onların arasında tanınmış müsəlman alimləri də az deyil. Məsələn, əl-Kindi (801873), İbn əl-Ravəndi (827911), Əbu-Nəsr Fərabi (870950), İbn Sina (9801037), Əbu-Hamid əl-Qəzali (10581111),Azərbaycanın təsəvvüf filosofu Şihabəddin Sührəvərdi (1154–1191), Şəms Təbrizi (11851248), Nəsirəddin Tusi (12011274), Cəlaləddin Rumi (1207–1273) və b. alimlər əsərlərində musiqinin islama zidd olmadığını bildirərək musiqinin vacibliyini sübut edən mülahizələr irəli sürmüşlər.
 Bu məqamda yada Xızının tanınmış aşıq-balabançısı Nurəli İbrahimov (1881–1946) düşür. Onun adına dahi Hüseyn Cavidin (1882–1941) övladı, nakam bəstəkar Ərtoğrol Cavidin (1919–1943) 1939-cu ildə yazdığı “Azərbaycanın Xızı və Basarkeçər rayonlarında toy adətləri haqda” adlı rəyində rast gəlirik[1]. Maraqlıdır ki, tarixən Azərbaycan ərazisi olan Basarkeçər rayonu (indi Vardenis adlandırılır) rəy yazılan ildə artıq Ermənistana verilmişdi. 1939-cu ildə belə bir başlıqla “vətən xaini oğlu”nun (yəni Hüseyn Cavidin) rəy yazması böyük cəsarət tələb edirdi. Ə. Cavid bu rəyi Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi Akademiyası) nəzdində yaradılmış və Bülbülün rəhbərlik etdiyi Elmi Tədqiqat Musiqi Kabinetinin əməkdaşı Hüseyn İsgəndərovun hazırladığı “Azərbaycanın Xızı rayonunun toy adətləri” adlı etnoqrafik məqaləsi üçün yazmışdır. Məqalədə verilən bilgilər Nurəli İbrahimovun dilindən yazıya alınmışdır[2].
Nurəli İbrahimov toy adət-ənənələrindən danışır. O bildirir ki, halallıqla yoğrulmuş maraqlı adətlərdən biri də 3 günlük toyun sonuncu gecəsində bəy mütləq dəstəmaz alıb iki rükət namaz qılmalı idi. Bundan sonra ona gəlin otağına keçməyə icazə verərmişlər. Bəy bunu da bölgənin tanınmış din xadimlərinin şahidliyi ilə etdirməliydi. Bununla da yeni təməli qoyulan müsəlman ailəsinin bünövrəsi halallıq üzərində qoyulurdu...
Bir sıra muğam adlarını etimoloji baxımdan araşdırdıqda onlarda dini motiv­lə­rin olduğu aşkarlanır. Məhz bu səbəbdən sovet dövründə tərtib olunan muğam proq­ramlarında həmin şöbə və ya guşələr demək olar ki, öz əksini tapmır. Oncə halal və haram musiqilər haqqında məlumat verək, daha sonra özündə və adında dini motivlər daşıyan bəzi muğamlara, şöbə və guşələrə diqqət yetirək. 
HALAL MUSİQİ – İslam dininin qayda-qanun­la­rına əsasən mövzu baxımından tərbiyəvi və maarifləndirici əhəmiyyətə ma­lik me­lodiyalardır. Birmənalı şəkildə qeyd olunmalıdır ki, muğam sə­­ti halal musiqidir. İmam Abdulqadir əd-Dəhləvi(1551–1642) yazır: “Mə­həm­mədin kəlamları” kitabında deyilir ki, bəzi yaxşı havalar özlərində İlahiyyat əks etdirir və şəriətə görə onları dinlə­mək halaldır”.
Sovet ideologiyası dini musiqiləri öyrənməyi və onun təb­li­ği­ni qadağan edirdi. Buna baxmayaraq, musiqi tarixi­mi­zi izlə­dikdə neçə-neçə xanəndə və instrumental ifa­çı­la­rımızın namaz qılıb, oruc tutub, ümumən İslam di­ni­nin bütün qayda-qanunlarına riayət etdiklərinin şahi­di oluruq. Həmin sənətkarların ad və soyadlarına Mə­şə­di, Kərbəlayi, Hacı kimi müqəddəs titulların əlavə olun­duğu hər kəsə məlum­dur. Məsələn, Kərbəlayi Abutalıb, Məşədi Cəmil, Hacı Hüsü və b. Bu işlər çağdaş dövrdə də davam etdirilir. İslam dini­nin dayaqları olan bir çox tanınmış müqəddəs şəxslər mu­siqimizdə də vəsf olunmuşlar. Nümunə olaraq muğamlar­dan Məhəm­məd (570–632) peyğəmbərə (salavatullah) it­haf olun­muş “Ruhül-ərvah” guşəsini, Həzrət Əlinin (598–661) şə­ninə qoşulmuş “Heydəri” zərbli muğamını, Kərbə­la şəhidi İmam Hüseynin (628–680) şərəfinə yazılan “Hü­­­seyni” muğamını və s. qeyd edə bilərik. Nəhayət, məgər müsəlmanları ibadətə səsləyən azan muğam üstündə oxunmurmu?
Tanınmış füzulişünas-alim, qəzəlxan-şair, filologiya üz­rə fəl­səfə doktoru Hacı Ma­il İsmayıloğlu (1939–1999) “şə­ri­ət­də musiqi haram buyurulub” deyənlərə ca­­vab ola­raq Seyid Əzim Şirvani (18351888) bir şeirində “mu­si­qinin halal oldu­ğu­nu” işa­rət et­di­yi­ni bil­dirir. Bu fikirləri Hacı Mail belə di­lə gətirmişdir: “Allah-ta­ala bütün peyğəmbərlərin hə­rə­­sinə bir möcüzə verib. Da­vud peyğəmbərə (ə) isə səs verib. “Ləhni-Davudu” yəni Davudun sə­si, Davu­dun ləhni. Klassik ədədbiyyatımızda şa­irlərimiz tərə­fin­dən çox iş­lənib, yə­qin eşitmisiniz. Siz mə­gər musi­qi­nin haram olmaması haq­qında bundan da ar­tıq dəlil istəyirsiniz? Əgər musiqi, oxumaq haram olsaydı, Al­lah-taala Davuda (ə) səs ve­rərdi?.. Deməli, dünyada ən gö­zəl şeylərdən biri də mu­siqi və gözəl səsdir”[3].
 “Ləhni-Davudu” – muğam dünyasında Davud peyğəmbərin (e.ə. təxminən 1085–963) gözəl sə­si­nə görə işlədilən ifadədir.Dini mənbələrə görə, Davud peyğəmbərin olduqca gö­zəl səsi varmış. Muğam ifa­çılığın­da, xüsusən xa­nən­dəlik sə­­nətində kiməsə “Ləhni-Davudu” de­dik­də onun sə­si­nin Da­vud peyğəmbərin səsi ki­mi gözəl və lətif ol­duğuna işarə edi­lirdi. Odur ki, Davud peyğəmbərin adı ilə bağ­lı bir sı­ra musiqi nümunələri  yaranmışdır. Muğam ifaçı­lı­ğın­­da “Ney-Davud”, “Nəğ­me­yi-Davud” (yaxud “Davudu nəğmə”), “Ni­­riz-Davud”, “Sövti-Davudu” ad­­lı şöbə və ya guşələrə rast gə­lirik. Bunlar müxtəlif cür adlansa da, mahiyyətcə ey­ni əhəmiyyət kəsb edirlər.
HARAM MUSİQİ –insanları kin-küdurətə səslə­yən, şəh­­vət doğuran melo­di­yalardır.
Musiqi İslam di­nin­də o zaman haram sayılır ki, ona “Ləhvü-ləəb” (oyun-oyun­­­caq, əyləncə, şərab içib əy­yaş­­lıqla vaxt keçirmə və s. mənalarda) kimi baxıb, onun­la məş­ğul olaraq Alla­ha zikr etməyi (yada salıb xatırlamağı) yaddan çıxa­ra­san, dinə əməl etməyəsən. Qeyd olunmalıdır ki, muğam ifaçılarının əksəriyyəti be­lə his­slərdən uzaq­dır­lar. Onların ifa et­dikləri mu­ğam­lar tərbiyəvi, maarif­­ləndi­ri­ci əhə­­miyyət daşıdığın­dan haram musiqi sayıla bilməz.
CƏFƏRİYYƏ – “Bayatı-Şiraz” dəstgahında “Əbül­­­­çəsp”lə “Budəşti” arasın­da ifa olunan muğamdır[4].
“Cəfəriyyə”nin İmam Məhəmməd Bağırın (təx­mi­nən 679–736) oğlu İmam Cə­­fər Sadiqə (təxminən 706–770) it­haf olunduğu ehtimal edilir.
HEYDƏRİ –Azərbaycanın çoxsaylı zərbli muğamlarından biridir. Bu zərbli muğam “Şüştər” muğamının ahəngi, kökü əsasında qurulub, Allegro mo­­derato templi, 2/4 ölçülüdür.
“Heydəri” zərbli muğamı Həzrət Əliyə görə belə ad­la­nır və “Heydərə məxsus musiqi” fikrini ifadə edir. Ərəb sözü olan Heydər Həzrət Əlinin ləqəblərindən bi­ridir və dilimizdə şir, əjdaha, igid, cəsur mənalarını bildirir.
Zərbli muğamlar adətən vokal-instrumental hissə ilə ta­mamlanır. “Heydəri”də belə deyil. Bu zərbli mu­ğam baş­landığı instrumental hissə ilə də tamamlanır.
Vokal-instrumental ifalar “Şüştər” muğamının “Tər­kib” şöbəsi əsasında oxunur. Bu zaman xanən­də­lər poetik mətn olaraq rəməl bəhrində yazılmış qəzəl­lər­dən istifadə edir­lər. Xatırladaq ki, milli musiqimizdə eyniadlı, yəni “Heydəri” adlı aşıq havası da vardır.
Mirzə Fərəc “Heydəri”ni “Şüştər” dəstgahında (“Əfşa­rı” ilə “Osman-Gərayi” arasında) təqdim edir[5]. “Heydəri” dinləyicidə mərdlik, cəngavərlik, qəhrə­man­­lıq hissləri oyadır.
HƏSƏN klassik musiqidə ifa edilən guşələrdən biridir.
Fars­­ca “həsən” gözəl, göyçək deməkdir. “Həsən” muğamının Həzrət Əlinin oğlu İmam Hə­sənə (təx­­minən 627–674) ithaf olunduğu ehtimal edi­lir.
HİCAZ –Yaxın və Orta Şərqdə klassik musiqinin əsa­sını təşkil edən 12 muğamdan 6-sıdır. Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Ab­dulla­zadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Mu­siqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hi­ca­z”ın – Azəroğlu İbrahim əleyhissə­lam­dan (e.ə. III min­illiyin ortaları) qaldığını bildirir[6].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hicaz” mu­ğa­­mı­­­nın yaranması Davud peyğəmbə­rin oğlu Sü­ley­man (rusca – Solomon) pey­ğəm­bərin (təxminən e.ə. X–IX əsrlər) adı ilə bağlıdır[7].
Orta əsrlərdə klassik ədəbiyyatda da “Hicaz” muğa­­nın adına rast gəlirik. Bu muğamın adı XIII əsrdə qələmə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposunda çəkilir. Q.Bürhanəddin, İ.Nəsimi, Həbibi, N.Köv­­kəbi, Q.Zakir şeirlərində “Hicaz”ı vəsf etmiş­lər.
Türkiyədə “Hicaz” dedikdə azər­bay­canlıların şüştər məqamını (ladını) nəzərdə tutur­lar. Fikrimizcə, Orta əsr ədəbi mənbələrində də “Hi­caz” adı ilə indiki “Şüştər” muğamı vəsf olunmuşdur. Çünki şüştər məqamı birdən-birə XIX əsrdə peyda ola bilməzdi.
Sonralar “Hicaz” muğamının fərqli variantları da yaradılıb: “Hicaz-Aşiran” (yaxud “Hicazi-Mühalif”), “Hicaz-Bağdadi”, “Hicaz-əcəmi”, “Hicaz-ərəbi”, “Hicazkar”, “Hicazi-kiçik”, “Hicaz-şeytani”.
 “Hicaz” –müasir “Şur” dəstgahında “Sa­rənc”dən əvvəl ifa olunan şöbədir. “Nəva” dəstga­hın­da da “Hicaz” eyni ilə “Şur”dakı kimi ifa edilir.
Hicaz (Hecaz) Səudiyyə Ərəbistanında əyalət adı­dır. Bu əyalətə Məkkə, Mədinə və Taif şəhərləri aid edi­lir. Ərəblərin ulu babası İsmayılın atasının adı İb­rahim pey­ğəmbər (e.ə. III minilliyin ortaları), İbrahim peyğəmbərin atasının adı isə Azər olub. Bunu müqəd­dəs Qurani Kərimin 6-cı “əl-Ənam” (Davar) surəsinin 74-cü ayəsi təs­diq edir: (Ya Rəsulum) Xatırla ki, bir za­man İbrahim atası Azərə demişdi: “Sən bütləri Tan­rı­larmı qəbul edirsən? Mən səni və sənin tayfanı açıq-aydın zəlalət içində görürəm!” (mütərcim Vasim Məm­mədəliyev).
İbrahim Xəlil peyğəmbərin oğlu İsmayıl peyğəm­bə­rin nəsli ərəb tayfaları arasında ən səlis və təmiz dildə danış­dıqları üçün onlara “Əbül ərəb”, yəni ərəblərin atası adını vermişlər.
    İbrahim peyğəmbərin oğlu İsmayıl (əlehissalam) Məkkədə 130 il (e.ə. III minil­liyin ortaları) yaşamışdır. Onun nəslindən olanlar, o cümlə­dən Məhəm­məd peyğəmbər (s) və əsabələrinin Mək­kə­də daimi yurd salıb, orada oturaq yaşadıqları üçün onlara Hicazilər adını vermişlər. Hicazilərə 4 ərəb qə­bi­ləsi arasında ən mədəni qəbilə olduqları üçün “Ərə­bi-müstəribələr” demişlər. “Hi­caz” muğamı çox qə­dim zamanlardan “Ərəbi-müstəribə­lər”in ən xoş və se­vimli nəğməsi olmuşdur. İslam dininin zühurundan sonra da onlar Quranı məhz “Hicaz” muğamı üzərində qiraət etmişlər.
HÜSEYNİ –Yaxın və Orta Şərq xalqlarının klas­sik musiqisinin əsasını təşkil edən 12 muğamdan 5-sidir.
“Hüseyn” – ərəb sözü olub, gözəl deməkdir.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor Gülnaz Abdulla­zadə XVI əsrdə yazılmış və müəllifi bəlli olmayan “Mu­­siqi haqqında qiymətli traktat”a əsaslanaraq “Hü­seyni”nin – Davud əleyhissəlamdan qaldığını bildirir[8].
Dərviş Əli Cənginin yazdığına görə isə, “Hüseyni” muğa­mı­ Yaqub (rusca – İakov) ibn İshaq ibn İbrahim peyğəmbərdən yadi­gar qalıb[9].
Orta əsrlərdə ifa olunan “Hüseyni”nin adı klassik ədə­­biy­yatda da çəkilir. “Hü­sey­ni” muğamına XIII əsr­də qə­­mə alınmış “Dastani-Əhməd Hərami” eposun­da rast gə­li­rik. İ.Nə­si­mi və özbək şairi N.Kövkəbi də şeirlərində “Hüseyni” mu­­ğa­mını vəsf etmiş­lər.
Azərbaycanın müasir musiqisində “Hüseyni” “Ba­ya­tı-Qacar” (“Mayə” ilə “Şi­­­kəs­teyi-fars” arasında), “Or­ta ma­hur” (bəmdə və zildə),“Rast” və “Mahur-hin­di” (“Üşşaq” ilə “Vilayəti” arasında) dəstgahlarında ifa olunur.
İran musiqisində isə “Hüseyni” “Şur” (“Məsihi”lə “Nə­hib” arasında) və “Nə­va” (“Zəmineyi-Hüseyn”lə “Bu­sə­lik” arasında) dəstgahlarında səsləndirilir (Ə.Bə­­­dəl­bəyli).
Bəzi muğam biliciləri “Hüseyni” muğamını Cənab Əli əley­hissalamın oğlu, Kərbəla şəhidi İmam Hüsey­nə ithaf olun­duğunu qeyd edirlər. Bu muğam son­rakı mər­hə­lələrdə modulyasiya (intiqal) üsulu ilə müxtəlif də­yi­şik­liklərə uğ­ra­­mış­dır. Yəni “Hüseyni” müasir dövrü­müz­­­də müstəqil mu­ğam şəklindən çıxıb, ki­çik bir guşə ki­mi ifa olunmaq­da­dır.
Ə.Bədəlbəylinin yazdığına görə, “Hüseyni” həm də Misirdə ifa olunan ma­kam­lardan biridir.
KEŞİŞOĞLU(KEŞİŞÇİOĞLU)çoxsaylı zərbli muğamlardan biridir[10], həm də eyniadlı guşə və aşıq mahnısı mövcuddur.
M.Fərəc “Ke­şiş­oğlu”nu “Şüştər” dəstgahının so­nun­da da təq­dim etmişdir[11]. Ə.Bədəlbəyli isə “Keşişoğlu”nu zərbli muğamlarda (“Os­man­lı”) melodiyaların pər­də-pərdə (sekvensiya şəklində) zi­lə qaldırılması ilə əlaqədar ifa edilən guşə ol­du­ğunu bil­dirir. Aşıq musiqisində eyniadlı hava da mövcuddur.
Aşıq musiqisində eyniadlı havanın olduğuhaqqında aşıqşünas-alim, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mübariz Əliyevin maraqlı fikirləri vardır. O, bu aşıq havasının “Keşişoğlu” deyil, “Keşikçioğlu” olduğunu söyləyir. Həmin söz sonralar təhrif olunaraq “Keşişoğlu”na çevrilmişdir.
Keşişoğlu” zərbli muğamı “Osmanlı”nın əsasında qu­rulmuşdur.
Keşişoğlu – Şəki xanlarının sülaləsi belə adlanırdı. On­lar qədim qıpçaq nəsli olsalar da, xristian olmuşlar. Xatır­ladaq ki, keşiş – xristianlarda yepiskop ilə dyakon arasın­da ruhani rütbəsidir, bu rütbəni daşıyan ruhaniyə keşiş de­yilir.
 XV əsrdə Şəki xanlarının Keşişoğlu sülaləsi İslam di­nini, müsəlmanlığı qəbul etmişlər. Bu səbəbdən ad­ları Ke­şişoğlu şəklində qalmışdır. Bütün bunlar barədə Şəki xan­larının tarixinə dair mənbələrdə məlumat verilir (Kərim ağa Fateh, Hacı Seyid Əbdülhəmid və başqaları). “Keşiş­oğlu” zərbli muğamı və eyniadlı aşıq havası Şəki xanları­nın Keşişoğlu sülaləsinin şəni­nə tərtib olunmuşdur.
“Keşişoğlu” zərbli muğamın yaranması ilə bağlı baş­qa ehtimal da vardır. Qədim mənbələrdən məlum­dur ki, Azər­baycan muğam ifaçıları dünyanın müxtəlif regionlarına dəvət alırdılar. Şübhəsiz, belə məclislərdə xristianlar da iş­tirak edirdi. Deyilənə görə, bir məclis­də xanəndə dəstəsi “Osmanlı” ifa edir. Bu muğam adı naməlum bir keşiş oğ­lunun çox xoşuna gəlir. O, musi­qi­çilərdən bir daha həmin muğamı oxumağı xahiş edir. Xanəndə yorulduğundan “Osmanlı”nın ən zil, kul­minasiya pərdəsini oxumur, “ayaq” verib muğamı tamamlayır. O, birinci variantda bəmdən zilə sek­ven­siya şəklində qalxaraq ən zil pər­də­də uzun nəfəslə zən­gulələr vurmuşdu. İkinci ifada xa­nəndə bun­­ları ix­ti­sara salır. Keşişoğlu belə ifadan çox narazı qa­lır, mu­­ğamı ol­du­ğu kimi dinləmək istədiyini bildirir. Əlac­­sız qalan xanəndə muğamı əv­vəlki variant­da ifa edir. Mu­si­­qiçilər o vaxtdan yarızarafat-yarıgerçək “Ke­­şiş­oğ­lu” de­yi­­­min­i işlətmiş və bu zaman “Os­man­lı”nın de­yilən va­ri­an­tı­nı nə­zərdə tut­muş­lar. Təsadüfi deyil ki, Ə.Bə­dəl­bəyli də “Keşişoğlu”nun musiqi mətninin mənasını bu an­lam­da ve­­rmişdirir.   
MƏNSURİklassik musiqidə “Çahargah” və “Hü­ma­yun” dəstgahlarının sonunda ifa edilən mu­ğamdır.
Mənsur, eləcə də Mənsuriyyə sözləri müxtəlif cür izah olunur: 1. Panteist, yəni vəhdəti-vicudçu, “Ənəl­həqq” (mənəm Allah) ideyasının banisi, “Hüseyniy­yə” təriqəti­nin əsasını qoyan Mirmənsur Həllacın (XI əsr) adı ilə bağ­lıdır (onu dara çəkib, dərisini soy­duqları zaman yerə tökü­lən qanından “Allah” kəlməsi yazılmışdır). “Mansırı” ozan-saz havası dinin böyük şəhidlərindən olan Mirmən­sur Həllaca ithaf olun­muş­dur. 2. Mansırı adlı yaşayış mən­təqəsinin şəninə qo­şul­muşdur. 3. “Mənsur” sözü ərəbcə “qələbə çalmış, üstün gəlmiş” mənalarını ifadə edir. 4. Müasir dövrdə ifa olunan “Mənsuriyyə”nin qədim adı “Mənsuri”dir. “Mənsuri” fərqli şəkildə, vəznsiz ifa olu­nurmuş. Bu muğam tacqoyma mərasimlərində, yəni şah başına tac qoyanda və ya şah kimisə mükafatlandırdıqda, hər hansı şəxsə rütbə verəndə ifa edilirdi.
Fikrimizcə, “Mənsuri” – qalibə ithaf olunmuş, onun şə­ninə bəstələnmiş muğam deməkdir. Ə.Dağlının təbi­rincə desək: “Ehtimal olunur ki, Azərbaycan musi­qi­sində qərar almış “Mənsuriyyə”nin rişəsi – kökü “Mən­suri”dir”.
MİRZƏ HÜSEYN SEGAHI – Azərbaycanın mü­a­sir musiqisində çox ifa olunan dəstgahlardan biridir. “Segah” ailəsinə aid edilən “Mirzə Hüseyn sega­hı”­nın tərkibi belədir:Bərdaşt (Manəndi-müxaliflə baş­la­maq), Bəm segah, Zil segah, Şikəsteyi-fars, Mübərri­qə, Segaha əyaq.
 “Mirzə Hüseyn segahı” “lya” (fortepianoda “sol diyez”) mayəli segah məqamında ifa olunur.
 Azərbaycan SSR-in ilk Hərbi Komissarı, siyasi-ictimai xadim, folklorşünas, muğam bilicisi Əlihüseyn Dağlının (18981981)yazdığına görə, “Mirzə Hüseyn segahı” şö­bə şəklində XIX əsrdə yaşamış Zaqafqaziya müftisi, ədə­biyyatşünas və folklorşünas Mirzə Hüseyn Əfəndi­nin (1830–1917) şəninə “Zabul-Segah”da ifa edildiyin­dən belə adlandırılıb[12]. Bu, general Əliağa Şıxlinskinin qayınatası Müfti Hüseyn Qayıbzadədir. O, 1883–1917-ci illərdə Za­qafqaziyanın müftisi olmuşdur. M.Fərə­cin tərtib etdiyi “Segah-Zabul” dəstgahının cədvəlində də bunun şahidi oluruq. “Segah-Zabul” dəstgahında “Mirzə Hüseyn segahı” şöbəsi “Müxalif”lə (yəqin ki, “mi” səsindən “lya” səsinə “Müxalif” şöbəsi vasitəsilə keçid edilmiş və “lya” pərdəsində “Mirzə Hüseyn se­ga­hı” ifa olunmuşdur) “Cövhəri” ara­sında ifa edilir­miş[13]. M.Fərəc “Orta Mahur”da da “Mirzə Hüseyn se­gahı”nın “Övcu Həzin”lə “Orta Mahura əyaq”ın ara­sında çalınıb-oxunduğunu bildirir[14]. Lakin Ə.Bədəlbəyli XVIII əsrdə yaşamış Azər­baycan xanəndəsi Mirzə Hüseynin “Segah” muğamı­nı bu şəkildə oxuduğunu və onun şərəfinə həmin muğam “Mirzə Hüseyn segahı” adlandırıldığını yazmışdır[15].
   “Segah” fars­ca “se” üç, “gah” isə Azərbaycan türkcəsində səs, ün mə­na­la­­­­nı bildirir. Bəzən “gah”ı – yer, mə­­­­­­kan, möv­qe mənalarında işləndiyini də söyləyirlər. Amma muğaqmşünaslıqda bu fikirlər özünü doğrultmur.
   V.Rəhimov “Zabul-segah”da“Mirzə Hüseyn sega­hı”nın işlədilməsinin izahını belə verir. “Mayə Zabul” tamamlandıqdan sonra “Nühüft” guşəsi vasitəsi ilə ki­çik oktavanın lya səsində qərar tutaraq, burada segah intonasiyaları əsasında “Muyə” ifa edilərək “Mirzə Hüseyn segahı”nın “Mayə”si hasil olunur. Ehtimal olunur ki, burada, həmin pərdədən (lyadan faya keçid edərək) “Manəndi-müxalif” şöbəsi ifa olunurmuş. “Ma­nəndi-müxalif” tam şəkildə ifa olunduqdan sonra ənənəvi qaydada kiçik oktavanın lya pərdəsinə qayıdış edilir. Həmin pərdədə “Muyə” guşəsini ifa edərək, I oktavanın do pərdəsində qərar tutub, “Manəndi-müxalif”in səs qata­rı ilə “Zabul-segah”ın mayə pərdəsinə qayıdış edilir.
1914-cü ildə Riqa şəhərində “Qrammofon” şirkətin­də xanəndə Məcid Behbudov (1870–1945) tarçı Mə­şədi Cəmilin müşayiəti ilə “Mirzə Hüseyn segahı”nı vala yazdırmışdır. Həmin ildəMirzə Güllər Fərəc qızını (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) “Monark-Rekord” Səhmdar Səsyazma Cəmiyyəti Ki­ye­və dəvət edərək onun da ifasında “Mirzə Hüseyn se­gahı”nı yazmışdır.
Bütün digər “Segah” muğamlarında olduğu kimi, “Mir­zə Hüseyn segahı” da dinləyicidə bir qədər qəmli anlar ya­şatmaqla bərabər, insanlara dərin sevgi və məhəbbət hiss­ləri oyadır.
   RAKİ-ABDULLAHİ Azərbaycan və İran musiqisində ifa edilən gu­şədir.
   Ərəb sözü olan “rak” əsas, dayaq mənalarını ifadə edir. Tanınmış filoloq, muğam bilicisi Ramiz Faseh (1939–2012)Rakın həm də yer, ərazi adı olduğunu yazır[16]. Bəzi mütəxəssislər bu sözün hindlilərin raqasından alındığını bildirirlər. Raqa Hindistanda yaşayan sanskritlərin dilində rəng, çalar, arzu, ehtiras, məhəbbət, kədər, əzab mənala­rında işlədilir. B.Mənsurov iynənin sapla­nan kiçik deşiyinə rak deyildiyini qeyd edir. Bəlkə də bu guşə kiçik olduğundan məcazi mənada iynənin deşiyi ilə müqayisə edilmiş və “Rak” adlanmışdır.
Pedaqogika elmləri doktoru, professor Fərahim Sadıqov isə yazır ki, “rak” sözü əski türkcədə rəqəm, özü də birinci rəqəm mə­nasında işlədilmişdir. Maraq­lı­dır ki, uyğurlar “Rak” muğamını “Birinci mu­kam” ad­landırırlar.
 “Raki-Abdul­la­hi”­ dedikdə burada Həz­rət Əlinin qardaşı oğlu Abdullah ibn Cəfər Təy­­yar nə­zər­də tutulur. O, 72 şühədadan biri olmuş, haqq yo­lunda şə­hidlik zirvə­si­nə yüksəlmişdir. “Raki-Ab­dul­lahi” də onun şə­ninə bəstələnmişdir.
Qədimdə “Rast” və “Mahur” dəstgahlarının sonun­da “Ma­yə” pərdəsinə qayıt­mazdan öncə müt­ləq “Ra­ki-Ab­dul­la­hi” guşəsində dayanmaq lazım idi. “Raki-Abdullahi”, “Ra­­­ki-hindi”, “Raki-Xorasani” guşələri eyni me­lo­dik gə­ziş­mənin müxtə­lif va­ri­antlarıdır. B.Mən­su­rov adları sadalanan muğamlarda “Əraq”­dan “Mayə” pər­də­sinə qayıtmaq üçün “Raki-Abdullahi”dən funksional gu­şə ki­mi istifadə etmişdir. Lakin burada artıq “Qərai” ifa olun­mur.
Beləliklə, bu kiçik məqaləmizdə haram və halal melodiyalardan söz açdıq, muğamlarımızda yer almış bir neçə şöbə və guşələrə diqqət yetirdik.
[1] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 69–70
[2] Azərbaycan qeyri-maddi mədəniyyət abidələri və Ərtoğrol Cavid. Layihənin müəllifi və tərtibçi G.Babaxanlı. Azərbaycanın adət-ənənələri və Ərtoğrol Cavid. On üç cilddə, I c. B.: Çaşıoğlu, 2011, s. 81–82
[3] Əliyev V. Muğam aşiqi. B.: Nurlan, 2009, s. 90-91
[4] Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 49
[5]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirə­lə­rim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[6] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədə­niy­yəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[7]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дерви­ша Али (XVII век). Сокрщен­ное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и ука­за­те­лем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[8] Abdullazadə G.A. Qədim və Orta əsrlərin musiqi mədə­niy­yəti: tarixi-fəlsəfi təhlil. B.: Qartal, 1996, s. 146 (292 s.)
[9]Семёнов А.А. Среднеазиатский трактат по музыке Дерви­ша Али (XVII век). Сокрщен­ное изложение персидского (таджикского) текста с введением, примечаниями и ука­за­те­лем. Ташкент: тип. №1, 1946, c. 8
[10]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 51
[11]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələrim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[12] Dağlı Ə. (Həmidov Ə.H.). Ozan Qaravəli. (I kitab). B.: MBM, 2006, s. 124 (kitab müəllifin AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda C-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazması əsasında A.Nəcəfzadə tərəfindən tərtib edilib və nəşr olunmuşdur).
[13]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələ­rim. B.: İşıq, 1986, s. 48
[14]Rzayeva-Bağırova R.İ. Tarzən Mirzə Fərəc haqqında xatirələ­rim. B.: İşıq, 1986, s. 50
[15] Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: 2017, s.88
[16] Faseh R.M. (Paşayev). Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi. B.: Çıraq, 2004, s. 32
Abbasqulu NƏCƏFZADƏ
        sənətşünaslıq elmləri doktoru, professor
Sehranə KASİMİ
sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent




Baxış sayı: 831


Bölməyə aid digər xəbərlər
23-03-2024, 13:08 Emindən ilk - Reaksiya